Microsoft Word Ishlab chiqarish iqtisodiyoti doc

Sexlar tarkibi va ularning xarakteristikalari. 
Sex turi ishlab chiqarish 
xarakteridan kelib chiqadi. Sex va ishlab chiqarish uchastkalarining quyidagi 
turlari ajratiladi. 
1. Asosiy sex yoki uchastkalar. 
Bu bo’linmalarda xom-ashyo va materiallarni tayyor mahsulotga 
aylantiriga qaratilgan jarayonlar amalga oshiriladi. Masalan: mashinasozlik 

---

31
korxonalardagi quyish, mexanik, yig’ish sexlari, tikuvchilik fabrikalaridagi 
tayyorlov-bichuv, tikish sexlari. 
2. Yordamchi sexlar - asosiy ishlab chiqarish bo’linmalarining normal 
faoliyat ko’rsatishini ta`minlashga xizmat qiladi, asbob uskuna bilan 
ta`minlash, energiya bilan ta`minlash, jihozlarni ta`mirlash va h.k. Yordamchi 
sexlarga asbob uskuna, ta`mirlash, energetika, transport sexlari. 
3. Xizmat ko’rsatuvchi sexlar va xo’jaliklar ishlab chiqarishga ma`lum turdagi 
xizmatlarni ko’rsatish bilan shug’ullanadi. Ularning tarkibiga ombor, 
transport xo’jaliklari, sanitar-texnik moslamalar (suv ta`minoti tarmog’i, 
kanalizasiyalar nasos stansiyalari, tozalash inshootlari) kiradi. 
4. Yordamchi sex va uchastkalar asosiy ishlab chiqarish chiqindilarini qayta 
ishlash bilan shug’ullanadi. 
5. Tarmoq xo’jaliklari esa qo’shimcha daromad keltiruvchi faoliyat bilan 
shug’ullanadi. Masalan, idishlar ishlab chiqarish, g’isht ishlab chiqarish, 
yog’ochlar ishlab chiqarish. 
Bulardan tashqari yirik korxonalarda tajriba (eksperimental) sexlar va 
laboratoriyalar, nostandart jihozlar sexlari ham mavjud bo’lib, ular ishlab 
chiqarish jarayonlarini mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirish, tajriba 
o’tkazish bilan shug’ullanishadi. 
Ishlab chiqarish strukturasi turlari. 
Ishlab chiqarishning 
ixtisoslashuvchi xarakteriga ko’ra korxona ishlab chiqarish strukturasi 3 xil 
ko’rinishda tashkil etiladi: texnologik, buyumli (buyumli-yakunlangan), 
aralash (buyumli-texnologik). 
Texonlogik strukturaga ko’ra sexlarda texnologik jihatdan bir xil 
jarayonlar bajariladi. To’qimachilik korxonalarida to’quv, bezak berish 
sexlari, mashinasozlik korxonalarida - quyish, termik, mexanik, yig’ish 
sexlari. 
Bunda ish o’rinlarining ixtisoslashuvi chuqurlashadi, ya`ni har bir 
uchastkaga ma`lum bir texnologik operasiyalar biriktiriladi. Natijada ishlab 
chiqarishga maxsus jihozlarni joriy etish imkoniyati kengayadi. 
Afzalligi: progressiv texnologiya jarayonlarni qo’llash imkoniyatining 
kengligi; asosiy vositalar va materiallardan to’liqroq foydalanish 
imkoniyatining kengligi; texnik rahbarlikning soddaligi. 
Kamchiligi: sexlar orasidagi kooperasiya aloqalarining 
murakkablashuvchi; ishlab chiqarish siklining uzunligi; transport 
xarajatlarining ortishi. 
Ishlab chiqarish strukturasining predmetli turi sexlarning alohida 
turdagi mahsulotlar, mahsulot turlarini ishlab chiqarishga moslashuvchi bilan 
xarakterlanadi. Bunda mahsulotlarga to’liq ishlov berish faqat bir sex 
doirasida amalga oshiriladi va yakunlanadi. Masalan: mashinasozlik 
(avtomobilsozlik) korxonalarida shassi va kuzov, motor ishlab chiqarish 
sexlari; tikuvchilik va poyafzal korxonalarida tikuv sexlari va h.k. 
Afzalligi: sexlar orasidagi kooperasiya aloqalarini soddalashtiradi, 
mahsulot sifati yaxshilanadi, ishlab chiqarish sikli qisqaradi, rejalashtirish 
soddalashadi. 
Kamchiligi: mahsulot turini ko’paytirish imkoniyati qisqaradi. 
Aralash strukturada turli belgiga ko’ra ixtisoslashgan sexlar o’zaro 
birga tashkil etiladi. Masalan: tayyorlov sexlari texnologik belgiga ko’ra, 
ishlov beruvchi va yig’uvchi sexlar buyumli belgiga asosan tashkil etiladi. 

---

32
Aralash (buyumli-texnologik) struktura mashinasozlik, tikuvchilik, 
mebelsozlikda keng tarqalgan. 
Ichki bo’linmalarning admenistrativ xo’jalik xususiyatiga ko’ra ishlab 
chiqarish strukturasi turli xilda bo’lishi mumkin. Sanoatda ishlab chiqarish 
strukturasining sexli, sexsiz, kombinat va korpusli ko’rinishlari qo’llaniladi. 
Bular ichida sexli struktura keng tarqalgan. Sexsiz struktura kichik 
korxonalarda tashkil etilib, bunda sexlar o’rnida ustaxonalar, atelyelar yoki 
ishlab chiqarish uchastkalari tashkil etiladi. Ushbu struktura boshqaruv 
apparatini soddalashtirishga, boshqaruvchi bilan ishchining o’zaro 
yaqinlashuviga olib keladi. 
Kombinatli struktura yirik qayta ishlash korxonalarida qo’llaniladi. 
Bunda ishlab chiqarish bo’limlari qat`iy texnologik jarayon asosida tashkil 
etiladi. Korpusli strukturada asosiy, yordamchi va xizmat ko’rsatish sexlari 
bloklarga birlashtiriladi va har bir blok alohida binoga (korpusga) 
joylashtiriladi. Bunda territoriyaga talab kamayadi, transport xarajatlari 
qisqaradi. 
Shunday qilib korxonalarda turli ko’rinishdagi ishlab chiqarish 
strukturalari tashkil etiladi. Asosiy maqsad ishlab chiqarish xususiyatidan 
kelib chiqqan holda samarali shaklni tanlash va shu orqali mavjud 
resurslardan unumli foydalanishdan iboratdir.