Mikroprotsessorlar va mikroehm asoslari

P R O G R A M M A L I X O T IR A S IN I T A S H K IL E T ISH .
P R O G R A M M A L A S H T IR IL A D IG A N L O G IK A L I K O N T R O L L E R L A R N I
A P P A R A T L I V O SIT A L A R I
6.1. M ikrokontroIIerlarning program m a va qiym atlar xotirasi.
Mikrokontrollerda asosan uch xil turdagi xotiradan foydalaniladi. P ro gram m alar 
xotirasi doimiy xotiradan iborat b o ’iib (D XQ ), program m a kodlari va konstantalarini 
saqlashda foydalaniladi. P rogram m ani ishlash jarayonida uning tarkibi o ’zgarmaydi. 
Q iy m atla r xotirasi p rogram m a lar ish ja r a y o n id a o ’zgaruvchi qiym atlarni saqlashda 
foydalaniladi va te zkor xotira qurilmasidan (T X Q ) iboratdir. Mikrokontroller 
registrlari ichki protsessorlar registridan iborat xotiraga eg a b o ’iib, perifiriya 
qurilmalarini boshqarishda q o ’llaniladi (m axsus funktsiyalar registri) [4,5,26,32,33].
6 .1.1. P rogram m alar xotirasi.
Pro gram m a xotirasining asosiy xususiyati shundaki, unin g energiya quv vatiga 
b o g ’liq emasligi, y a ’ni nianbasiz pro gram malarn i saqlash imkoni bilan belgilanadi. 
M K dan foydalanuvchi nuqtai nazaridan nianbasiz program m a xotirasi quyidagi 
turlarga b o ’linadi:
* 
M aska turdagi D X Q - m as k -R O M . Bu turdagi D X Q yacheykalar tarkibi 
tayyor lanavotgan paytda m askala r y ordam ida kiritiladi va keyin chalik q o ’shimch a 
p rogram m ala r va o ’zgartirishlar kiritib b o ’lmaydi. Shunin g uchun bu turdagi xotiraga 
ega bo'lg an MK tar pro grammala ridan uzoq vaqt ishlatiladigan tajribalarda 
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu turdagi xotiralarning asosiy kam chiligi yangi 
fotoshablon komplektini yaratish va ishlab chiqarishni y o ’lga q o ’yishdagi katta 
xarajatlardan iboratdir. Aksariyat bu ja r a y o n 2-3 oy vaqtni talab qiladi va asosan o ’n 
m inglab dona ishlab chiqar ilganda iqtisodiy foyda keltiradi. M aska turdagi D XQ lar 
korxona sharoitida program malash tirilg an va nazoratdan o ’tgani tufayli informatsiya 
saqlash kafolatiga ega.
*Progr ammal asht irishda ultrabinafsha nuri bilan o 'c h ir ib foydalangiladigan 
D QX - EPRO M (Erasable Program m able ROM ). Bu turdagi D X Q lar elektr signallar 
y o rd am id a programmalashtiriladi va ultrabinafsha nuri y ordam ida o ’chiriladi. 
E P R O M xotira yacheykasi M O P-tra nzis to rn ing “suzib vuruvchi" 
zalvoridan
iborat 
b o ’iib, boshqaruvchi 
zatvordan
berilayotgan elektr signallari hosil qilgan zaryadlar 
unga ko'chiriladi. Y acheyka tarkibini o ’chirish uchun, uni ultrabinafsha nuri bilan 
yoritiladi va “su zuvch i” 
zatvordagi
zaryadni potentsial t o ’siqni yengish darajasida 
en ergiya beriladi va u 
podlojkaga
oqib o ’tadi. Bu jarayon bir necha sekunddan bir 
necha minutlargacha davom etishi mum kin .
EPRO M li D XQ lar k o ’p marta qayta program malashtirish im konig a ega, ular 
ultrabinafsha nuri tushadigan kvarts darchali keramik korpus da ishlab chiqariladi. 
Bunday korpus ancha qim m at b o ’iib, MK lar tannarxini anch a qim matlashtiradi. 
E P R O M li MK lam in g narxini arzonlashtirish maqsadida, ularni darc hasiz ko rp usga 
joylashtiriladi (EPR O M ning bir m arta program malash tirilg an versiyasi).
* Bir marta program malash tirib foydalaniladigan D X Q - O T P R O M (O ne-T im e
210

---

Pro gram m able 
ROM ). 
B u lar E P R O M
versiyasi 
aso sid a 
b o ’lib, 
tannarxini 
arzonlashtirish maqsadida, darchas iz korp usda ishlab chiqariladi. T annarx inin g 
arzonlashishi shu darajadaki, hattoki keyingi vaqtd a E P RO M versiyasidagi MK lar 
m a s k a turdagi M K lardan kengro q q o ’llanilmoqda.
* Elektrik y o ’l bilan program malarni o ’chirish - E E P R O M (Electrically 
Erasable Pro gram m able R O M ). Bu turdagi D X Q larni E P R O M ning yangi avlodi deb 
qarash mum kin, chunki ula rda xotira yacheykalari elektrik signallarning tunel 
m exanizm laridan foydalangan hold a qayta programma lashtiriladi. E EPR O M dan 
foydalanish, M K larni elektron platadan yechmasd an qay ta programmalashtirish 
imkonini beradi. 
Shu y o ’l 
bilan program m a ta ’minotini qayta tiklash va 
takomillashtirish imkonini beradi.
Bu o ’z o ’rnida mikrokontrollerlar sistemalarini jarayonin i o ’rganishda va ularni 
ishlab 
chiqarish 
p o g ’onala rid a katta yutuqlarni 
beradi, 
chunki 
program m a 
xotiralarining o ’chirib qayta programmalashtirish sikllariga va sistemalarining 
ishlamay qolish sabablarini aniq lashga k o ’p vaqt ketadi. EEPR O M narxi b o ’yicha 
O T P R O M va E P R O M orasid a b o ’lib, programmalashtirish texnologiyasi E EPR O M
xotirasi bayt b o ’yicha yacheykalarn i o ’chirish va program malashtirish im koniga ega. 
EE P R O M ning k o ’rinib turgan foydasiga qaramasdan, kam dan-kam hollarda MK lar 
xotirasi program m ala r saqlash da ishlatiladi. Bu asosan, birinchidan E EPR O M xotira 
hajmi chegaralan gan ligid a b o ’lsa, ikkinchidan E EPR O M bilan bir vaqtda Flash-D XQ 
la m in g paydo b o ’lishi sababdir. Bular imkoniyati o 'x sh a sh xarakteristikaga b o ’lgan 
holda, o 'z in in g nihoyatda arzonligi bilan ajralib turadi.
• 
Elektrik y o ’li bilan o ’chirish imkoniga ega b o ’lgan Flash turidagi D X Q
lar Flash-R OM . Funksional xususiyati b o ’yicha Flash-xotira E EPR O M dan deyarli 
farqlanmaydi. Asosiy farq yozib olingan informatsiyani o ’chirish usulidadir. 
E EP R O M da xotira har bir yac heyka alohida o ’chirib-yozilsa, Flash-xotirada butun- 
butun 
bloklarni 
o ’chirish 
mumkin. 
Agar 
Flash-xotiraning bir yacheykasini 
o ’zgartirish zaruriyati tu g ’ilsa, butun blokni qayta programmalashtirishga t o ' g ’ri 
keladi. D ekoder sxem ala rin in g soddalashtiruvi Flash-xotirali MK larni bir marta 
programmalashtiriladigan E E P R O M turdagi va maskali D X Q lar bilan raqobatli 
bo'lish imkonini berdi.
6.1.2. Q i y m a t l a r xo tirasi.
Qiy m atla r xotirasi aksariyat MK lam ing statistik T X Q asosida bajariladi. 
“ Statistik" termini T X Q yacheykasi tarkibining MK takt chastotasini imkoni boricha 
kamaytirgan holda saqlanish imkoniyatiga aytiladi (energetik iste’molni kamaytirish 
maqsadida). K o ’pchilik MK larda “ informatsiya saqlash kuch lanish i’’ bo ' 1 ib - 
U S TA N D B Y , 
kuchlanish 
manbaini 
minimal 
berilgan 
sathgacha 
U DO M IN
kamaytirsakda, lekin U S T A N D B Y dan yuqori b o ’lsa, MK da program m a ishlamaydi, 
a m m o T X Q dagi informatsiya o ’chmaydi.
Kuchlanish tiklangandan s o ’ng MK ni qayta ishga solib, p ro gram m ala r ishini 
qiymatlarni y o ’qotm agan hold a da vom ettirish mumkin. Kuchlanish sathi aksariyat 
IV ni tashkil etib, M K lar manbaini avtonom m anbaga (batareykalar) o ’tkazish 
imkoniyatini beradi va bu rejim da T X Q qiymatlarini saqlab qoladi.
211

---

MK qiym atlar xotirasining hajmi, aksariyat katta em as va k o ’pin cha o ’nlab 
yoki yuzlab baytlarni tashkil etadi. Bu holatni hisobga olg an hold a M K larni 
program malashtirishni tadbiq qilmoq kerak. Bunday hold a doim iy konstantalar 
imkoni boricha o ’zgaruvchi sifatida emas, balki D XQ p ro g ram m a sig a kiritiladi. MK 
la m in g apparat im koniyatidan maksimal xususan taym er sifatida, foydalaniladi. 
Amaliy pro gram m ala r, qiym atlarn ing katta massivini q o ’llanmagan hold a ishlatishga 
e ’tibor bermoq kerak.