Milliyetçilik sosyolojisi
Yüklə 1,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Cui bono? (Kimin
faydasına?) Teritoryal milliyetçilerin bütün bu emel ve fikirleri nihai olarak kimin çıkarlarına hizmet etmektedir? Bu sorunun yanıtı burjuvazinin, orta sınıfların hattâ en telijensiyanm çıkarlarına, diye verilmeye çalışılacaktır; her belirlemede bu toplumsal kategorilerin nasıl tanımlandığına bağlı olarak bu yanıtların belirli bir hakikat payı olabilir, ama 38 Kamu eğitimine verilen yeni önem hakkında Gellner'e (1983) bakın; ancak kamu eğitimi, milliyetçi ideoloji ile bilincin nedeni olmaktan çok sonucudur. 39 Fransız Devrimi sırasındaki dil eğitimi hakkında Lartichaux'a (1977), III. Cumhuriyet dönemindeki için E.Weber'e (1979) bakın. 185 sözkonusu yanıt teşebbüsü nihai olarak yanıltıcıdır. Kültürel düzeyde, ideoloji ve dil olarak milliyetçilik'in entellektüellerin bir ürünü olduğu ve entellektüellerin mil liyetçiliğin vaadinin çekiciliğine kapılmaya yatkın oldukları ileri sürülebilir. Ancak siyasî düzeyde entellektüellerin hu susiyetlerinin kanıt niteliği azalır. Onların yerini, muhtelif biçimlerde, başka gruplar alır. Ve "aynı" toplumsal kategorinin farklı toplumlarda farklı anlamlar yüklenebilmesi meseleyi biraz daha karmaşıklaştırır. Burjuvazinin durumunda nispeten bir açıklık vardır. Kavramı hiç şüphesiz kesin olarak Marksist teori bağlamında belirlemek mümkündür. Ama ardından Marksizmin açıkla maya uygunluğu kapitalist veya yarı kapitalist toplumlarla sınırlanır. Kavramı Markovitz'in "örgütlü burjuvazi" dediği şeyi oluşturacak olan subaylar, polis, üst düzey bürokrat ve siyasetçiler, geleneksel seçkinler ve liberal mesleklerin önde gelen mensuplarını dahil edecek şekilde genişletmek, açıklayıcı gücünü yoketme noktasına götürecek bir sulandırma ola caktır. 4 0 "Yüzergezerler" (Mannheim), "modernleştiriciler" (J.H. Kautsky), yükselen "Yeni Sınıf" (Gouldner) olarak çeşitli şekillerde tanımlanmış olan, her yerde hazır ve nazır orta sınıf(lar) ve entelijensiya açısından da durum buna ben- zer. 4 1 Aslında, karşılaştırmalı olarak bakıldığında milliyetçi ha reketlerin toplumsal bileşimi, tarihsel konjonktüre ve hare ketin içinde bulunduğu evreye bağlı olarak hem son derece değişkendir ve hem de sınıfları yatay keser. Taraftarları ara sında entellektüellerin, tacir ve sanayicilerin, teknisyen ve liberal profesyonellerin yanında, sadece "işçi" ve"köylüler" (ya da bunların belli tabakaları) değil subaylar, ruhban sınıfının 40 Markovitz'e (1977, bölüm 6) bakın. 41 Mannheim (1940); J.H. Kautsky (1962, giriş); Gouldner (1979). 186 aşağı tabakasından kimseler, küçük (kimi zaman da büyük!) aristokratlar da bulunabilir. Bu durum bizi şaşırtmamalı. Millî kimlik kavramının ne denli -farklı toplumsal grupların farklı tarihsel konjonktürlerde ihtiyaçlarının, çıkar ve ide allerinin soyut ama duygusal bakımdan son derece somut bir milletle özdeşleşme yoluyla ve bu özdeşleşme içinde karşılandığını hissedecekleri kadar- karmaşık, soyut ve çok boyutlu olduğunu gördük. 42 Bu uyarılara rağmen soruyu şöyle sormak yine de meşru olabilir; cui bono? Teritoryal ve sivil bir temelde millî ayniyetler farklı zamanlarda kimlerin çı karlarına hizmet etmektedir? Her ne kadar başka toplumsal gruplar da çoğu zaman etkin olmuşlarsa da yine, özgül olarak belli bir grubun ilk/erken milliyetçiliklerde öne çıkan bir rol oynadığı görülmektedir. Bu gruba, şayet bu kavramla kastettiğimiz basitçe profesyo neller ise, ekseriyetle (burada daha küçük entellektüeller çevresinden ayrı olarak) entelijensiya denmektedir. İlk sivil ve teritoryal milliyetçilikler -bazı durumlarda çok sayıda işadamı, yönetici ve tüccar, elbette belli bir düzeyde kapitalist girişime imkân tanındığı yerlerde, yeni bir sivil millet içinde merkezî, düzenli ve bütün ülkeyi kapsayan bir pazarın çekimine kapılmışlarsa da- asli dayanaklarını bu profesyoneller (hukukçular, doktorlar, mühendisler, gaze teciler, öğretmenler vs.) arasında bulmuşlardı. Böyle bir iddiayı öne sürerken belli uyarılarda bulunmamız gerekmektedir. Profesyonellerin bir sivil millet ideolojisi yaratmaları olağan bir durum değildir. Onlarınki daha çok fikriyatı yaymak ve onu siyasî kurumlar ve faaliyetler içerisinde gerçekleştirmek gibi siyasî bir roldür. Entelijensiyanm - 42 Milliyetçi hareketlerin toplumsal bileşimi hakkında Seton-Watson'a (1960); Keirnan'nı A.D. Smith'de (1976) yeralan yazışma ve Breuilly'e (1982, bölüm 15) bakın; bir eleştiri için Zubaida'ya (1978) bakın. 187 profesyoneller- büyük çoğunluğunun bu faaliyetlere katıl maları da olağan bir durum değildir. Ekseriyeti kendi kari- yerleriyle meşguldür. İstisnai durumlar bir yana çoğu insan da toplumsal hareketlere katılmaz. 4 3 Ancak eski sömürgelerde gelişmiş bir sivil toplumun olmaması, anti sömürgeci milli yetçiliğin gelişiminde devletin ve bürokratik kurumların ağırlığı, iletişim becerilerine duyulan ihtiyaç, profesyonelleri bağımsızlığın şafağında önderlik konumuna getirmiştir. Bağımsızlık sonrası Afrikası'nın ilk yasa koyucuları içinde önde gelen toplumsal kategori profesyonellerdi, onları hemen arkadan girişimciler, yöneticiler ve tüccarlar izlemekteydi. Asyalı ve Afrikalı devlet önderlerinden çoğu da bağımsızlığın hemen ardından profesyonel tabakalardan gelmişlerdi ve aralarında Kenyatta, Nkrumah, Ho Chi Minh, Manley, Senghor ve Gandi'nin de bulunduğu pek çokları Batinin yüksek eğitim kurumlarında öğretim görmüştü. Bunlar, Batılı, Hıristiyan idealler ile sömürgeci siyasî uygulamalar arasındaki u ç u rumdan hayal kırıklığına uğramış, toplumlarına geri dönerek halklarının da yardımıyla kendi mesihçi hayallerini gerçek leştirmek isteyen daha geniş bir muhitin bir bölümünü oluşturmaktaydılar. Ancak bu tam bir geri dönüş değildi; aralarından pek çoğu kendi teritoryal ve sivil millet modellerini Batı'dan almış ve toplumlarına uydurmaya çalışmışlardı. Başka bir deyişle onlarınki gerçek bir "etnik çözüm" değildi, zira onların geri döndükleri yer zorunlulukla ya da asli olarak belli bir etni değildi. Hattâ koşulların iktidarlarını, sömürge devleti oluşturan etnik topluluklardan birine dayandırmaya zorladığı zamanlarda bile, hâlâ sömürgeci gücün kovulduğu toprakların bütününde yönetimlerini tesis etmek ve çeşitli küçük etnik toplulukların yerine veya onların üzerinde yeni bir teritoryal 43 Profesyonellerin rolü hakkında Hunter'e (1962), Gella'ya (1976) ve Pinard ile Hamilton'a (1984) bakın. 188 ve sivil siyasî bir kimlik yaratmak arzusundaydılar. 4 4 Aslında topluluğa uyarlanmış sivil ve teritoryal bir millet modeli ile profesyonellerin (ve daha az bir ölçüde olmakla birlikte ticaret burjuvazisinin) statü ihtiyaç ve çıkarları ara sında "seçici bir yakınlık" sözkonusudur; bir profesyonelin talebi "gelişmeye açık bir kariyer", becerilerinin karşılığı olacak bir gelir ve mesleğin asaletiyle orantılı bir statüdür. Bu talepler, en kolay yoldan yerel kamusal inanç ve ihtiyaçlara göre ölçüp biçilmiş olmakla birlikte sivil bir ideolojiye sahip teritoryal bir millet içinde karşılanır. Ortak bir yurttaşlıkta somutlaşan hak ve görev eşitliği, toplumsal ve coğrafî hareketliliğin önündeki engellerin o ülkede yerleşik olma esasına dayalı teritoriyalizmde bulunmaması, kamu meselelerine etkin bir katılım çağrısı ve her şeyden önce, çoğunlukla epey laik ve rasyonalist içerikli, bir örnek bir kamusal sivil eğitime vurgu; sivil-teritoryal millet modelinin bütün bu özellikleri, arzulu profesyonellerin çıkar ve staü taleplerinin gerçekleşmesine vesile olur. Teritoryal-sivil millet modelinin sürekliliğinin yegâne, hattâ belki de en büyük nedeni bu değildir. Bu, her şeyden önce devlet içi düzen ve devletin hukukî tanımı hakkında temel bir varsayımdır. Ama yerel entelijensiyanm önder rolü ihmal edilmemeli. Toplumsal bütünleşme ve kültürel türdeşlik yönünde kamusal alanda yarattığı baskı ve etnik milliyetçilerin sunduklarından farklı bir siyasî topluluk imgesi sergilemek suretiyle, devlet içi sistemin ve bileşenlerinin içi boş yapısının doldurulmasına yardım eder, Gerçeklik bu imgenin epey uzağına düşse de, şimdiye kadar halklar ekseriyetle teritoryal ve sivil bir toplulukla özdeşleşmeyi başaramamış olsalar da, bu yöndeki -dolayısıyla bütünleşme ve türdeşlik boyutunu sağlamaya yönelik- baskılar etkinliğini muhafaza ederler. 44 Örneğin bakın Hodgkin (1956). 189 Bu imge ve baskıların farklı toplumlarda farklı çağrışım larının olması, türdeşlik, sivil eğitim veya teritoryal katılımın Angola, Nijerya ve Pakistan'da bir ölçüde farklı anlamlara gelebileceği, inkâr edilemez bir gerçektir. Ne var ki bunlar, Batılı olmayan devletlerin bürokratlarının, profesyonellerinin ve tüccarlarının çoğunluğu için, devletlerin ve devlet içi sistemlerdeki seçkinlerin eylemlerine temel oluşturan, iliş kilerini ve davranışlarını birbirleri için anlamlı kılan ortak bir dil -ortak kavram ve semboller- oluşturur. Ama milliyetçilerin dil ve ideolojileri çağdaş dünyadaki dil ve ideolojilerden yalnızca biridir. Sadece rakip bir milliyetçi ve millî kimlik biçiminden değil, dört bir yandan yükselen meydan okumalarla karşı karşıyadır. Şimdi bu rakibe ve sebep olduğu siyasî doğurgularına değineceğim. 190 |