Microsoft Word A7fac794. tmp doc

3.2. Ətraf mühitin qorunmasında  
kosmik informasiyanın rolu 
 
Kosmik informasiya ətraf mühitin qorunması (ekologiya) 
üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu informasiya, xüsusən, 
mühəndisi – mühafizə, yuyulma və duzlaşma sahələrini 
öyrənərkən mənimsənilən  ərazilərin təsərrüfat üçün səmərəli 
istifadəsi ilə bağlı  işlərdə, axımı tutulmuş göllərin, 
bataqlıqlaşmış sahələrin, uçqun və sel təhlükəsi olan rayonların 
tədqiqatı zamanı təbii mühitin dəyişməsini sənədləşdirərkən və 
analiz edərkən (məsələn, iri obyektlər olan Baykal – Amur 
magistralı, Baş Qaraqum kanalının tikintisilə əlaqədar və yaxud 
çay axımları yerini dəyişərkən, iri su anbarlarını yaradarkən, 
«Smoq» buludları yerini dəyişərkən, ərazi səhralara keçərkən və 
s. ilə əlaqədar) istifadə olunur. 
Meteohidrogeoloji  şərait ekstremal olan rayonların 
sistematik müşahidəsi, mühəndisi – geoloji tədqiqatlarda 
kosmik informasiyanın tətbiqinin üçüncü sferasını  təşkil edir. 
Qar yığımları  və qarərimə  və ya buzlaq sahələrinin qısalması 
rayonlarında kosmik planalmanın məlumatlarının  əsasında 
hidrometeoroloji amili operativ nəzərə almaq, yəni ekzogen – 
geoloji proseslərin inkişafına və  vəziyyətinə mühəndisi – 
geoloji nəzarət etmək imkanı verir. Çünki sonuncular haqqında 
məlumat eyni zamanda böyük ərazilər üçün alına bilər və onlar 
da öz növbəsində, hidrometeroloji məlumatlarla müqayisə edilə 
bilər. 
Geoloji mühitin qorunması və meteohidrogeoloji şəraitin 
izlənməsi işində aktual və əsas məsələlərdən biri aerokosmik  

---

 
 
 
 
monitorinqin (AKMQS) təşkilidir. Aerokosmik monitorinq 
dedikdə, geoloji mühitin vəziyyətinin və onun təbii və texniki 
amillərin təsiri altında məkan və zaman ərzində dəyişməsini əks 
etdirən, reqlament üzrə dövrü distansion müşahidə sistemi kimi 
başa düşmək lazımdır. Aerokosmik monitorinqin məqsədi – 
geoloji mühitin vəziyyətini operativ izləmək və  nəzarət, lokal 
regional proqnoz üçün distansion informasiyanın istifadəsi, 
onların təbii və antropogen amillərin təsiri altında dəyişməsini 
öyrənməkdir. AKMQS-n obyekti, distansion zondlamanın 
materiallarında birbaşa və ya dolayı əks olunan geoloji mühitin 
dəyişən hissələridir: süxurların fiziki – mexaniki və davamlılıq 
xassəsi; qrunt sularının yatım dərinliyi və minerallaşması; 
müasir geoloji proseslərin həm təbii sürüşmələr, uçurumlar, 
sellər, karstlar, seysmiklik, vulkanizm və s.), həm də texnogen 
(su anbarlarının sahil hissəsinin yuyulması, bataqlıqlaşma, 
çökmə  və s.) inkişafının qanunauyğunluğu AKMQS, istehsal 
qüvvə-lərinin və xalq təsərrüfatı istehsal sahələrinin səmərəli 
yerləşdirilməsi sxeminin tərtibində, dövlət planının ekoloji 
hissəsinin perspektiv işlənməsi zamanı  və s. sahələrdə istifadə 
edilməlidir. 
Məsələn, kosmik şəkillərin deşifrələnməsi sellərin əmələ 
gəlməsinin geoloji – geomorfoloji şəraitini düzgün 
qiymətləndirməyə kömək edir. O, eyni zamanda, sel hadisəsinin 
kiçik- və ortamiqyaslı  xəritələnməsi zamanı effektiv olur. 
Burada işin əsas məqsədi selin inkişaf şəraitinin analizidir.  
Kiçikmiqyaslı kosmik şəkillərin deşifrələnməsi 
aşağıdakılara imkan yaradır:  

---

 
 88
a) geomorfoloji rayonların və ya relyef tiplərinin 
sərhədlərinin dəqiqləşdirilməsi;  
b) tektonik çatlar, qırılmalar və ya lineamentlərin 
sıxlaşma sahələrinin sərhədləndirilməsi; 
v)  ərazinin eroziyaya məruz qalması  və ya açılma 
dərəcəsinin qiymətləndirilməsi. 
Ortamiqyaslı kosmik şəkillər yerüstü və aerovizual işlərlə 
birlikdə ortamiqyaslı sel xəritələrinin tərtibi zamanı sel 
hövzələrini tiplərə ayırmaq üçün lazımi sahələrdə istifadə edilə 
bilər.