Mevlânâ Ceîâleddin, Divan-ı Kebîr'-den Seçme Şiirler İstanbul 1959; Divan-ı Kebîr'den Seçmeler adıyla 2

GUBOĞLU, MİHAİL

(1911-1989) Türk asıllı Romen tarihçisi, Türkolog.

Gagauz Türkleri'nden olup Moldavya'­nın Ceadar (Çadır)-Lunga şehrinde doğ­du. İlk öğrenimini burada, orta Öğreni­mini Bender'de, yüksek tahsilini Cernauti Üniversitesi Edebiyat ve Felsefe Fakültesi'nde yaptı. Gcıgauzii in Lumina Is-toriei (tarih ışığında Gagauziar) adlı teziy­le 1938'de buradan mezun oldu. 1940 yılında Relatiile Române-türce in De-cursu! Veacurilar (yüzyıllar boyunca Türk-Romen ilişkileri) adlı doktora çalışmasını tamamladı. Aynı yıl. dönemin Türkiye Cumhuriyeti büyükelçisi Hamdullah Sup­hi Tanrıöver şerefine Yaş şehrinde açı­lan Türkoloji Enstitüsü'nde görev aldı. 1945'te Bükreş'te kurulan Balkanoloji Enstitüsü'ne tayin edildi. Yaş ve Bükreş üniversitelerinde Türk dili ve tarihi ders­leri verdi. 1948-1963 yıllarında Romen İlimler Akademisi Tarih Enstitüsü'nde çalıştı. Bu arada Romen Devlet Arşivi'n-deki Türkçe ve Romence belgeler üze­rinde incelemeler yaptı. 1963-1968 yıl­ları arasında akademinin Güneydoğu Av­rupa Araştırmaları Enstitüsü'nde görev aldı. 1966'dan itibaren hemen her yıl Türkiye'ye giderek Başbakanlık Osman­lı Arşivi ve İstanbul kütüphanelerinde araştırmalar yaptı. 1968-1977 yılların­da Bükreş Üniversitesi'nde Osmanlı ta­rihi dersleri okuttu ve buradan emek­li oldu. Türkiye'de ve diğer birçok ül­kede düzenlenen Türkiyat ve şarkiyat kongrelerine katılan ve dikkate değer tebliğler sunan Guboğlu. Türkoloji kong­resi dolayısıyla geldiği İstanbul'da 11 Mayıs 1989'da öldü, cenazesi daha son­ra Bükreş'e nakledildi. Mihail Guboğlu Romence'den başka Türkçe, Fransızca. Almanca ve Rusça da biliyordu.

Eserleri. Kitaplar. Tabele Sincronice. Datele hegirei şi ale erei noastre. Cu o intraducere in cronologia Musulmana²⁰⁷; Paleografia şi Dip-lomatika Turco-Osmano. Studiu şi Al­büm²⁰⁸; Catologui Documentelor Turceşti²⁰⁹; Cronici Turceşti Privind Tarile Române. Extrade²¹⁰.

Makaleler. "Contribution roumaines aux etudes orientales"²¹¹; "Dimitrie Cantemir şi Istoria Impe-riului Otoman"²¹²; "Inscription turque de Bender relative â lexpedition de Soliman le magnifique en Moldavie 1538/945" (SAO, I, 175-187); "Dimitrie Cantemir orientaliste".²¹³

Bunlardan başka çeşitli ilmî dergiler­de pek çok makale, tanıtma ve tenkit yazısı, nekroloji yazan ve belge neşri ya­pan Guboğlu'nun sunduğu tebliğler de yayımlanmıştır.²¹⁴

Bibliyografya:

Atillâ Çetin, "Romen Türkoloğu Prof, Mihail Guboğlu'nun Türk Tarih ve Kültürü Araş­tırmalarına Dair Bibliyografya Denemesi: 70. Doğum Yılı Münasebetiyle", TDA, sy. 15 119811, s. 210-231; a.mlf., "Büyük Bir Âlimin Ölümü: Romanyalı Türkolog Prof, Mihail Gu-boğlu'nun Ardından", Türk Dünyası Tarih Dergisi, sy. 33, İstanbul 1989, s. 41-47; a.mlf., "Ölümünün Birinci Yılında Romanyalı Tür­kolog Prof. Mihail Guboğlu", Boğaziçi, sy. 2, İstanbul 1990, s. 11-12; İrfan Ünver Nasrattınoğ-lii, "Prof. Dr, Mihail Guboğlu'nu Kaybettik", TK, XXVII/316 (1989), s. 486-490; Gri. I. lonitâ. "Mihail Guboğlu (1911 -1989)", Analale Uniuer-sitatü Bucureşti. Istorie, XXVIII, Bucureşti 1989, s. 106-108; Mihai Maxim, "Mihail Guboğlu (1911-19891", Caietele Laboraturului de Studii Oto­man, sy, 1, Bucureşti 1989, s. 275-277; Cristina Codarcea, "Guboğlu Bibliyografyası", a.e, s. 279-286; "Guboğlu, Mihail", TA, XVIII, 104-105; "Guboğlu, M.", Enciciopediia Istroriogra-fiei româneşti, Bucarest 1978, s. 164-165; "Gu­boğlu", TDEA, III, 376.

GUCDÜVÂNİ, ABDÜLHÂLİK

(ö. 575/1179 veya 617/1220) Orta Asya sofîliğinin gelişmesinde büyük rol oynayan Hâcegân silsilesinin kurucusu.

Buhara'ya yaKlaşık 30 km. uzaklıkta­ki Gucdüvân köyünde (bugünkü telaffuzu Gicduvân] doğdu. Risale-i Şâhibiyye adlı eserinde (s 95-96) anlattığına göre babası, İmam Mâlik neslinden, zahirî ve bâtınî ilimlere vâkıf bir âlim olan Malat­yalı Abdülcemil İmam'dır. Düşmanları tarafından şehirden çıkanları Malatya sultanının tahtına dönmesini sağlayan Abdülcemil. 113 yaşında olmasına rağ­men mükâfat olarak sultanın kızıyla ev­lendirilir. Bu arada Hızır, Abdülcemil'e bu evlilikten bir erkek çocuğunun doğa­cağı müjdesini verir ve adını Abdülhâ­lik koymasını ister. Gucdüvânî, sebebi­ni açıklamadığı bir husustan dolayı bir müddet sonra babasının Malatya'dan ay­rılmak mecburiyetinde kaldığını ve Bu-hara'ya giderek Gucdüvân köyüne yer­leştiğini, kendisinin burada dünyaya gel­diğini kaydeder.

Yetişme çağında tahsil için Buhara'ya giden Abdülhâlik, şehrin önde gelen âlim­lerinden İmam Sadreddin'in yanında tef­sir okurken, "Rabbinize yalvara yakara ve gizlice dua edin. Bilin ki 0 haddi aşan­ları sevmez"²¹⁵ mealindeki âyetin yorumu sırasında buradaki "giz-lilik'le ilgili bir tereddüdünü ifade eder. Şöyle ki: Eğer zâkir yüksek sesle zikre­der veya zikir esnasında organlarını ha­reket ettirirse dua veya zikirden başka­ları haberdar olur. Öte yandan sırf kal­biyle zikrederse bundan şeytan haber­dar olur. Çünkü hadiste bildirildiğine gö­re şeytan insanoğlunun içinde damarla­rındaki kan gibi akıp durmaktadır.²¹⁶ Gucdüvânî, bu durum karşısında âyetteki duayı gizlice yapma emrinin nasıl yerine getirileceğini, diğer bir ifadeyle zikr-İ hafinin nasıl uygula­nacağını sorunca hocası Sadreddin, ilm-i ledünne ait olan bu meseleyi ileride eh-lullahtan bir zatın kendisine öğretece­ğini söyler. Nitekim kısa bir müddet son­ra, Gucdüvânî'nin Hâce Hızır diye andı­ğı, doğumundan önce de kendisiyle ilgi­lenen Hızır gelerek ondan havuza dal­masını, suyun altında iken kelime-i şe-hâdeti tekrarlamasını ister ve ona zikr-i hafinin usulünü telkin eder. Aynı zaman­da zikrin sayılarak yapılacağını belirten Hâce Hızır, böylece bütün Hâcegân'ın ve onlardan sonra Nakşibendîler'in benim­sedikleri "vuküf-ı adedî" prensibini de ortaya koymuş olur.²¹⁷ Harîrîzâde, Gucdüvânî'nin suyun altında iken yaptığı zikir sırasında ken­disinde "el-cezbetü'1-kayyûmiyye" deni­len çok kuvvetli bir cezbe hâsıl olduğu­nu kaydeder.²¹⁸

Gucdüvânî, yine kendi ifadesine göre, yirmi iki yaşma kadar onu manevî evlât edinen Hâce Hızır'ın terbiyesi altında kal­dıktan sonra Buhara'ya gelen meşhur fakih ve mutasavvıf Yûsuf el-Hemedâ-nî'nin (ö. 535/1140) müridleri arasına katıldı. Bazı kaynaklara göre Hemedânî Buhara'ya değil Semerkant'a gelmiş ve Gucdüvânî ona burada intisap etmiştir. Hemedânî'nin zikirde takip ettiği yol "alâniyye" (cehri) iken Gucdüvânî'nin Hâ­ce Hızır'dan öğrendiği zikr-i hafiye de­vam etmesine izin vermiş, Hâce Hızır da Gucdüvânî'nin manevî terbiyesinin tamamlanmasını Hemedânî'ye havale ederek aradan çekilmiştir. Bundan do­layı Hâce Hızır'ı Gucdüvânî'nin "pîr-i se-bak'ı (zikir telkin eden pîri) ve "pîr-i irâ-det"İ (sülûke başlatan pîri), Hemedânî'yi de sadece onun sohbet pîri saymak ge­rekir.²¹⁹ Ancak Gucdüvânî'-ye bir hırka verdiği için silsilede onun asıl mürşidi olarak Hemedânî yer al­maktadır. Hemedânî Buhara'dan (veya Semerkant) ayrılıncaya kadar onun yanın­da kalan Gucdüvânî daha sonra memle­ketine döndü. Burada "sohbetine lâyık" bir kimse bulamayınca²²⁰ inzivaya çekilip riyazet ve mücâhede dünyasına daldı. İnziva müd­deti boyunca gösterdiği bazı keramet­ler sayesinde (vakit namazlarını kılmak için Mekke'ye gidip gelmek gibi) uzak yer­lerde de meşhur oldu. Öyle ki Şam'da onun adına bir hankah kuruldu. Burada oturan müridleri kendisini ziyaret et­mek İçin Gucdüvân'a gelmeye başladı­lar.²²¹

Hemedânînin bıraktığı halifelerin üçün­cüsü olan Ahmed Yesevî, Türkistan'da İslâmiyet'i yaymak için Buhara'dan ay­rıldığı zaman Gucdüvânî inzivasından çı­karak Buhara ve civarındaki dervişlerin başına geçti. Gucdüvânî'nin, halifesi Hâ­ce Evliyâ-yı Kebîr'e hankahta oturma-masını tavsiye ettiği halde hayatının bu son dönemini Gucdüvân'daki hankahta geçirdiği anlaşılmaktadır. Muînülfuka-râ, aralarında meşhur Âl-i Burhân'dan âlim Muhammed b. Ömer es-Sadr'ın da bulunduğu Buhara'da ikamet eden mü-ridlerinin her cuma gecesi onu ziyarete geldiklerini kaydeder.²²²

Gucdüvânî Risâle-i Şdftifaiyye'sinde Hemedânî'den feyiz aldığını ve onun ta­rafından halife tayin edildiğini söyler. Eski müelliflerce ittifakla doğru kabul edilen bu bilgiyi VVİlferd Madelung asıl­sız bulur. Merv'de Yûsuf el-Hemedânî'-den hadis dinleyen Abdülkerîm es-Sem"ânî'nin Hemedânî için yazdığı hal tercü­mesinde yer alan bilgilerin Risâle-i Şâ-hifaiyye'de verilen bilgilerden önemli de­recede farklı olduğuna dikkat çeken Ma-delung'a göre Gucdüvânî büyük bir ihti­malle hiçbir zaman Hemedânî ile görüş­memiştir.²²³ Menkıbevf bir eser olmakla bir­likte Gucdüvânî'nin Risâîe-i Şâhibiyye'-de Hemedânî ile ilişkilerine dair verdiği bilgilerin uydurma olması pek mümkün görünmemektedir. Çünkü çağdaşı olan Buharalılar onun söylediklerinin doğru olmadığını anlayacak durumdaydılar.

Kaynaklarda Gucdüvânî'nin vefatı için muhtelif tarihler verilmektedir. Gulâm Server Lâhûri, herhangi bir eski kayna­ğa dayanmadan onun 575'te (1179) ve­fat ettiğini söyler²²⁴. Müellifi meçhul Makömât-ı 'Ab­dülhâlik Gucdüvânî ve cÂrif Rîvgerî adlı esere göre²²⁵ Gucdüvânî, Nec-meddîn-i Kübrâ'nın 618 (1221) yılında vuku bulan ölümünden az önce ve he­nüz Moğol istilâsı başlamadan vefat et­miştir²²⁶. RJsâle-i Şdhibiyye'yi neş­reden Saîd-i Nefîsîbu kayda dayanarak Gucdüvânî'nin ölüm tarihini 617 (1220) olarak verir.

Rivayete göre Yûsuf el-Hemedânî gi­bi Gucdüvânî de dört halife tayin etmiş­tir: Hâce Ahmed Sıddîk, Hâce Evliyâ-i Kebîr (Kelân), Hâce Habbâz Buhârîve Hâ­ce Arif-i Rîvgerî. Hâcegân silsilesi bun­lardan sonuncusu vasıtasıyla sürdürül­müştür. Gucdüvânî'nin "kelimât-ı kud-siyye" olarak tanınan sekiz tarikat pren­sibini ortaya koyması son derecede önemlidir. Hûş der-dem (alınan her ne­feste gafletten uzak olmak), sefer der-va-tan (beşerî sıfatlardan sıyrılıp ilâhî sıfat­larla muttasıf olmak), nazar ber-kadem (yürürken bakışlarını ayağından ayırma­mak), halvet der-encümen (zahirde halk ile, esasta Hak ile bulunmak), yâdkerd (lisanî zikirle beraber kalbî zikri icra etmek), bâzgeşt (zikir yaparken "ilâhî ente mak-sûdî ve rızâke matlûbî" (Allahım! Maksû­dum sensin ve talep ettiğim senin rızân-dır| cümlesini söylemek), nigâhdâşt (meş­guliyet verecek düşünceleri defetmek) ve yâddâşt (zikrin sebep olduğu uyanıklığı sürdürmek) prensiplerinden ibaret olan "kelimât-ı kudsiyye". sonradan ilâve edi­len üç prensiple beraber (vuküf-ı zamâ-nî, vuküf-ı adedî, vuküf-ı kalbî) Nakşiben­dîliğin başlıca umdelerini oluşturmakta­dır.²²⁷ Gucdüvânrnin asıl önemi.

Hâcegân silsilesini kurmanın da ötesin­de ruhaniyet âleminde Hâce Bahâeddin Nakşibend'e zikr-i hafîyi telkin etmiş ol­masıdır.

Eserleri

1- Risâle-i Şâhihiyye. Yûsuf el-Hemedânî'nin menkıbelerini anlatan ve kendi hayatına dair bilgiler veren eser Saîd-i Nefîsî tarafından yayımlanmıştır.²²⁸ Harîrîzâdenin Tibyân'ında da (I, vr. 379a-389b) yer alan eserin bir özetini îrec Efşâr neşretmiştir.²²⁹

2- Veşdyd²³⁰. Gucdüvânî, kısa bir âdâb risalesi mahiyetindeki bu eserini halifelerinden Hâce Evliyâ-i Kebîr için kaleme almıştır. Risalede cahil sûfflerden kaçınmak, şeriat ve sünnetten ayrılma­mak, hâkimlerden uzak kalmak, müm­kün mertebe evlilikten kaçınmak, han-kahta oturmamak, semâ ile fazla meş­gul olmamak gibi öğütler verilmektedir. Buhara'ya iltica eden İranlı Şafiî âlimi Fazlullah b. Rûzbihân, Gucdüvân şehri­nin 918de (1512) bir Safevî muhasara­sından Gucdüvânî'nin ruhaniyeti saye­sinde kurtulduğu inancıyla Veşdyd'sına bir şerh yazmıştır.²³¹

Bibliyografya:

Abdülhâlik Gucdüvânî. Veşâyâ, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3702/5; a.mlf., Risale-i Şâttibiyye (nşr Saîd-i Nefîsî, Ferheng-i îrân-ze­mîn, 1/ I içinde), Tahran 1332 hş./ 1953, s. 71-101; Makâmât-ı "Abdülhâiik öucdüuânî ue 'Arif Rtugerîia.e. içinde), s. 1-18 (daha sağlam bir metni için bk. British Museum, Add, nr. 26294, vr. lh-19fc); Buhârî, "Ahkâm", 21; Muhammed Pârsâ, Faşlü'l-hitâb, Taşkent 1331/1913, s. 518-520; a.e. (trc Ali Hüsrevoğlu). İstanbul 1989, s. 598-600; Cârnî. Hefehâttnşr. Mahmüd-i Âbidî), Tahran 1370 hş./1991, s. 383-384; Lâmiî. /Ve/e-hâl Tercümesi, s. 411-413; 5afî. Reşehât (nşr. Ali Asgar-ı Muînîânl, Tahran 2536 şş,/1977, I, 34-53; Reşehât Tercümesi, s. 30, 78-83; Fazlul-lah b. Rûzbihân. Şerh-i Veşâyâ, Süleymaniye Ktp., Yahya Tevfik, nr. 1500, vr. 83a-1026; Muî-nülfukarâ, Târîh-i Mollazâde (nşr. Ahmed Gül-çîn-i Meânîi, Tahran 1339 hş./l960, s. 46-47; Muhammed-i Kazvmî, Silsilenâme-İ Hâcegân-ı Nakşbend, Bib]iotheque nationale, supplement persan, nr. 1418, vr. 8*-9"; Gulâm Server Lâhûrî, Hazînetü'1-aşfiya*. Leknev 1868, I, 530-534; Ha-rîrîzâde, Tibyân, I, vr. 378b-389b; Kandiyye (nşr. îrec Efşâr], Tahran 1367 hş./1968, s. 6-16; W. Madelung. Reiigious Trends in Early Islamic Iran, IMew York 1988, s. 49-51; a.mlf.. "Yûsuf al-Hamadâni and the Naqsbandiyya", Quader-ni di Stildi Arabi, sy. 5-6, Venezia 1988, s. 499-509; F. Meier. Zıvei Abhandtungen über die Nagsbandiyya, Stuttgart 1994, s. 25; Kasım Kufralı. "Gucduvâni", /A, IV. 820-821; S. Na-fîcy, "Ghudjdmvânf", El2 l\ng ), II, 1077-1078; K. A. Nizami. "'Abd-al-Kâleq Ğojdovânî", Bir.,I, 120-121.