Milliyetçilik sosyolojisi

1. Dini reform. Etnik beka potansiyeli bakımından örgütlü 
dinin önemini kabul ederken, etnik kendini yenilemenin 
uyarılmasında dinsel reform hareketlerinin rolünü gözönüne 
almamız gerekir. Bunun Yahudi tarihinde, l.Ö. 7 ve 8. yüz-
yıllardaki Peygambere ve kitab-ı Mukaddes'e dayalı hare­
ketlerden, Yahuda'dan, l.Ö. 5. yüzyılda ortalarında Ezra'nın 
reformlarına, İ.S. 2. yüzyılda Ferisicilikten ve mesihçi Rab-
(*) Ptolemaus dönemi Hellenistik dönemde Mısır'da (bazı kaynaklara göre İ.Ö. 
332 bazılarına göre İ.Ö. 331) kurulan ilk Yunanlı firavun hanedanı. Ayrıca 82. 
sayfadaki dipnota bakınız. -ç.n. 
36 Firavun dini hakkında Grimal'e (1968, 211-41) bakın. 
(**) İngilizce özgün metinde Türkçedir. -ç.n. 
37 Ortodoks örneği konusunda Arnakis'e (1963) bakın. 
63 

---

binizm'in yükselişine, 18 ve 19. yüzyılların Hasidi ve yeni-
Ortodoks hareketlerine dek uzanan sayısız örneği vardır: Bu 
örneklerin her birinde dinsel reform etnik kendini yenileme 
ile iç içe geçmiştir; topluluğun yenilenme tarzına ilhamını 
veren, din olmuştur.
3 8 
Tersine dinî reformun başarısızlığı veya taşlaşmış muha­
fazakârlık, etnik kendini yenileme tarzlarının başka yere 
dönmesine yolaçabilir. Bu durum 19. yüzyıl başlarında 
Yunanlılarda görüldü. İstanbul'daki Yunan Ortodoks hiye-
rarşisi, Mora'daki ayaklanmaya elebaşlarını göndermiş olan 
ruhbanın alt tabaka mensupları da dahil, orta sınıf ve popüler 
özlemlerden giderek uzaklaşmaktaydı. Yunan emelleri burada 
kendi hedefleri için giderek artan şekilde laik ideolojik söy­
lemler buldular.
3 9 
2. Kültürel ödünç alma. Etnik beka, daha geniş bir kültürel 
alanda gıdasını tecritlikten değil seçici bir ödünç alıştan ve 
kontrollü bir kültürel temastan sağlar. Yine burada da Yahudi 
tarihinden bir örnek alabiliriz. Helenistik kültürün İsken­
der'den itibaren canlanması şiddetli siyasî geri tepmeleri ol­
muşsa da bütün bir Yahudi kültür ve kimlik alanını zengin­
leştirecek şekilde Yunan ve Yahudi düşünceleri arasında canlı 
bir yüzleşmeyi harekete geçirmiştir.
4 0
Dışsal bir kültürel 
uyaranın ve kültürler arası temasın, etnik kimlik duygusunu 
seçici bir kültürel temellük yoluyla yenileme biçimlerine ilişkin 
daha pek çok başka örnek mevcuttur; bunlar arasında 19. 
yüzyıl Japonyası, Rusya ve Mısır iyi bilinen durumlardır. 
3. Halk katdımı.. Toplumsal bakımdan da, toplumsal tabaka 
38 Peygambere ve Kitab-ı Mukaddes'e dayalı hareketler için Seltzer'e (1980, 77-111); 
Mesihçi dönem hakkında Neusner'e (1981) bakın. Modem dönemdeki dinî 
reformlar için Meyer'e bakın (1967). 
39 Bu konuda Frazee'ye (1970) ve Kitromilides'e (1980) bakın. 
40 Tcherikover'e (1970) ve Hengel'e (1979) bakın. 
64 

---

ve sınıf hareketleri içinde etnik kendini yenileme tarzları 
ayırdedebiliriz. Bunlar arasında kültürel ve siyasî hiyerarşiye 
daha büyük bir katılımla en ilgili olanları, halk hareketleridir. 
Mazdakilerin 5. yüzyılda Sasani İran'nındaki büyük toplum-
sal-dinî halk hareketi, bir yandan Sasani devletinin temellerini 
aşındırırken, öte yandan Sasani İran'ının ve Zerdüşti toplu­
luğun ciddi şekilde zarar görmüş dokusunu da yenilemiştir. 
Bu da, 6. yüzyılda I. Keyhüsrev zamanında, Krallar Kitabına 
dayalı bir kodifikasyon da dahil, İran mitolojisi ve ritüeline 
baskıcı ama aynı zamanda da etnik bakımdan yeniden yaratıcı 
bir geri dönüş hareketini, dilde, protokolde, eğitimde ve 
sanatta millî bir canlanışı tahrik etti.
4 1
Musa döneminden 
yukarda andığımız Hasidiliğe dek Musevilikte görülen halk 
hareketleri de coşkulu bir halk iştiraki ve misyonerce bir 
gayretkeşlik yoluyla halkta tanımlı bir etninin yenilenmesine 
hizmet etmiştir. Aynısı, kuruluş temelleri kadar bugünkü 
Vahabicilik, Mehdicilik ve İran'daki Şii devrimi gibi Sünni 
ya da Şii saflaşmacı ve mesihçi hareketler de dahil, İslâm'daki 
muhtelif halk hareketleri için de geçerlidir.
4 2 
4. Etnik seçilmişliğe dair mitler. Etnik seçilmişliğe dair mitler, 
etnik kendini yenileme tarzlarının ve böylelikle de etnik 
bekanın yüreğinde yer etmiştir. Her şeyden önce bizim burada 
dikkatimizi çeken, başkalarına karşı etno merkezciliklerini 
oluşturan bu tür mitlerden yoksun olan (ya da bu mitleri 
halkın geneline aşılamakta başarılı olamayan) etnilerin, ba­
ğımsızlıklarını kaybettikten sonra başka cemaatlerce yutul­
maya eğilimli olmalarıdır. Belki de bu, sükutun yanıltıcı ik-
rarmdandır. Genel konuşursak, dinî etnik seçilmişlik mitleri 
41 Cambridge History of Iran'a (1983, Cilt III/l, bölüm 3 ve III/2, bölüm 27) ve Frye'e 
(1966, bölüm 6) bakın. 
42 Örneğin Saunders'e (1978) bakın; ve bugünün İran'ı için Keddie'ye (1981) ba­
kın. 
65 

---

olan etniler, konum ve durumları büyük ölçüde seçilmişliğe 
dair mitlerin başarı ve nüfuzuna bağlı olan uzman sınıflara 
sahiptirler -ve bizim de edebî olarak t a n ı k l ı k l a r ı n a baş­
vurduklarımız onlardır. Buna rağmen Asur, Pön ve Filistin 
örneklerinin gösterdiği gibi, böylesi sınıflara sahip ama (kralın 
seçilmişliğinin aksine) etnik seçilmişliğe dair mitlerle 
övünmeyen pek çok etninin kaderine baktığımızda, etnik beka 
şanslarının dikkate değer şekilde azalmış olduğunu görü­
rüz. 
Elbette bu, açıklamanın bütün yükünü etnik seçilmişliğe 
dair mitleri besleyen ve taşıyan koşullara yıkmaktadır. Ancak 
böyle bir yöntem etnik beka sürecinin, müstesna seçilmişlikle 
kısa devre yapmasına neden olur. Çünkü şeçilmişlik miti, 
koşullu, şarta bağlı bir kurtuluşu vaad eder. Bu mitin beka 
potansiyeli bakımından rolünün kavranılmasında bu nokta 
hayatî önemi haizdir. Bu mitle ilgili locus classicus (can alıcı 
nokta), Eski Ahit'in ikinci kitabında yeralmaktadır; "Demek 
ki sesime itaat eder, akdime uyarsan benim gözümde bütün 
halklardan daha değerli olacaksın. Çünkü bütün dünya be­
nimdir; ve sen benim için rahiplerden bir krallık, kutsal bir 
millet olacaksın".
4 3
Kendini potansiyel bir "kutsal millet" 
olarak görmek, seçilmişliği, ayrılmaz bir şekilde kollektif 
kutsamaya bağlamak demektir. Kurtuluşa yalnızca kefaretle 
varılır, ki bu da kutsanmanın araçları olan eski usul ve 
inançlara geri dönmeyi gerektirir. Dolayısıyla pek çok et-
no-dinî gelenekte, gerek dinî reformu gerekse kültürel res­
torasyonu esinleyen, yinelenen bir "geri dönüş" noktasıdır. 
Etnik aidiyetin bu kaçınılmaz öznelliği veriliyken, potansiyel 
seçilmişliği yeniden kutsamaya dönük bu moral vaaz-davetler, 
etnik kendini yenileme ve dolayısıyla uzun vadede kurtuluş 
43 Exodus 19: 5-6; Deuteronomy 7: 6-13.44. O'Briena (1988) bu konuda bir baş­
langıçta bulunmuştur; karşılaştırın Armstrong (1982). 
66 

---

için güçlü bir mekanizma sağlar. Yahudilerin bunca felaket 
karşısında bekalarını sağlayabilmelerinde bu özellik kesinlikle 
anahtar niteliğindedir. Ama bunun başka halklar -bir kaçını 
sayacak olursak; Etopyalı Amharalar,* Ermeniler, Orto­
doksluğa geçen Yunanlılar, Ortodoks Ruslar, Dürziler, Sihler, 
bunun yanında Polonyalılar, Almanlar, Fransız, İngiliz, 
Kastilyalı, İrlandalı, İskoç ve Galliler- arasında da canlandırıcı 
etkilerini görmemiz mümkündür. Bu denli yaygın yaşanan 
bir görüngü daha fazla araştırılmayı hakeder.
4 4