Microsoft Word yeni vəSAİT. docx

Tapşırıq. Nitq milli səciyyəlidir, hər bir xalqın, millətin özünə məxsus nitqi, 
danışığı, tələffüz forması vardır. Xalqın psixoloji xarakteri, maddi yaşayış tərzi və 
mədəniyyəti dil ümumiliyi ilə bağlıdır. Məhz bu cəhət hər bir xalqı, o cümlədən də 
bizim xalqımızı, onun mədəniyyətini, eləcə də nitq mədəniyyətini başqa 
xalqlardakından fərqləndirir. İşgüzar ünsiyyətin ayrılmaz hissəsi olan nitq 
mədəniyyətinin milli mədəniyyətlə qarşılıqlı əlaqəsinə diqqət edin. 
 
NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ MİLLİ MƏDƏNİYYƏTİN TƏRKİB HİSSƏSİDİR. 
Müasir Azərbaycan mədəniyyəti mükəmməl genetipi olan mədəniyyətdir. 
Azərbaycan mədəniyyəti tipologiyası baxımından ümumtürk mədəniyyətidir. 
Müxtəlif dövrlərdə dünya mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmış, dünya 
mədəniyyətinin tərkib hissəsinə çevrilmiş, məzmun etibarı ilə Azərbaycan, türk-
müsəlman mədəniyyəti kimi özünü təsdiq etmişdir. Azərbavcan xalqının mütləq 
əksəriyyətini Azərbaycan türkləri təşkil edir. Təbii ki Azərbaycan mədəniyyətinin 
əsasında türk mədəniyyəti durur. Azərbaycanda yaşayan qeyri-türk mənşəli xalqlar, 
etnoslar yalnız Azərbaycan dili əsasında deyil, eyni zamanda Azərbaycan türklərinin 
tarixi birləşdirici missiyası əsasında ünsiyyətə girib Azərbaycan xalqını, Azərbaycan 
cəmiyyətini təşkil edirlər. 
Azərbaycan xalqı öz varlığını ortaya qoyana qədər formalaşmış və öz dilini də 
formalaşdırmışdır. Dövrdən asılı olaraq ərəb-fars sözləri ilə nə qədər yüklənsə də 
IX-XI əsrlərdə meydana gələn "Dədə Qorqud kitabı”, XIII əsrdə Həsənoğlunun 
qəzəlləri göstərir ki, ortaq əlifbadan, ərəb-fars söz və ifadələrindən istifadə etsək də, 
fərq özünü bütün dil qatlarında göstərir, nitqin ahəngi, ritmi, tempi, intensivliyi, 
məntiqi vurğusu, tembri, sintaktik mənaların ifadəsinə xidmət edən intonasiyası 
dilimizin özünə məxsusluğunu bu gün bütün dünyaya nümayiş etdirir. Mədəniyyətin 
göstəricilərindən olan gözəl nitq dilin səlisliyindən, onun ifadə imkanlarından 

---

AzTU 
“Humanitar fənlər” kafedrası 
 
 
Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya 
 
104 
düzgün faydalanmaq vərdişləri ilə şərtləşir. Dil və mədəniyyət arasında qarşılıqlı 
əlaqə vardır. Bu bağlılıq hesabına dil mədəniyyətə, mədəniyyət də dilin inkişafına 
öz təsirini göstərir. Dil olmadan mədəniyyəti, mədəniyyət olmadan da dilin varlığını 
təsəvvür etmək çətindir. Maddi mədəniyyət abidələri, ədəbiyyat və incəsənət 
əsərləri, cəmiyyət, din, dövlət quruculuğu, sosial münasibətlər ümumbəşəri 
mədəniyyətin əlamətləridir. Odur ki, mədəniyyəti insanların əsrlər boyu ictimai 
əmək prosesində yaratmış olduğu maddi və mənəvi sərvətlərin toplusu hesab etmək 
olar. Bütövlükdə götürdükdə mədəniyyət insanların maddi və mənəvi fəaliyyətinin 
nəticəsi kimi təzahür edir. Bu təkamülün nəticəsi olaraq insan həm özü, həm də onun 
əqli, zehni fəaliyyəti fiziki bacarığı və iş qabiliyyəti ilə qovuşmuş, inkişaf etmiş 
yaratdığı maddi və mənəvi sərvətlər də təkmilləşmiş, özündən sonra gələn nəsillərə 
ötürülmüşdür. Təsadüfi deyildir ki, əcdadlarımızın ovçuluq, dənizçilik, maldarlıq və 
s. sahələrində yaratdıqları ibtidai, elementar, sadə əmək alətləri və onların divarlara, 
qəbirüstü daşlara, görünən böyük qaya-daş üzərinə (məs; Qobustan təsvirləri) nəqş 
edilmiş yazıları indi müasir dövrün müxtəlif ölçülü, tutumlu gəmiləri, balıq, quş və 
ya heyvan ovlamaq üçün hazırlanmış alətlər, silahlar, maşınlarla, neft və qaz 
sahəsində bütün dünyaya nümayiş etdirdiyimiz layihə, təklif və əməli işlərimizlə, öz 
süni peykimizə qədər əsrimizin tələb etdiyi elmi araşdırmalarla əvəzlənir. Bütün bu 
tətbiqi işlər, elm və texnika sahəsindəki yeniliklərlə birgə Azərbaycan xalqı da, onun 
oğul-qız övladlarının mənəvi-əxlaqi həyatı da dəyişir. Azərbaycan vətəndaşı maddi 
və mənəvi sərvətlər yaratdığı kimi, ümumbəşəri qanunauyğunluqlar əsasında özünü 
də dəyişdirir. Mədəniyyətdə xalq yaddaşı, xalqın özü yaşayır, yaratdığı 
mədəniyyətlə özünü soydaşlarına, dünyanın bugünkü və gələcək nəsillərinə təqdim 
edir, sanki özünün pasportunu bəşəriyyətə nümayiş etdirir. İnsan zəkası və əli ilə 
yaradılmış mədəniyyət onun yaradıcı əməyinin məhsuludur. Lakin mədəniyyət bir 
şəxsin deyil, bir neçə nəslin təcrübəsinin toplanması, onların maddi və mənəvi 
fəaliyyətinin nəticəsi kimi formalaşır. Deməli, mədəniyyət insanın (insanların) 
təbiətə, cəmiyyətə və eyni zamanda özünə, öz təfəkkürünə münasibətdə yaranır. 
Nəzakətli və ədəbli olmağı, gözəl davranış normalarına əməl etməyi, savadlanmağı, 
ədəbiyyat və incəsənət əsərlərini başa düşüb anlamağı və onları təhlil etməyi, öz 
ixtisasına dərindən yiyələnməyi də mədəniyyət adlandırırlar. Bu mənada deyirlər ki, 
mədəniyyət insanların maddi və mənəvi tələbatını ödəmək üçün fiziki və zehni əmək 
prosesində yaradılmış nailiyyətlərin (sərvətlərin) toplusudur. Mədəniyyət sözü insan 
fəaliyyətinin müxtəlif sahələrini özündə ehtiva edir: xalq mədəniyyəti, milli 

---

AzTU 
“Humanitar fənlər” kafedrası 
 
 
Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya 
 
105 
mədəniyyət, nitq mədəniyyəti, yazı mədəniyyəti, ziyalı mədəniyyəti, müəllim 
mədəniyyəti, idmançı mədəniyyəti, həkim mədəniyyəti, yazıçı (şair) mədəniyyəti, 
musiqi mədəniyyəti, ticarət mədəniyyəti, ailə mədəniyyəti, qərb mədəniyyəti, şərq 
mədəniyyəti, əmək mədəniyyəti, iş mədəniyyəti, istirahət mədəniyyəti, məişət 
mədəniyyəti, tələbə mədəniyyəti, siyasi mədəniyyət, dövlətçilik mədəniyyəti, teatr 
mədəniyyəti, idman mədəniyyəti, demokratik mədəniyyət, müraciət mədəniyyəti, dil 
mədəniyyəti və s. və ilaxır. 
Dil mədəniyyətin tərkib hissəsidir. Mədəniyyət kimi dil də millətin, milli 
mədəniyyətin ən mühüm əlaməti, həm də xalqın milli mədəniyyətinin, eləcə də nitq 
mədəniyyətinin ifadəçisidir. Dil və mədəniyyət xalqın etnik birliyinin 
fərqləndirilməsində əsas ölçü vahididir. Elə buna görə də biz qədim Yunanıstan 
mədəniyyəti, qədim Roma mədəniyyəti, Fransa mədəniyyəti, Amerika mədəniyyəti, 
Azərbaycan mədəniyyəti və s. ifadələrini işlədirik. 
Mədəniyyət cəmiyyətlə, təsərrüfatla, ictimai, siyasi, iqtisadi və ideoloji həyatla 
sıx bağlı olduğundan insanların ictimai şüurunda, onların əxlaq və hərəkətlərində, 
fiziki və zehni fəaliyyətində öz əksini tapır. Mədəniyyət maddi və mənəvi formada 
özünü göstərir, yəni həm zehni, həm də fiziki əmək nəticəsində yaradıldığından biz 
onları gözlə görüb, müşahidə edirik. Onlar insanların həm mənəvi ehtiyaclarının, 
həm də gündəlik qayğılarının ödənilməsinə xildmət edir. Buraya əmək alətləri, ev 
əşyaları, geyim, bəzək əşyaları, döyüş silahları, idman ləvazimatı, incəsənət əsərləri, 
ədəbiyyat nümunələri, yazılı sənədlər, din, etik və estetik qayda-qanunlar daxildir. 
Mənəvi mədəniyyətin tərkib hissəsi olan nitq mədəniyyəti təfəkkür mədəniyyətidir. 
Hər bir xalqın yaratdığı maddi və mənəvi sərvətlər o xalqın milli mədəniyyəti sayılır. 
Milli mədəniyyətdə hər bir xalqın özünəməxsus təfəkkür tərzi, mənəvi dəyərləri, 
özünü və həyatı dərketmə-anlama şüuru, bədii-estetik duyumu, dünyagörüşü öz 
əksini tapır. Bu silsilədə dilin özünəməxsus yeri vardır. Dil mədəni, əxlaqi, dini, 
estetik normaların saxlanılması və gələcək nəsillərə ötürülməsində yeganə olmasa 
da, aparıcı və əsas vasitələrdəndir. Azərbaycan mədəniyyəti ümumbəşəri 
mədəniyyətin tərkib hissəsidir. O, milli çərçivədə məhdudlaşıb qalmır, başqa 
millətlərin mədəniyyətindən bəhrələnir və başqa xalqların mədəniyyətinə təsir 
edərək onların formalaşması və inkişafına əvəzsiz xidmət göstərir. Dahi Azərbaycan 
bəstəkarı Üzeyir bəy Hacıbəyovun musiqisinin bütün Şərq xalqlarına örnək olması, 
Azərbaycan dilinin ətrafımızda yaşayan xalqların- gürcü, çeçen, avar, ləzgi, kürd, 

---

AzTU 
“Humanitar fənlər” kafedrası 
 
 
Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya 
 
106 
talış və s.-lərin dilinə təsiri danılmazdır. Qarşılıqlı mədəni əlaqələr milli 
mədəniyyətimizin inkişafına da öz müsbət təsirini hiss etdirir. Qərb və rus simfonik 
və balet musiqisinin, rəssamlıq, boyakarlıq, heykəltəraşlıq nümunələrinin 
Azərbaycan incəsənətinə təsiri çox böyükdür. Belə münasibətlərin nəticəsidir ki, 
Qara Qarayevin, Fikrət Əmirovun, Arif Məlikovun musiqisi, Tahir Salahovun rəsm 
əsərləri dünya incəsənətinə dəyərli töhfədir. Biz dünya sivilizasiyasına inteqrasiya 
etməklə mədəniyyətlərarası əlaqələri genişləndiririk. 
Milli mədəniyyətin göstəricilərindən biri olan gözəl nitq (şifahi və yazılı) dilin 
səlisliyini, ifadə imkanlarını bütün məziyyətləri ilə çatdıra bilən yazıçılardan, söz 
ustalarından, natiqlərdən çox asılıdır. "Dədə Qorqud kitabı"nı, Nəsimini, Füzulini, 
M.F.Axundovu, C.Məmmədquluzadəni, M.Ə.Sabiri, Ü.Hacıbəyovu və onlarla digər 
söz-sənət korifeylərini dünyaya bəxş etmiş Azərbaycan xalqı bu dahi sənətkarların 
söz incilərində zəngin nitq mədəniyyətinin varlığını nümayiş etdirmişdir.