Minerallar haqida umumiy tushuncha

Minerallar haqida umumiy tushuncha

Reja:

1. 
   Minerallar haqida Umumiy tushuncha
   
2. 
   Minerallarning asosiy xossalari
   
3. 
   Minerallarning Turlari
   

Mineral (frans. mineral — ruda) — Yer (va boshqa kosmik jismlar)ning sirti va ichida fizikkimyoviy jarayonlar natijasida hosil boʻlib, kimyoviy tarkibi va fizik xususiyatlari bir biriga oʻxshash boʻlgan tabiiy jism; asosan, togʻ jinslari, ruda va meteoritlarning tarkibiy qismi.
Minerallar aksariyat qattiq jismlar; kam hollarda suyuq MinERal Ham (mas, tugma simob) uchraydi. Suvning Mineralga mansubligi baxsli, lekin muz Mineral deb qabul qilingan. Kristalli, amorf (metakolloidlar) va tashqi koʻrinishi kristallarga oʻxshash, lekin amorf, shishasimon holatdagi metamikt minerallar farq qilinadi.
Har bir Mineral (mineral turi) muayyan tarkibli faqat oʻziga xos kristallik strukturaga ega boʻlgan tabiiy birikmadan iboratom massasining bir xil tarkibli modifikatsiyasi (mas, olmos — grafit, kalsit — aragonit), lekin turlicha kristall tuzilishga ega boʻlgan M. har xil M. turiga mansub; aksincha, muayyan chegarada tarkibi oʻzgarib, birok doimiy strukturaga ega boʻlgan M.ning izomorf katorlari (mas, olivinlar, volframitlar, kolumbitlar) bitta mineral turiga kiradi. Kimyoviy tarkibi ayrim xossa yoki morfologik xususiyatlaridagi uncha katta boʻlmagan oʻzgarishlar M. strukturasida keskin farq qilmasa M.ning xillari deyiladi (mas, kvars xillari — togʻ xrustali, ametist, sitrin, xalsedon).
Bir-biridan fizik sirti bilan ajarlib turuvchi yakka kristallar, donachalar va boshqa M. jismlar mineral individlarni, ularning oʻsimtalari M. agregatlarni tashkil qiladi. Hozirgi vaqtda tabiatda Xalqaro komissiya tomonidan rasmiy tasdiklangan qariyb 4000 M. turi mavjud va yana taxminan 1000 ta M. topilgan va oʻrganilgan, lekin hozircha tasdiklanmagan. Har yili 100 ga yaqin yangi mineral turi topiladi va shundan 50—60 tasi tasdiqlanadi. Oʻzbekiston hududida 1000 dan ortik, M. topib oʻrganilgan.
Koʻpchilik M.lar ion strukturaga ega. Ionlari tartibli joylashgan ideal strukturadan chetlashish hollari ham teztez uchrab turadi.
M. kristall panjarasinit ayrim strukturaviy elementlari (qatlam, paket, zanjirchalar va h.k.) shu ele-mentlar ichida strukturasi toʻliq saqlangani holda bir-biriga nisbatan bir oz siljigan boʻlishi mumkin. Natijada M.ning politip modifikatsiyalari vujudga keladi. Politiplar katlami M.lar (mas, slyuda, grafit, molibdenit, gilli M.lar)da koʻp uchraydi. Agar polimorfizm hodisasi temperatura va bosimning oʻzgarishi bilan bogʻliq boʻlsa, M. politipiyasi esa ehtimol kristallarning oʻsishi sharoiti bilan bogʻliq. M.larning strukturaviy nuqsonlari, politipi va boshqa chetlanishlarini ideal strukturaga nisbatan qiyosiy oʻrganish M.larning paydo boʻlishidagi termodinamik sharoitni aniqlashga imkon beradi.
M.larning kimyoviy tarkibi, formulasi va tasnifi. M. strukturasida kimyoviy elementlarning ahamiyati turlicha: baʼzilari yetakchi boʻlib, M.ning aosiy tarkibini belgilaydi; boshkalari xususiyatlari va atom (ion) tuzilishlari bilan asosiylariga yaqin boʻlib, M.da izomorf aralashma (mas, seriy, indiy, kadmiy, galliy, selen, talliy, reniy, rubidiy, koʻpgina kamyob-yer elementlari) holida uchraydi.
M. tarkibining murakkabligi va yetarlicha barkaror emasligi izomorfizm hodisasi, submikroskopik kiritmalar, shuningdek, sorbsiya hodisasiga ham bogʻliq. M.da submikroskopik kiritmalar quyidagi qollarda roʻy berishi mumkin: eritma, qorishma va boshqa muhitning kristallanish jarayonida dispers aralashmalarni ushlab qolish natijasida (mas, kvarsdagi gazsuyuqlik kiritmalari, dala shpatidagi gematit kiritmalari); temperatura sharoitlarining oʻzgarishi natijasida qattiq qorishmalarning parchalanishi (dala shpatlarida pertitlarning hosil boʻlishi, murakkab sulfid va murakkab oksidlarning parchalanishi)dan; metamikt oʻzgarishda; bir M. oʻrniga boshqasi joylashgan hollarda yoki ikkilamchi oʻzgarishlar natijasida. Koʻpgina M.lar (mas, magnetit) tarkibida doim turli qoʻshimchalar zarralari boʻladi.
M.ning fizik xususiyatlari ularning kristall strukturasi va kimyoviy tarkibiga bogʻliq. M.ning tabiiy kristallarida izomorfizm, mikro tuzilishining bir xil emasligi, tartibsizligi, nuqsonlarining mavjudligi va boshqa xossalariga koʻra, ularning xususiyatlari odatda doimiy emas. M. fizik xossalariga zichlik, mexanik, optik, lyuminessent, magnit, elektr, termik radioaktivlik va boshqa kiradi.
Zichligiga qarab yengil (2500 kg/ m³ gacha), oʻrta (2500 dan 4000 kg/m³ gacha), ogir (4000 dan 8000 kg/m³) va oʻta ogʻir (8000 kg/m³ dan koʻp) M.ga boʻlinadi. M.ning zichligi kristall strukturasiga kiruvchi atom yoki ionlar massasiga va ularning joylanish harakteri, qoʻshimcha anionlar va suvning boʻlinishiga bogʻliq. M.ning fizik xossasiga Abu Rayhon Beruniy ham katta eʼtibor bergan va oʻsha davrda maʼlum boʻlgan M. va javohirlarning solishtirma ogʻirligini aniqlab, shu asosda M.lar tasnifini tuzgan. Beruniy keltirgan maʼlumotlar hozirgilaridan deyarli farq qilmaydi.
Mexanik xossalari ga qattiqlik, moʻrtlik, choʻziluvchanlik, ulanish tekisligi, sinish yuzasining kurinishi, egiluvchanlik, qayishqoklik kiradi. M. dastlab oʻrganilganda, odatda, uning nisbiy qattiqligi Moss shkalasiga muvofiq aniqlanadi.
Ulanish tekisligi uta mukammal, mukammal, oʻrtacha va nomukammal boʻladi. Bu M.ning muayyan yoʻnalish boʻyicha yorilish (ajrash) yuzasida namoyon boʻladi.
Optik xossalari. M.ning rangi, yaltirokligi, shaffoflik darajasi, nur sindirishi, nurni aks ettirishi, pleoxroizm va boshqa xossalari M. donachalarining ayrim qismlarida optik mikroskop yerdamida spektrning ultrabinafsha va infraqizil nurlarida oʻrganilishi mumkin
M.ning yaltirokligi (metall, yarim metall va nometall — olmos, shishasimon, yogli, mumsimon, ipaksimon, sadafeimon va h.k.) uning sirtidan qaytgan nur miqdori va nur sindirish koʻrsatkichiga bogʻliq. M.ning boshqa koʻpgina fizik xususiyatlari (lyuminessent, magnit, elektrik, radioaktivlik va boshqalar) qattiq jismlar fizikasida yaxshi oʻrganilmoqda.
M. dastlab dala sharoitlarida tashki belgilariga qarab oʻrganiladi. Kompas yerdamida ferromagnit M.lar (magnetit, pirrotin) aniqlanadi. Karbonat tarkibli M.lar xlorid kislota eritmasi tomizilganda "qaynab koʻpirishi"dan bilinadi. Baʼzan sifatli kimyoviy reaksiyalardan foydalaniladi. Topilgan minerallarni maʼlum turga mansubligini belgilaydigan maxsus aniqlagichlar ham mavjud. Koʻpgina minerallarni (mas, gilli M.) dala sharoitida aniqlash qiyin. M.ning kimyoviy tarkibi lab. sharoitida kimyoviy, shuningdek, spektral kimyoviy analizlar metodi bilan aniqlanadi. Shaffof va nur oʻtkazuvchi M.lar qutblangan nurli mikroskop yerdamida, shaffof boʻlmaganlari maxsus mikroskopda oʻrganiladi. M.ning aniq tashhisi faqat rentgenogrammma yerdamida bajariladi. Juda mayda dispers M.lar elektron mikroskop ostida elektronografik metod bilan tadqiq qilinadi. M. tarkibida suvning qanday shaklda mavjudligini bilishda termik analiz va boshqa metodlardan, qoʻshimchalarni aniqlashda esa rentgen mikroanalizatordan foydalaniladi.

Mineralni ko'rishimiz kerak bo'lgan birinchi narsa - bu inert, noorganik element, ya'ni u hayotga ega emas. Mineralning mineral bo'lishi uchun bir nechta shartlar bajarilishi kerak. Birinchisi, u hech qanday tirik mavjudotdan yoki organik qoldiqlardan kelib chiqishi mumkin emas. Bu Yerda hosil bo'lgan tabiiy moddalar. Tabiiy bo'lib, u tabiatdan olinishi va sun'iy ravishda yaratilmasligi kerak.

Foydali qazilmalar masalasida juda ko'p biznes mavjud. Minerallarni sirli kuchiga ishonadigan odamlar hisobiga sotish uchun o'zlari tomonidan ishlab chiqarilgan boshqa sintetik moddalar uchun minerallarni qalbakilashtiradigan odamlar bor. Bunga yorqin misol - labradorit, kvarts va boshqalar.
Mineralning kimyoviy formulasi aniqlanishi kerak. U qat'iy belgilangan tartibda joylashgan molekulalar va atomlardan iborat bo'lib, ularni o'zgartirmaslik kerak. Ikki mineral bir xil atom va molekulalardan iborat bo'lishi mumkin, lekin ularning nisbati har xil. Bunga misol kinovardir. Ushbu mineral HgS kimyoviy formulasiga ega. Bu shuni anglatadiki, uning tarkibi simob va oltingugurt molekulalaridan iborat. Sinnabar haqiqiy mineral bo'lishi uchun u tabiatdan olinishi va noorganik bo'lishi kerak.
Foydali qazilmalar masalasida juda ko'p biznes mavjud. Minerallarni sirli kuchiga ishonadigan odamlar hisobiga sotish uchun o'zlari tomonidan ishlab chiqarilgan boshqa sintetik moddalar uchun minerallarni qalbakilashtiradigan odamlar bor. Bunga yorqin misol - labradorit, kvarts va boshqalar.
Mineralning kimyoviy formulasi aniqlanishi kerak. U qat'iy belgilangan tartibda joylashgan molekulalar va atomlardan iborat bo'lib, ularni o'zgartirmaslik kerak. Ikki mineral bir xil atom va molekulalardan iborat bo'lishi mumkin, lekin ularning nisbati har xil. Bunga misol kinovardir. Ushbu mineral HgS kimyoviy formulasiga ega. Bu shuni anglatadiki, uning tarkibi simob va oltingugurt molekulalaridan iborat. Sinnabar haqiqiy mineral bo'lishi uchun u tabiatdan olinishi va noorganik bo'lishi kerak.
Bitta mineralni boshqasidan qanday ajratish mumkin
Shubha tug'ilsa, minerallarning ayrim turlarini va boshqalarini ajratib olishga yordam beradigan xususiyatlar mavjud. Biz har bir mineralning o'ziga xos va boshqalaridan farq qiladigan xususiyatlarga ega ekanligini eslaymiz. Biz turli xil minerallarni ajratib olishga yordam beradigan qanday xususiyatlarni ko'rib chiqamiz.
Birinchisi, biz gaplashayotganimizni yoki qilmasligimizni bilishdir Kristal. O'zlari va tabiiy kelib chiqishi kristallari bo'lgan minerallar mavjud. Shubhasiz, bu biz ko'rishga odatlangan kristal kabi emas, lekin ular ko'p qirrali shakli, yuzlari, tepalari va qirralariga ega. Shuni ta'kidlash kerakki, minerallarning aksariyati tuzilishiga ko'ra kristaldir.
Odat odatdagi shakl. Ular hosil bo'lgan harorat va bosimga qarab minerallar boshqa odat tusiga ega. Bu ular odatda mavjud bo'lgan shakl.
Rang Bu farqlash uchun juda oson xususiyat. Har bir konchi har xil rangga ega, bu bizga qaysi biri ekanligini bilib olishga yordam beradi. Rangsiz va shaffof bo'lganlar ham mavjud.
Yorqin Bu minerallarning turlarini bilishga yordam beradigan yana bir xususiyatdir. Ularning har biri har xil nurga ega. Ular metall, vitreus, mat yoki adamantin nashrida.
Zichlik buni juda oson ko'rish mumkin. Har bir mineralning o'lchamiga va massasiga qarab siz zichlikni osongina bilib olishingiz mumkin. Eng zich minerallar kichik va og'ir.
Ehtimol, siz biron marta minerallar va ularning xususiyatlarini o'rgangansiz. Juda ko'p .. lar bor minerallarning turlari va ularning har biri bir xil tarzda olinadi va turli xil xususiyatlarga ega. Inson mineral moddalarni har xil maqsadlarda ishlatadi. Mineral - bu tabiiy moddalarni o'z ichiga olgan va o'ziga xos kimyoviy formulaga ega bo'lgan noorganik qattiq moddadan boshqa narsa emas.
Indeks
1 Mineralni belgilaydigan xususiyatlar
2 Bitta mineralni boshqasidan qanday ajratish mumkin
3 Minerallarning xususiyatlari
4 Minerallarning turlari
Minerallar ularni tasniflash va ularning turlarini hosil qilish uchun xizmat qiladigan xususiyatlarga ega. Uning asosiy xususiyatlaridan biri va ular tasniflanganligi - bu qattiqlik. Eng qattiqdan yumshoqgacha ular tasniflanadi Mohs shkalasi.
Mineral parchalanib ketganda, u notekis sinishi yoki doimiy ravishda po'stlog'iga aylanishi mumkin. Ikkinchisi sodir bo'lganda, bu ularning teng qismlari borligini anglatadi. Mineralni to'liq tahlil qilish uning barcha xususiyatlari va xususiyatlarini hisobga olish kerak.
Mos shkalasi eng katta qattiqlikdan eng kichigigacha quyidagilar:
10. Olmos
9. Korund
8. Topaz
7. Kvarts
6. Ortoklazlar
5. Apatit
4. Ftorit
3. Kalsit
2. Shiva
1. Talab