Mikrobiologiya (Ma’ruza matnlari)

 
 
 
 
MAVZU: O‘SIMLIKLARDA KASALLIK QO‘ZG‘ATUVChI VIRUSLAR VA 
MIKOPLAZMALAR. 
 Ish rejasi: 
I. O‘simliklarda viruslar qo‘zg‘atadigan kasalliklar. 
1. Mozaika - bodring va tamaki mozaikalari. 
2. qo‘ng‘ir dog‘larni hosil bo‘lishi - pomidorning strik 
kasalligi. 
3. O‘simlik a’zolarini o‘zgarishi (deformatsiya) - pomidor 
bargining 
paporotniksimon yoki ipsimon bo‘lib qolish kasalligi. 
II. O‘simliklarda mikoplazmalar qo‘zg‘atadigan kasalliklar. 
1. Sarg‘ayish - shaftolini sarg‘ayish kasalligi. 
2. Pastbuylilik - sulining pastbo‘ylilik kasalligi. 
3. Supurgilarni hosil bo‘lishi - tolda supurgilarni hosil 
bo‘lish kasalligi. 
4. O‘simlikning generativ a’zolarini o‘zgarishi- 
pomidorning stolbur kasalligi. 
 
Zaruriy jixozlar: O‘simliklarning viruslar va mikoplazmalar keltirib chiqargan 
kasalliklaridan va sog‘lom o‘simlikdan namunalar (tamaki, pomidor, bodring, kartoshka, suli, tol). 
Kasallikning tashqi ko‘rinishini o‘rganish uchun gerbariy va fiksatsiya qilingan materiallardan va 
rangli jadvallardan foydalaniladi. 
O‘simliklarda viruslar va mikoplazmalar qo‘zg‘atadigan kasalliklarning umumiy 
tavsifi. Viruslar xaqidagi ta’limotning asoschisi rus olimi D.I.Ivanovskiy bo‘lib xisoblanadi. 
Filtratlanuvchi viruslar o‘simliklarda kasallikni qo‘zg‘atadi.
Fitopatogen viruslar tirik organizmga xos xususiyatga egadir. Viruslar kimyoviy tarkibiga 
ko‘ra oqsil va nuklein kislotadan iboratdir. Viruslar tirik xujayrada ko‘payadi. 
Fitopatogen viruslar zararlangan o‘simlikning xujayrasida kristallar hosil kiladi. Viruslar 
hosil qiladigan kristallarni birinchi bo‘lib 1902 yili D.I.Ivanovskiy tomonidan topilgan.
Viruslarning shakli juda xam turli tumandir (tayoqchasimon, ipsimon, yumaloq), ularni faqat 
elektron mikroskop orqali ko‘rish mumkin. 
Fitopatogen viruslar (virionlar) oqsil qobig‘i (kapsula) bilan o‘ralgan nuklein kislotaning bir 
yoki ikkita ipchasidan iborat. Ko‘pchilik fitopatogen viruslar tarkibida esa DNK 
(dezaksiribonuklein kislota) mavjud. Viruslar faqat nuklein kislotadan iborat bo‘lib, kapsulaga ega 
bo‘lmasa viroidlar deyiladi. Viruslarning shakli nanometrlarda o‘lchanadi. 
Viruslarning hayotiy faoliyati xujayin o‘simlikning xujayrasi bilan chambarchas 
bog‘langandir va ular faqat shu xujayra ichida ko‘payadi. Viruslar ko‘pincha bir o‘simlikdan 
ikkinchi o‘simlikka so‘ruvchi xashoratlar orqali o‘tadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, ilgari viruslar qo‘zg‘atadigan kasalliklarning (sarg‘ayish va 
supurgilarning hosil bo‘lishi) xozirda mikoplazmalar keltirib chiqarishi aniqlanilgan. 
Mikoplazmalar yumaloq, ellipsimon yoki ma’lum shaklsiz bo‘lib, ularning diametri 26-1000 
NM, membrana bilan o‘ralgan, lekin xujayra kobig‘i yo‘q. Mikoplazmalar, viruslarga nisbatan
murakkabrok tuzilishga egadir. Ularning tarkibida 2 xil nuklein kislota-DNK va RNK bor. 
Mikoplazmalar zararlangan o‘simlikning floemasida (to‘rsimon nay, floema parenximasi, yo‘ldosh 

---

xujayra) xujayrasining sitoplazmasida kuzatiladi. Bu makroorganizmlar sog‘ o‘simlikka sikadka 
xashorati, zarpechak orqali xamda payvandlash davrida o‘tishi mumkin. Hozirgi vaqtda 60 ga yaqin 
ekinlarda mikoplazmalar qo‘zg‘atadigan kasalliklar ma’lum. Mikoplazmalar qo‘zg‘atadigan 
kasalliklarni aniqlashning asosiy usuli bo‘lib, elektron mikroskop yordamida kuzatish xisoblanadi. 
Mikoplazmalar viruslardan farqli ravishda sun’iy oziqa muhitlarida rivojlanadi. 
Tetrasiklin guruhiga mansub bo‘lgan antibiotiklarning mikoplazmalarga ta’siri juda 
sezilarli. Ularni kasallikka qarshi qo‘llanilganda o‘simlik ma’lum miqdorda ayrim holda butunlay 
sog‘ayib ketadi. Bunday xolat mikoplazma qo‘zg‘atadigan kasalliklarni aniqlashda xam 
foydalanishi mumkin. 
Oxirgi vaqtda o‘simliklarda mikoplazmalardan tashqari, rikketsiyalarga yaqin bo‘lgan 
organizmlar xam kuzatilgan.