Ministrligi

Tema: Dem aliw sistemasinin’ jas ozgeshelikleri ha'm gigienasi 
Adam hám hár bir basqa tiri organizm sırtqı ortalıqtan kislorod qabıl etip, 
karbonat angidrid gazın shıǵarıp turıwı dem alıw dep ataladı. Dem alıw hár bir tiri 
organizmdiń turmısı ushın eń zárúr fiziologikalıq process esaplanadı. 
Dem alıw procesi tómendegi bólimlerden ibarat : 1. Ókpe alveolalari hám 
sırtqı ortalıq ortasında kislorod hám karbonat angidrid almasinuvi (sırtqı dem alıw 
). 2. Ókpe alveolalari hám ókpediń kapillyar qan tamırları ortasında kislorod hám 
karbonat angidrid almasinuvi. 3. Qan hám toqımalar ortasında kislorod hám 
karbonat angidrid almasinuvi (ishki dem alıw ). Dem alıw arqalı sırtqı ortalıqtan 
qabıl etilgen kisJorod qatnasıwında kletka hám toqımalarda belok, may hám 
uglevodlar oksidlenip, energiya payda etedi.Sonday etip, organizmde gazlar 
almasinuvi ush processdan ibarat : 
Sirtqı nápes yamasa ókpe nápesi – organizm menen dógerek ortalıq 
ortasında ókpe arqalı gazlar almasinuvi. Ishki nápes yamasa to’kimalar nápesi – 
ho’jayralarda júz beretuǵın processlerdi óz ishine aladı. Qannig gazlardıń tasıwı, 
yaǵnıy qan arqalı ókpede toqımalarǵa kislorod hám to’kimalardan ókpege karbonat 
angidrid jetkezip beriliw. Adam nápes alǵanda hawa murınǵa, keyininen burun 
alqımına, hiqildokga, traxeyaga, bronxlarga, bronxiollalarga hám aqır-aqıbetde 
alviollarga kiredi. 
Murın bosligı. Kishi jas daǵı oqıwshılardıń burni talay kishi boladı. Shama 
menen bala bes jasqa barǵanda murın kótermesi yuqolib ketedi. Murın boslıǵın 
tashkil tabıwında murın suyekleri shemirshekler qatnasadı. Murın boslig’ining 
ishki silekey maydanın kópshilik bóleginde kóp yadrolı túkli cilindrik epiteliya 
menen oralǵan bolıp, bul bóleginde silekey islep chikaruvchi bóz jaylasqan boladı. 
Murın boslıǵında sonıń menen birge iyis biliw peseptorlari jaylasqan boladı. Murın 
boslıǵıdaǵı túkler hawa menen kirgen shańlardı ustap qalıp tısqarı shıǵarıp 
taslaydı. Kishi jas daǵı oqıwshılarning bronxlari tar, togaylari jumsaq, muskul hám 
elastik talshıqları talay tómen rawajlanǵan boladı. Bronxlarni kóplegen turǵan 
shillik perde qan menen mol – qul támiyinlanadiyu, lekin bir muncha quruk tóredi. 
Bronxlarning ósiwi kishi mektep dáwirinde aste baradı hám 13 jasından keyin talay 

---

tezlashadi. Bronxlar mayda bronxlarga, onnan keyin bolsa bronxiollarga bolınıp, 
xar bir bronx bronx terekin payda etedi. Bronxiollalar tarmaqlanıp, aqırıdı ókpe 
kletkaları alviollalar menen tawsıladı. Ókpe – tós qápesiniń tiyisli yarımında 
jaylasqan bolıp, oń hám shep ókpeden ibarat boladı. 0020 ar bir ókpe konussimon 
bolıp, o’stki bólegi uchi, tómengi kismi bolsa hasası dep ataladı. Balalardıń jası 
orta baslawı menen ókpediń salmaǵı hám kolemi artıp baradı. Jańa tuwǵan 
balalarda eki ókpediń salmaǵı 50 – 57 g, 1 – 2 jasda 225 g., 5 – 6 jasda 350 g., 9 – 
10 jasda 395 g., 15 – 16 jasda 690 – 700 g., úlkenlerde bolsa 1000 g. Boladı. Ókpe 
kolemi jańa tuwǵan balalarda 70 sm³, 1 jasda 270 sm³, 8 jasda 640 sm3, 12 jasda 
680 sm3, úlken adamlarda bolsa 1400 sm³ boladı. 
Dem alıw aǵzalarınıń normal rawajlanıwı, olardı hár xiI keselliklerden 
qáwipsizlik qiIishda gigiyena qaǵıydalarına ámel etiw zárúrli áhmiyetke iye. Onıń 
ushın áwele hár bir adam jaslıqtan bosWab murın arqalı dem alıwǵa ádetIanishi 
kerek. Sebebi murın silekey perdesinde mayda tukchalar bolıp, olar hawa daǵı shań 
bóleksheleri, mikroblar, viruslardı tutıp qaladı hám ishki nápes aǵzalarına 
ótkermeydi. Bunnan tısqarı, murın silekey perdesi bir neshe qabattan dúzilgenligi 
ushın ol kútá úlken qáddine iye (2 m'). Murın silekey qabatınıń bunday dúzilisi 
murın boslig'i arqalı suwıq hawa otip atırǵanda onıń jılıwına múmkinshilik beredi. 
Bunday isigan hawa dem alıw aǵzaların tımawdan saqlaydı. Sonıń menen birge, 
hawa murın boslig'i arqalı ótkende namlanadi. 
Adam jaslıgınan, ásirese júrgende, chopganda, fizikalıq shınıǵıw atqarǵanda 
murın arqalı tereń dem alıw hám shıǵarıwǵa ádetleniwi kerek. Bunıń nátiyjesinde 
nápes háreketlerinde qatnasıw etiwshi qabırǵalararo muskullar hám diafragma 
jaqsı rawajlanadı, ókpediń tirilik sıyımlılıqı artadı. Organizmdi túrli sharayatta 
shınıqtırıw, suwıq suwda juwınıw, ashıq hawada seyil etiw hám shınıǵıw orınlaw 
sıyaqlılar dem alıw shólkemleri kesellikleriniń aldın alıwǵa járdem beredi. 

---