Millî Eğitim Bakanı Nimet ÇubukçU’nun sunusu

BİRİNCİ BÖLÜM

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI TEŞKİLATI

1. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI TEŞKİLATININ TARİHSEL GELİŞİMİ

Bakanlık düzeyinde ilk eğitim teşkilatı, Osmanlı Devleti döneminde, 17 Mart 1857 tarihinde Bakanlar Kuruluna (Meclis-i Vükelâ) dahil Maarif-i Umumiye Nezareti adıyla kurulmuştur. İlk Maarif Nazırı (Eğitim Bakanı) Abdurrahman Sami Paşa (1857-1861) ve ilk müsteşar da Hayrullah Efendidir.

Eğitim sistemine ilişkin ilk düzenleme, bugünkü Millî Eğitim Temel Kanunu niteliğinde olan “Genel Eğitim Tüzüğü”nün (Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi) çıkarılması (1869) olmuştur. Eğitim sisteminin çekirdeği niteliğindeki bu tüzük, eğitim teşkilatına ve yönetimine de yer vermiştir. Tüzük ile; eğitim hakkı, eğitim yönetimi, eğitim sisteminin (okul kademeleri) belirlenmesi, eğitim ödenekleri, öğretmen yetiştirme ve istihdamı, taşra teşkilatı ve sınav sistemleri düzenlenmiştir.

Teşkilat yapılanmasında; merkez teşkilatında Maarif Nazırının başkanlığında, ilmi ve idari iki daireden oluşan bir Büyük Eğitim Meclisi (Meclis-i Kebir-i Maarif) oluşturulmuş ve il düzeyinde bu meclisin şubesi ve icra organı olarak, bir maarif müdürünün başkanlığında maarif meclisi kurulmuştur.

Bakanlık merkez teşkilatı, 1879 yılında, Meclis-i Kebir-i Maarif iki daire halinden çıkarılıp beş daire olarak yeniden düzenlenmiştir. Bu düzenleme ile teşkilatta yer alan birimlerin, bugünkü teşkilat yapısında da yerini korudukları görülmektedir.

Bu yapılanmada;

1. Mekâtib-i Sıbyan (ilkokul),

2. Mekâtib-i Rüşdiye (ortaokul),

3. Mekâtib-i Âliye (yüksek okul),

4. Telif ve Tercüme,

5. Matbaalar (yayın)

birimleri yer almıştır.

Genel Eğitim Tüzüğü, iyi düzenlenmiş olmasına rağmen, uygulanma fırsatı pek olmamıştır.

Ancak, II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemindeki düzenlemelere kaynaklık ettiği söylenebilir. O dönemde uygulama imkânı olmadığı için, pek tartışılmamış, şartları daha elverişli olan II. Meşrutiyet döneminde irdelenmeye ve tartışılmaya başlanmıştır. Geçici olarak yapılan düzenlemeler, 1911 tarihli “Eğitim Teşkilatı Tüzüğü” (Maarif-i Umumiye ve Teşkilatı Nizamnamesi) ile bütüncül bir yapı kazanmaya başlamıştır. 1914 yılında yeniden gözden geçirilen teşkilat tüzüğü, Cumhuriyet dönemindeki gibi bir yapılanmayı gösterir. II. Meşrutiyet dönemi sonunda, Maarif Nezâreti (Eğitim Bakanlığı) merkez teşkilatı şu birimlerden oluşuyordu:

1.	Tedrisat-ı İptidaîye Dairesi (İlköğretim Dairesi),
2.	Tedrisat-ı Taliye Dairesi (Orta Öğretim Dairesi),
3.	Tedrisat-ı Âliye Dairesi (Yüksek Öğretim Dairesi),
4.	Mekâtib-i Hususîye Dairesi (Özel Okullar Dairesi)
5.	Tahrirat Dairesi (Yazı İşleri Dairesi),
6.	Muhasebat Dairesi (Saymanlık Dairesi),
7.	Sicil İşleri Dairesi,
8.	İstatistik Dairesi,
9.	Levazım Dairesi (Ders Araçları Dairesi),
10.	Evrak Dairesi.

II. Meşrutiyet dönemi kısa sürmesine rağmen, Cumhuriyet döneminde eğitim alanında yapılan reformların fikir ve hareket kaynağını oluşturduğu söylenebilir.

Kurtuluş Savaşı yıllarında, İstanbul’da Osmanlı Hükümetinin Maarif Nezareti, Ankara’da ise TBMM Hükümeti’nin Maarif Vekâleti olmak üzere iki eğitim bakanlığı bulunuyordu. 23 Nisan 1920’de TBMM’nin açılmasına müteakip 2 Mayıs 1920 tarih ve 3 sayılı Kanunla İcra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu) kurulmuştur. On bir vekâletten oluşan bu yapılanmada “Maarif Vekâleti” de yerini almıştır.

1920 yılında Maarif Vekâleti; 1) Program Heyeti, 2) İlk Tedrisat Müdürlüğü, 3) Orta Tedrisat Müdürlüğü, 4) Hars (Kültür) Müdürlüğü, 5) Sicil ve İstatistik Müdürlüğü olmak üzere beş birimden oluşturulmuştur. 1923 yılında İstanbul’da bulunan Maarif Nezareti kaldırılmış, Ankara’da kurulan Maarif Vekâleti teşkilatı genişletilmiş ve geliştirilmiştir. Merkez teşkilatında, bu geliştirme sonucu önceki birimlere ilâveten; Müsteşarlık, Yüksek Öğretim Dairesi, Teftiş Heyeti, Telif ve Tercüme Dairesi, Özel Kalem ve Evrak Dairesi gibi birimler kurulmuştur.

Taşra teşkilatı da maarif müdürlükleri ve maarif memurlukları olarak düzenlenmiştir. Böylece danışma, ana hizmet ve yardımcı hizmet birimlerinin oluşturulduğu görülmektedir.

Millî Eğitim Bakanlığı teşkilatı, Cumhuriyet döneminde de sürekli yenileştirme ve geliştirme çalışmalarına konu edilmiştir.

Millî Eğitim Bakanlığının merkez teşkilatı, 3797 sayılı Millî Eğitim Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanunla düzenlenmiştir.