Mikroprotsessorlar va mikroehm asoslari

4 .2 .2 . I n s t r u m e n t a l d a s t u r li v o s ita la r.
Instrumental dasturli vositalar bosh qa dasturlarni ishlab chiqish, t o ’g ’rilash va 
keygaytirishda ishlatiladi va o ’z tarkibiga dasturlarni yozish vositalarini (matn 
muharrirlarini), dasturlarni SHK da bajarish uchun qulay k o ’rinishga o ’zgartirish 
(assemblerlar, kompilyatorlar, interpretatorlar, yuklagichlar va aloqa muharririari), 
dasturiarini nazorat qilish va sozlash vositalarini (sozlash vositalari) oladi.
A m a l i y d a s t u r li t a ’m i n o t ( A D T ) .
A D T o ’z tarkibiga fo ydalanuvchining muam moli amaliy dasturiarini va aniq bir 
m uam m o sohasida ishlatishga m o ’ljallangan amaliy dasturlar paketini oladi.
K o’pchilik amaliy dasturlar paketi (A D P) biror interaktiv muhit k o ’rinishiga eg a 
b o ’lib, undan foydalanayotgan foydaianuvchi, m a ’lumotlarni o ’zgartirishning aniq bir 
jarayonlarini bajarishda qulay va oddiy vositalarga ega b o ’ladi.
SHK lar uchun ulkan miqdord a ADP ishlab chiqilganligini t a ’kidlash joizdir.
K o ’pchilik A D P lar orasida quyidagilarni aytib o ’tish lozim:
• matn muharririari, matnli protsessorlar va noshirlik tizimlari;
• grafika muharririari va tadbirkorlik grafikasi vositalari;
• katta oTchamli elektron jadvalla r (jadvalli protsessorlar);
• te lekom munikatsion tizimlarni boshqarish ADP;
• qiymatlar bazasini boshqarish tizimi;
• m a ’lumotli-qidirish tizimlari;
• sun’iy intellekt tizimlari, shu ju m la dan, ekspert tizimlari;
• avtomatlashtirilgan o ’qitish tizimlari;
• m a ’lumotlarni statistik qayta ishlash ADP;
• matematik dasturlashtirish A D P (chiziqli, butun sonli va b.);
• avtomatlashtirilgan loyihalashtirish tizimlari;
• o ’zining tarkibiga m u am m o g a m o ’ljallangan paketlarning bir nechta turini 
oladigan integrallashgan ADP.
O fis u c h u n a m a l iy d a s t u r la r . 
Bu dasturlar kompyuterlar uncha katta 
boT magan ofislarda k o ’pincha quyidagi vazifalarni bajarish uchun ishlatiladi:
matn muharririari va taqdimotli grafika vositalari yordamida kirish va chiqish 
m a ’lumotlarini qayta ishlash (elektron pochta va fakslar, xat va so ’rovlar, e ’lon va 
bosh qa hujjatlar);
odatda elektron jadvallarni ishlatib bajariladigan hisoblashlar va hisobotlar, 
m a ’lumotlami yig’ish va tahlil qilish (praysvaraqiarni hisoblash va qayta ishlash, turli 
y o ’nalishlar va mezonlar b o ’y ic ha hisobotlarni shakllantirish; m a ’lumotlarni tahlil 
qilish va statistik qayta ishlash);
kelib tushgan m a ’lumotlarni y ig ’ish va saqlash, bu ularni tez qidirish (turli xil 
m ezonlar va belgilar b o ’yicha) va qiymatlar bazasini boshqarish tizimini (Q BBT)
U7

---

q o ’llagan h o ld a bu m a ’lumotlarga murojaat qilishni ta ’minlaydi;
iqtisodiy va buxgalterlik hisobotlari, shu ju m la d a n , buxgalterlik hisobining 
dasturli vositalari yordam id a ish xaqini ham hisoblash;
max susla shgan moliyaviy amaliy dasturlar y ordam ida moliyaviy ahvolni va 
boshqa moliy aviy hisoblashlarni tahlil qilish.
K o ’rsatilgan ishlarni alohida yoki integrallashgan holda bajarish imkonini 
beradigan dasturiy mahsulotlar j u d a ham k o ’p miqdord a chiqarilmoqda; amaliy 
ishlatish uchun nuiayyan dasturni tanlash, albatta, muayyan sharoitlarga, lekin k o ’p 
jihatd an sotib oluvchinin g bilimiga va tajribasiga b o g ’liqdir. Shun in g uchun 
qim m atbaho am aliy dasturlar paketini xarid qilishdan oldin tegishli o ’quv kursidan 
o ’tish 
yoki 
mutaxassislardan 
malakali 
mas la hat olish qatiy tavsiya etiladi 
(q o ’shnilard a i sh I at i 1 ay otgan paketlarga o ’xshash paketlarni xarid qilish iqtisodiy 
to m ondan mutla qo maqsadga muvofiq emas).
Bu yerda faqat o ’rtacha statistik tavsiyalarnigina berish mumkin.
Y uqorida ko'rsatilgan tavsiyalardan birinchi uchtasini am alga oshirish uchun 
alohida dasturlardan emas, balki ofisga xizmat qiladigan integrallashgan paketlardan 
foydalanish m aqsadga muvofiqdir.
Eng o m m av iy Microsoft Office Professional for Windows-95 paketa o ’z ichiga 
quyidagilarni oladi:
- kuchli matn muharriri Word 2000;
m urakkab hisoblash larning bajarilishini avtomatlashtiruvchi elektron Excel 2000 
jadvali;
- katta sondagi ulkan fayllar bilan ishlashni tashkil etuvchi qiymatlar bazasini 
boshqaruvchi Access 2000 tizimi;
- kerakli m a ’lumotlarni j u d a rangbarang, shu jum ladan, slaydlar k o ’rinishida 
tasvirlash im konini beruvchi, taqdimotlarni t a ’minlaydigan Power Point tizimi va 
yuqorida aytib o ’tilgan dasturlarda ishlatiluvchi birm uncha kichikroq ilovalar;
MS Gra ft - jadvalli qiymatlar asosida chiroyli diagram malarni qulay 
yaratuvchilar;
MS Word Art - so 'z l a r va jum la larn i ajoyib, chiroyli, m a ’lum uslubga solingan 
tasvirlarga o'zgartiradi (ulami, masalan, firma blankalaridagi em blem alar va 
shapkalar sifatida ishlatish mumkin).
4.3. D o lz a rb o p e r a t s io n t i z i m l a r va q o b iq l a r .
O p e r a t s i o n t i z i m l a r — dasturli t a ’minotn ing foydaianuvchi kompyuterd a 
ishlaganda unin g interfeysini aniqlovchi muhim qismidir.
Interfeys fo ydalanuvchig a nisbatan d o ’stona munosabatd a b o ’lishi lozim va bu 
nuqtai nazardan foydalanuvchining mashina bilan muloqotining uchta darajasi 
to ’g ’risida g apirish mumkin:
- buyruqli interfeys - foydaianuvchi operatsion tizimning fayl tizimini va 
buyruqlarini yetarlicha bilishi kerak va ularni displey ekranida bor b o ’lgan buyruq 
qatoriga klaviatu radan kirita bilishi kerak, bunday interfeys bevosita MS DOS 
tom onidan t a ’minlanadi;
118

---

- matnli menyu k o ’rinishdagi interfeys - foydaianuvchi k o ’p sonli menyularda 
m o ’ljal ola bilishi kerak v a bu m enyularda kerakli buyruqlar va fayllarni ularning 
nomlanishi b o ’yic h a tanlay bilishi kerak (odatda ingliz tilida), bu tipdagi interfeys О Т
ning k o ’pg in a qobiqlarida, xususan, eng omm aviy hisoblanadi.