Mikroprotsessorlar va mikroehm asoslari

' .29-rasm. M K uchun tashqi tanlash sig n a lin i tashkil q ilislm i tipik sxem alari.
K„ tugmachasi MK ■- qo'lbola > nolga keltirish uchun mo’ ljallashtirilgan. Vd 
died kuchlanish manba inkor harakatini RESET ga kirishga oldini oladi. R va S 
shartlari ushlanishini bajaradi. hamma nolga keltirilgan paytdagi o’tish jarayoni 
/arurligi uchun qilingan.
Old tomonining hamma joyi uzaygani bilan signal kirishdagi trigger Shmittaga 
vo‘ 1 qo'yib beradi. Trigger Shmitt kirishiga o'lishi maxsus ichki sxemani 
shakllanishining foydalanishiga to 'g 'ri keladi.
Zamonaviy M K dagi Reset chizig’ ida odatda 2 ta past faol darajadagi 
yo'nalishga ega. « N o lg a k e ltiris h » tugmachasini bosilgandan keyin qo'shiluvchi 
qabul qiluvchi bufer chizig'i kirituvchi tizimga qo'yiladi va ichki nolga keltirishi deb 
ataluvchi amalga oshiradi.
MK yana signal bo'yicha holatini boshqarish holatiga kirishi mumkin, qaysiki 
boshqarish holatiga ega bo'lsa. Bu holatda aytiladiki, MK ichki noiga keltirish 
holatida bo’ ladi. Chiqishdagi past mantiqiy daraja bilan holat xulosasiga ko’ ra bufer 
chizig'i Reset joylashtiriladi. Signallar IS boshlang'ich holatdagi uskunalar uchun 
ishlatilgan bo’ lishi mumkin.
7.16.5. Manba kuchlanishini detcktorli blok yordamida pasaytiirish.
Haqiqiy shart-sharoitda ekspluatatsiya shunday vaziyatni biriktirish mumkinki, 
qaysiki M K ning nolga keltirishi minimal pasayishiga yo’ l qo’yadi, ammo, POR
274

---

sxemasini qo’yib yuborgandan keyin tezlikka erisha olmaydi. Bunday shart-sharoitda 
M K « b o g ’ la n is h » mumkin. Nolga keltirilishni to’xtatilishi M K ni shartli 
ahamiyatigacha ishlashga yaroqsiz qoladi. Ishga yaroqli sistemani qo’yish uchun 
«
prosadki
» dan keyin M K qabul qiluvchi harakatni yana nolga keltirish kerak. Bu 
maqsad uchun zamonaviy M K da qo’shimcha blok detektori pasaygan harakatini 
nolga keltirishni amalga oshiradi. Bunday modul MOTOROLA firmasining M K
oilasiga mansub HC08 ishiatiladi.
O ’xshash modullar Microchip firmasining PIC 17 oilasi tarkibiga kiradi. Ichki 
nolga keltirish, qaralayotgan modul signali manba kuchlanishini minimal darajada 
pasaytirishni generallashtiradi. Ishlab topuvchi blok darajasini nolga keltiruvchi 
pasayishini detektrlashtiradi OZU M K dagi ko’p faktni saqlash kuchlanishini 
oshiradi. Signal bloki bo’yicha ma’ lumotlami nolga keltirish manba kuchlanishini 
pasayishi M K ro’yxatlaridan birida maxsus bit bilan baholanadi.
7.16.6. Qo’ riqchi taymer.
Agar qabul qilingan o’ lchovlarga qaralmasa, M K hamma «bog’ liq» holatlarida 
zamonaviy kontroller hisoblagich taymeri moduli asosida tuzilgan, chiqish esa 
belgilangan xolatga erishguncha.
Hisoblagich taymerining ishlash usuli quyidagi 7.30-rasmda keltirilgan.
Qo'riqchi taymerni 
sanagichi ni 
programmali nolga keltirish
7.
30-rasm. Qo 'riqchi taymerni ishlash printsipi.
Hisoblagich taymer asosini ko’p razryadli hisoblagich tashkil qiladi. Uzilishdan 
so’ ng M K schyotchigi nol holatga keladi. M K faol rejimga o’tishdan keyin mustaqil 
bajarilishigacha bo’ lgan programmalar ishlash tezligini ortitirib boradi. Schyotchik 
maksimal kodga erishgandan keyin ichki holatni nolga keltirishga ishlab chiqaradi va 
M K ishchi programmasini qaytadan bajarishga o’tadi.
M K ning taymer ish dasturining Qo’riqchi taymerini to’ lib ketib nolga kelishini 
oldini olish uchun vaqti-vaqti bilan hisoblagichni nolga keltirish. Qo’riqchi 
taymerdagi hisoblagichni nolga keltirish maxsus komanda orqali bajariladi yoki 
maxsus funktsiyadagi registrlardan birini ba’ zi ko’ rsatilgan kodning yozib olish 
orqali amalga oshiriladi. Shunda meyordagidek, ishlab chiqaruvchi ko’zda tutgan, 
tartibda ish dasturini bajarishda Qo’riqchi taymerdagi hisoblagichida to’ lib ketish
275

---

hosil bo’ lmaydi va u M K ning ishiga ta’sir qilmaydi. Biroq, agar ish dasturini 
bajarishda xatolikkka yo’ l qo’ yilgan bo’ lsa, masalan, to’ xtab qolish natijasida, u 
holda hisoblagich vaqtida kelishi amalga oshmasligi ehtimoli katta. Ushbu holat 
Qo’riqchi taymerning to’ lib ketishi natijasida nolga kelish sodir bo’ lmaydi va ish 
dasturining meyordagi ishlashi tiklanadi.
Qo’ riqchi taymerdan foydalanish M K asosidagi tizimning o’z-o’ zini tiklash 
qobiliyatini anehaga oshiradi.
7.17. M K protsessorlarining buyruqlar sistemasi.
Har qanday mikroprotscssor sistemasi kabi, M K protsessorining buyruqlar
to'plami o'ziga 4 ta asosiy buyruqlar guruhini kiritadi:
- ma'lumotlarni yuklash-o’tkazish buyruqlari;
- arifmetik buyruqlar;
- mantiqiy buyruqlar;
- o'tish buyruqlari.
Ko'pchilik takomillashgan MK larda portning registrlarini razryadlaridan 
mustaqil foydalanish uchun buyruqlarni bitli boshqarish guruhi ko'zlangan (bulli yoki 
bitli protsessor). B itli protsessor buyruqlarining borligi programmalarning boshqarish 
kodlari hajmini va ulaming bajarilish vaqtlarini qisqartirishga ruxsat beradi. MK 
qatorida kontrollerning resurslarini boshqarish buyruqlari guruhi ajratiladi. ular 
kiritish. chiqarish portlarini ishlash rejimlarini sozlash, tavmerni boshqarish va 
boshqalar uchun ishlatiladi. Ko'pchilik takomillashgan MK larda kontrollerning ichki 
rcsurslari ma'himotlar xotirasida akslantiriladi, shuning uchun resurslarni boshqarish 
inaqsadida ma'lumotlarni yuklash buyruqlari sistemasi bilan taqqoslaganda arifmetik 
va mantiqiy buyruqlarning nisbatan kamroq takomillashgan guruhlariga ega ekanligi, 
ammo ma'lumotlarni yuklovchi va boshqaruv buyruqlarining nisbatan kuchliroq 
guruhlarga ega ekanligini ko’ rishimiz mumkin. Bu xususiyat MK ning ishlatilish 
sohalariga bog’ liq. u I-navbatda o'rab turgan atrof muhitni boshqarib turishni va 
boshqaruvchi ta'sirini tashkil qilislmi talab qiladi.
M K ning sinxronizatsiya sxemasi.
MK ning sinxronizatsiya sxemasi sinxronizatsiya signallarini tashkil etilishini 
ta'minlaydi, bu narsa markaziy protsessor buyruqlari sikllarini bajarish uchun zarur. 
Markaziy protsessorning bajarishiga qarab buyruqlar sikli o’ ziga bittadan bir 
nechtagacha (4-6) sinxronizatsiya taktlarini kiritish mumkin. Yana sinxronizatsiya 
sxemasi MK taymerlari ishi uchun zarur bo’ lgan vaqtning belgisini shakllantirishi 
mumkin.
Sinxronizatsiya sxemasi tarkibiga sinxron signallarning kerakli ketma-ketligini 
tashkil qiluvchi chastota bo’ lgichlar kiradi.
276

---

Nazorat savollari
1. 
Programmalashtiriladigan mikrokontrellerlarni sinflarini va xarakteristikalarini 
keltiring.
2. 
ATF ISXX AS/L mikrokontrellerini strukturali sxemasini, xarakteristikasini va 
vazifasini keltiring.
3. 
Mikrokontrellerlarni protsessorli yadrosini strukturasi va bloklarini vazifasini 
keltiring.
4. 
Fon-Neyman arxitekturasi asosidagi M K strukturasini, uni afzallik va 
kamchilliklarini keltiring.
5. 
Garvard 
arxitekturasi 
asosidagi 
M K
strukturasini, 
uni 
afzallik 
va 
kamchilliklarini keltiring.
6. 
Siemens SAB80C535 oilasiga mansub mikrokontrollerlarga xarakteristika 
bering.
7. 
SAB80S1, SAB80S1 M K arxitekturasini keltiring, bloklarini vazifasini 
tushuntiring.
8. 
SAB80S1, SAB80S1 M K mikrokontrollerini keltiring.
9. 
SAB80S1, SAB80S1 M K ni programma menyusiga kiruvchi bandlarni keltiring.
10. К 145 seriyali M K ni vazifasi, tarkibi va xarakteristikasini keltiring.
11. K1816 seriyali M K ni vazifasi, tarkibi va xarateristikasini keltiring.
12. PIC16FXXX oilasiga mansub M K ni va ularni afzalliklarini keltiring.
13. PIC16F8XXX guruhchasiga kiruvchi M K ni strukturasiga tushuncha bering, 
harakteristikalarini gapirib bering.
14. PIC16F8XXX seriyali M K bloklarini vazifalarini gapirib bering.
15. M K kiritish, chiqarish portlarini, turlari va xarakteristikalarini keltiring.
16. M K larga qo’ llaniladigan kiritish, chiqarish portlarini keltiring.
17. PIC M K modullarini va ulami vazifalarini keltiring.
18. M K larda to’g’ri va vositali adreslash uchun qaday bo’yruqlardan foydaliniladi.
19. Taymerlar va xodisa protsessorlarini vazifalarini keltiring.
20. Mikrokontrellerlarida protsessomi uzilishini tashkil etish printsipiga va blokiga 
tushuncha bering.
21. Mikrokontrellerlarni taktli generatorni tuzilishi va ishlash printsipini keltiring.
22. Mikrokontrellerlarni yordamchi apparatli vositalarini tuzilishi va ishlash 
printsiplariga misollar keltiring.
23. M K ning protsessor buyruqlar sistemasini keltiring va buyruqlariga izoh bering.
24. SIEMENS SAB_80S535 oilasiga mansub M K larni xarakteristikalarini keltiring, 
struktura sxemasini chizing va bloklarining vazifalarini tushuntiring.
25. SAB 80535 M K ni xotirasini kengaytirish yo’ lini keltiring.
26. K145IK18 07 M K ni xarakteristikalarini keltiring, chiqishlarining vazifalarini 
gapirib bering.
27. Taymer sanagichini vazifasi, strukturali sxemasi, uni bajaradigan vazifasini 
ishlash printsipini keltiring.
28. Kirish kanalini egallash taymerini strukturali sxemasini, bloklarini bajaradigan 
vazifalarini, kirish va chiqishlarini kaerga ulanishini keltiring.
29. Taymerni chiqishini taqqoslovchi kanalni strukturali sxemasini, uni bajaradigan 
vazifasini, kirish va chiqishlarini vazifalarini keltiring.
277

---

30. Mikrokontrollerni 
protsessorini 
vazifasini, 
strukturali 
sxemasini, 
kirish/chiqishlarini vazifalarini keltiring.
3 1. Uzish vektorini bajaradigan vazifasi, ishlash printsipini keltiring.
32. PIC16F mikrokontrollerida uzilishni tashkil qilish jarayonini tushuntiring, 
mikrokonrollerni uzish logikasini va uni ishlash prinsipini tushuntiring.
33. Sistemaning kam energiya iste’ mol qilishni mikrokontroller asosida tashkil 
qilish jarayonini tushuntiring.
34. Mikrokontrollerni taktli impul’ slar generatorini sxemalarini tuzilish, ishlash 
printsiplarini, vazifalarni keltiring.
35. MK nolga keltirish sxemalarini turlarini, ulami ishlash printsiplarini keltiring.
36. Manbaning kuchlanishini detektrli blok yordamida pasaytirish jarayonini 
tushuntiring.
37. Navbatchi taymerni vazifasi. ishlash printsipini keltiring.
38. К 1451К 1807 MK i asosidagi nazorat qiluvchi qurilmaning strukturali sxemasini 
va ishlash printsipini keltiring.
39. 7К 1451К 1807 katta integral orqali ob'ektni boshqarish algoritmini keltiring va 
bloklarining vazifasini gapiring.
40. KM I 8 16131:48 MK ni xarakteristikalarini. qo’ llanish sohasini keltiring.
4 1. KM1816VE48 VIК da ishlatiladigan bloklarni sanang va ularning vazifalarini
keltiring.
42. MKS5I lar turidagi MK ni struktura sxemasini. Xarakteristikalarini keltiring, 
kiritish/chiqarish portlariga izoh bering.
43. PIC 161 seriyali V1K larni programma xotirasini va stekni tashkil etish usulini 
keltiring.
44. PICI6F seriyali M K laming ma'lumotlar xotirasini tashkil etishni
tushuntiring.
45. P1CI6FXX V1K ni buyruqlar sanagichini ishlash printsipini keltiring.
46. PICI6FXX MK da to’ g’ ri, vositali adreslash usullarini tushuntirng.
47. PIC 16FXX MK ning kiritish/chiqarish portlarini keltiring va ularga izoh bering.
48. P1CI6FXX seriyali M K ni taymer/schetchik modulini vazifalarini keltiring.
49. PIC 161 XX M K ni oldindan bo’ lgichining bajaradigan vazifalarini keltiring.
50. PIC16F XX MK ni EEPROM (REPZU) dagi ma'lumotlar xotirasiga tushuncha 
bering.
5 1. Parallel portlarning turlari va ishlash rejimlarini keltiring.
52. Ketma-ket kiritish/chiqarish modullariga tushuncha bering.
53. MK da qo’llaniladigan analog - raqamli o'zgartirgichlarni vazifasi, ishlash 
printsiplarini keltiring.
278

---

T E ST LA R
1. Hozirgi paytda M K ni nechta asosiy sinflarga ajratish m um kin?
a) 1
b) 2
c) 3 *
d) 4
2. M K seriyali M L 675K da taym er va taym erlarni um um iy belgilanishi 
qanday?
a) Watchdog *
b) Open Vera
c) UART
d) SIO
3. M K ni buyruqlarini kiritish prosessori nechta asosiy buyruqlar guruhini o’z 
ichiga oladi?
a) 5
b) 3
c) 2
d) 4 *
4. Fon-Neyman arxitekturasining asosiy ustunligi nim a?
a) MPS qurilmalarining umumiyligi
b) MPS qurilmalarining soddalashtirilishi *
c) MPS qurilmalarining yo’qligi
d) MPS qurilmalarining ketma-ketligi
5. G arvard arxitekturasi nechanchi yildan keng qo’ llanila boshlangan?
a) 1970-yillar oxiridan *
b) 1960-yildan
c) 1950- yillar oxiridan
d) 1980-yildan
6. S IE M E N S SAB80S535 m ikrokontrollerida qaysi klaviatura orqali program m a 
bilan fayl yuklanadi?
a)  *
b)
c)
d)
7. KM 1816 VE48 kiritish/chiqarish uchun nechta chiqish oyoqchalari 
ishlatiladi?
a) 22
b) 25
c) 27 *
d) 32
279

---

8. КМ1816 VE48 da q iym atla rni k iritis h qaysi buyruq orqali amalga 
oshiriladi?
a) OUTLP-A
b) INSA. R 
*
c) EMA
d) PM I-
9. KM1816VE48 mikrosexinasi necha razryadli qiym atlar kanaliga ega?
a) 16
b) 12
c) 8 
*
d) 32
10. KM1816VE48 mikrosexinasi necha razryadli adreslar kanaliga ega?
a) 8
b) 12 *
0 16
d) 32
1 1. iVIKSI M K d:i tashqi xotira programmasini o’ qish strobi qanday?
a) A ll;
b) I:A
c) INTI
d) PSI-N *
12. PIC16CXXX oilasiga mansub m ikrokontrollerlar qaysi arxitcktura bo’yicha 
tuzilgan RlSC'-mikroproscssor asosida tuzilgan?
a) Garvard *
b) l;on-Neyman
e) (iarvard- Fon-Neyman
d) To’g’ri javob xo'q
13. PlC-kontrollerlarning xotirasi necha bayt hajmli registrli fay 1 ko’ rinishida 
tashkil etilgan?
a) 8-!6 bayt
b) 12-16 ba\t
0 32-128 bayt *
d) 16-32 bay t
14. PIC16CXXX oilasiga mansub m ikrokontrollerlarning necha xil diapazondagi 
liaroratda ishlashga moslashgan modifikasiyalari ishlab chiqariladi?
a) 3 *
b) 4
e) 2
d) 5
280

---

15. PIC16F8X guruhchasidagi 
barcha kontrollerlarda nechta komanda ishiatiladi?
a) 25
b) 30
c) 35 *
d) 40
16. PIC16F8X guruhchasidagi kontrollerlarda PO RT A necha bitni tashkil etadi?
a) 8 bit
b) 5 bit *
c) 2 bit
d) 16 bit
17. Birinchi hodisa prosessorlari moduli Intel kompaniyasining qaysi oilasidagi M K
larida qo’llanilgan?
a) 8x S51 l-’x *
b) 8x A51 Fx
c ) 8 х В 51 Fx
d) 8x D51 Fx
18. PIC16F8XMK qism g ititilii ncchla uzilish manbasisa ega?
a) 1
b ) 2
c)3
d) 4 *
19. PIC 16F8XM K qism guruhida saiiagich/taymerini to’Iib ketisliidan uzilish qaysi 
buyruq orqali amalga oshiriladi?
a) RBO/1NT
b) RB <7:4>
e) IMRO 
*
d) HI.PROM
20. Programmali sanagich uzishni qayta ishlashga o’tganda, unga yuklanadigan 
adres nima deb ataladi?
a) to'xtash vektori 
b) u/.i.sh vckioi'i 
*c) uzish nuqtasi d) uzish

---

V III BOB. KONTROLLERLARNI, MIKROKONTROLLERLARNI 
PROGRAMMALASHTIRADIGAN TILLARI.
8.1. Kontrollerlarni, mikrokontrollerlarni programmalashtirish tillari
8.1.1. Umumiy tushuncha.
Programma bilan ta’minlash (PBT) deganda - bu mikrokontrollerlarda (MK), 
kontrollerlarda masalalarni yechishni, programmalami sozlashni, M K boshqarish 
sistemasini ishlashini ta’ minlashga, tekshirishga, ko’ rsatmalar, imkon beruvchi 
programmalaryig’ indisi tushuniladi [19,20,21,31].
Apparatli va mikroprogrammali vositalar orqali M K, kontrollerlarga ichki til 
hamda foydalanuvchiga tavsiya etiladigan tashqi programmalar jo riy qilinadi.
M K kirish tili bo’lib, PZU, PPZU, REPZU, EPROM, EEPROM, ... 
direktivalar yig’ indisi va programma tili xizmat qiladi.
M K asosan lokal sistemalarni, ya’ni kichikroq ob’ ektlarni ishlashini nazorat 
qilish va boshqarish uchun mo’ljallanganligi uchun ulami ichki xotira sxemalariga 
ob’ektni ishlashini nazorat qiladigan va boshqaradigan direktiv buyruqlarini 
bajaruvchi qism programmalari, konstantalar, boshqarish va hisoblash qism 
programmalari yozilgan bo’ ladi. Bulardan tashqari M K ning xotirasiga M K ning 
o’ zini ishlashini tekshiruvchi testli programmalar o’matilgan bo’ ladi.
M K ning xotira qurilmasiga yozilgan programma apparat, foydaianuvchi va 
datchiklar oralig’ ida xuddi interfeys kabi vazifani bajaradi.
M K larni ishlatish uchun quyidagi programmalash tillaridan foydalanish 
mumkin: mashina tili, Assembler tili, yuqori darajadagi til, Step-5 va Step-7 
programmalash tillari.
Kontrollerlarni programma ta’ minoti, protsessorni tarkibida kiritilgan rezident 
programmani o’ z ichiga oladi. Rossiyadan chiqarilayotgan KR-300M; KR-300; KR- 
3001 turidagi kontrollerlarni modulini tarkibiga 3 ta kanalli tashqi to’ mi (setni) 
programma ta’minoti o’rnatilgan (MODBUS, ADAP-400, BUSO-1, 1-7000 va 
boshqalar). Bu yerda bittasi kontrollerlarni zahirali (rezervli) kanali va bitta 
qo’ shimcha shlyuzli kanal ishlatiladi. Magnitli yoki CD-ROM tashuvchilarida 
Leona kontrollerlarini programmalash sistemalari ta k lif qilinadi. Leona (Windows- 
95/98/2000/2004), Istok (Dos) OPC Data Access Automation Specification 2.0 
standartidagi SCADA sistemasidagi OPC aloqa serveri va shunga o’ xshagan tillar.
8.1.2. Programmalash, programmalash tili.
IEC - 61131-3 logikali boshqariladigan va rostlanadigan protsessorli 
modullarni programmalashda qo’ llaniladigan, dunyoda keng tarqalgan standart 
programmalash tilidir.
Bu programmalash tili pog’onali (