Microsoft Word +Islam Mezhepler Tarihi Yayin Nushasi MehmetAliBuyukkara +++

 
İbadetler 
Alevîlik ve Bektaşîlik,  İslâm dinini samimi olarak benimsemekle birlikte, 
içinden geçtiği tarihi sürece bağlı olarak, bu dini kitabî hüviyetiyle tanıyıp 
hayata geçirme imkanından büyük ölçüde yoksun kaldığı için, İslam 
inançlarıyla ilgili olduğu kadar bu dinin temel ibadet biçimleri ile ilgili olarak 
da belli bir esneklik ve farklılık içinde olmuştur. Bazı dönemlerde ve 
bölgelerde temel İslamî ibadetleri yerine getirme konusunda nispeten yüksek 
bir oran gözlenirken, bazı dönemlerde ve bölgelerde bu oranın ciddi şekilde 
düştüğü müşahede edilmiştir. 
Alevîlik ve Bektaşîlik’te ibadet anlayışını iki başlık halinde ele almak 
gerekir. Bunlardan ilki genel İslamî ibadetlere ilişkin tutumlar, ikincisi ise 
“âdab-erkân” diye anılan temel ritüellere ilişkin tutumlar.  
Genel  İslamî ibadetlere ilişkin tutumlara dair ilkin şu söylenmelidir ki, 
kültürel kaynaklarda bunlara dair olumlu göndermeler yapılmakla birlikte, 
bunun genel müslüman çoğunluğun kaynaklarıyla kıyaslanamayacak kadar 
sınırlı kaldığı görülmektedir. Burada İslâm’ın başlıca ibadetlerinden namaz, 
oruç, hac ve zekâta ilişkin anlayışlara işaret edilebilir: 
Kültürel kaynaklarda abdest, günlük namazlar ve Cuma namazına 
yönelik sınırlı ve zayıf içerikli göndermeler bulunduğu gibi farklı ve çelişkili 
göndermeler de vardır. Söz gelimi, abdestle ilgili olarak Hacı Bektaş Veli 
Menâkıbnâmesi’nde Hünkar’ın abdestsiz yere basmadığı belirtilirken, başka 
bir kayıtta, beraber olduğu Molla Saadettin’in Hünkar’a namaz öncesi abdest 
alması gerektiğini söylemesine üzerine onun, “biz abdest almayız, sen 
alacaksan al” dediği belirtilmiştir. Bir diğer kayıtta da “Hünkar her ne zaman 

---

 
 
179
abdest alsa Kadıncık Ana onun abdest suyunu zayi etmezdi” denilmiştir. 
Namazla ilgili olarak ise Hünkar’ın velâyetini ispatlamak için susam yaprağı 
üzerinde, başka bir zamanda da darı seci üzerinde namaz kıldığı, ayrıca 
Lokman-ı Perende hacda iken Hacı Bektaş’ın Kâbe’de namaz kıldığını 
gördüğü belirtilmiş, yine Hünkar’ın Bedahşan’ı düşmandan kurtardıktan 
sonra halka namaz kılmayı öğrettiği ifade olunmuştur.  
Diğer taraftan, söz gelimi, Kaygusuz Abdal Menâkıbnâmesi’nde “salât-
nâme” adını taşıyan on beş kıtalık şiîrde, Kaygusuz’un günlük farz namazlar, 
Cuma ve bayram namazları, teravih (ayrıca cenaze namazı) sünnetleri ve 
rekat sayıları belirtilerek dillendirildiği görülmektedir. 
Kızılbaş erkân kitabı olan Buyruk’ta abdest ve namazla ilgili olarak ilginç 
kayıtlara rastlanılmaktadır. Eserde abdestten söz edilirken şöyle 
denilmektedir:  Şeriat abdesti, su ile bilinen şekliyle alınır; tarikat abdesti, 
ikrar vermektir; marifet abdesti, nefsini bilip Hak’kı tanımak, hakikat abdesti 
ise kendi kusurlarını görüp başkalarının kusurlarını örtmektir. Diğer taraftan 
namazla ilgili olarak eserde, şeriat kapısının üçüncü makamının ibadet 
olduğu zikredilip bunlardan birinin de “namaz kılmak” olduğu belirtilmiştir. 
Ancak eserdeki ibadetler bâtınî biçimde yorumlanırken namazın erkânından 
Kâbe’ye yönelmekle ile ilgili olarak, “sûfî’nin kıblesinin, mürebbi ve 
rehberin yüzüne bakmak olduğu” ifade edilmiştir. 
Oruca gelince; Alevîlik ve Bektaşîlik bâtınî karakterine bağlı olarak 
Ramazan orucuna diğer  İslâmî ibadetlerde olduğu gibi daha serbest ve 
mesafeli bir tutum içinde olmuştur. Kültürel kaynaklarda bu ibadetle ilgili 
olan kayıtlar yok denecek kadar azdır. Söz gelimi, Hacı Bektaş Veli 
Menâkıbnâmesi’nde, Hünkar’ın dedesi Musa es-Sânî’nin İmam Ali Rızâ ile 
ilgili bir görüşmesinden söz edilirken, Musa’nın İmam için sofra hazırlattığı, 
İmam’ın ise oruçlu olduğunu söylediği fakat ısrar üzerine orucunu bozarak 
birkaç lokma aldığı kaydedilmektedir.  
Dört Kapı  Kırk Makam sayılırken gerek Hacı Bektaş Veli’nin 
Makâlât’ında gerekse Buyruk’ta şeriat kapısının üçüncü makamı olan 
ibadetlere değinildiğinde, bunlardan birinin “oruç tutmak” olduğu 
belirtilmiştir. Öte yandan Buyruk’ta erkân yürüten bir “sofunun (sûfî) aynı 
yol kardeşine saygı göstermesi, (batınî) “oruç” olarak açıklanmıştır. 
Oruçla ilgili olarak şu da kaydedilmelidir ki, Alevîlik ve Bektaşîlik’te 
Muharrem ayı girdiğinde bu ayın ilk on günü veya bazı yerlerde on iki günü 
oruç tutmak gerekir. Bu oruç esas olarak Kerbela’da şehit olan Hz. Hüseyin 
ve arkadaşlarının acısını paylaşmak üzere tutulur. 
Zekat konusunda da Alevîlik ve Bektaşîlik’te anlayışlar da diğer 
ibadetlere ilişkin anlayışlarla benzer durumdadır. Hem Hacı Bektaş Veli’nin 
Makâlât’ında hem de Kızılbaş erkân kitabı Buyruk’ta, şeriat kapısının üçüncü 
makamı olan “ibadet”ten söz edilirken zekat geçmektedir. Ancak kültürel 
kaynaklarda bu ibadetin gereği ve detayı ile ilgili bilgilere 
rastlanılmamaktadır. Diğer taraftan Buyruk’ta yol mensuplarının birbirlerini 
niyaz etmelerinin (batınî) zekât olduğuna işaret edilmiştir.  
Zekatla ilgili durum kısaca böyle olmakla birlikte Alevîlik’te mali 
bakımdan “yol önderlerine” destek olunması, yoksullar arasında 
yardımlaşma, onların korunup gözetilmesi ve insanların ibadet düşüncesiyle 
kazançlarından bir pay ayırması doğrultusunda özel bazı uygulamalar vardır. 
Bunun başında “hakkullah” veya “lokma” adıyla anılan bir uygulama gelir. 

---

 
 
180
Buna göre bir Bektaşî, yıllık gelirinin beşte birini Ehl-i Beyt hakkı olarak 
Hacı Bektaş Veli Dergahı’na, Kızılbaşlar da dedelere ve ocaklara verirler. 
Yörelere göre birtakım farklılıklar olmakla birlikte, hakkullah kara kazan 
hakkı, mürşit hakkı ve çerağ hakkı diye üçe ayrılır. Kara kazan hakkı 
dergahın giderleri için harcanırken mürşit hakkı pirlere verilir, çerağ hakkı da 
darda kalan muhiplere dağıtılmak üzere taksim edilir. Bunlar para olabildiği 
gibi arpa, buğday, hatta halı, kilim gibi kişinin gücü neye yeterse o cinsten 
verdiği şeylerdir. 
Hacca gelince, Alevîliğin kültürel kaynaklarında bu ibadete 
azımsanamayacak nispette gönderme yapılmıştır. Hacı Bektaş Veli’nin 
Makâlât’ında “kapı”lar anlatılırken yine ibadet makamının sayılması 
sırasında hac ibadetine değinilmiştir. Kızılbaş erkân kitabı Buyruk’ta da 
ayrıca, bir yol mensubunun kendisi gibi yol mensubu olan sûfî kardeşine 
“tecellâ”sı (onunla görüşmesi) yine batinî bir hac olarak ifade olunmuştur. 
Hacı Bektaş-ı Veli Menâkıbnâmesi’nde hacca birkaç önemli atıfta 
bulunulmuştur. Bunların birinde Hünkar’ın hocası olan Lokman-ı 
Perende’nin hacca gittiği, Kâbe’yi tavaf ettiği, Arafat’ta vakfeye durduğu 
belirtilmiş, ayrıca Kâbe’de namaz kılarken Hünkar’ın da oraya gelip 
namazlarını orada eda ettiğini görmüştür. Bir başka kayıtta ise bizzat 
Hünkar’ın hacca gittiği, yol güzergahı da verilerek ifade edilmiştir. Buna 
göre Hünkar hacca gitmeye niyet edip yola çıkmış, Necef, Halep, Kudüs, 
Medine gibi şehirlere uğrayarak “erbaîn” (çile) çıkarmış ve hac görevini 
yerine getirdikten sonra da Elbistan ve Kayseri yolunu izleyerek yolculuğunu 
tamamlamıştır.  
Yine söz gelimi, Kaygusuz Abdal Menâkıbnâmesi’nde Kaygusuz’un hac 
yaptığı detaylı sayılabilecek biçimde ifade edilmiştir. Zikredildiğine göre 
Kaygusuz, şeyhi Abdal Musa’nın yanında kalıp kırk yıl hizmet ettikten sonra 
icazet almış, ardından kırk dervişi ile birlikte Mısır’a gelmiş, buradan da 
hacca gitmek üzere yola çıkmıştır. Gündüzleri yürüyerek, geceleri istirahat 
ederek kırk gün süren yolculuğun ardından Mekke’ye gelmiş, önce Kâbe’yi 
tavaf etmiş, arkasında vakfeye durmak üzere Arafat’a çıkmıştır. Gün boyu 
telbiyeler (Lebbeyk duası) eşliğinde dua eden Kaygusuz daha sonra 
Mekke’ye gelip tavaf görevini yerine getirmiş, Safa ile Merve arasında sa’y 
yapmış, zemzem suyu içip ilgili diğer yerlere uğrayarak dua etmiştir. Hac 
vazifesini ifadan sonra Medine’ye dönen Kaygusuz burada Hz. Peygamber’in 
kabrini ziyaret etmiş, yedi gün kalarak “Gevhernâme”yi yazmış, ardından 
seyahatini tamamlayıp dönmüştür.