Mövzu : Krım xanlığının yaranması və formalaşması

³(35,səh.762). Memarlıq əsərbrinin üzərində btlavaiita Səlcuqlu vo Osmanlı modoniyyotlorinin tosiri hiss edilmokdodir. XIV-XV osrlordo qodim Krımda inşa edılmiş bir çox memarhq abidobrindo bunlar özünü biruzə vcrmişdir¹(35,səh.763). Beb ki, Qədim Krımda özbək məscidi və mədrəsəsi, Sudakdakı məscid və Baxçasaraydakı qədim türbəbr Səlcuqilər mədəniyyətinirı təsirj altmda inşa edilmişdir. XV əsrdə iso Osmanlı mədəniyyətinin təsiri güelənməyə başlamışdır. Memar Sinan tərəfındən 1552-ci ildə inşa edilən xan məscidi buna oyani sübutdur. Qaragöz qəsəbəsindəki Koleç məscidi, Qarasudakı Şor məscidi, Karvansaray və Böyük hamam, Yeni Qala, Kcrçdə Bəyazid məscidi, Mustafa Çələbi məscidi, mədrəsə və hamam, Baxçasaraydakı xan sarayı və ətrafmdakı türbə XVI-XVII əsrbrdə inşa edilmişdif. Baxçasaraydakı Yaşıl moscid I764-cü ildə Krım memarlarından memar Öınor tərəfındən inşa cdilmişdir. Həmçinin bu memar tərofindən xan sarayı təmir cdilərək yenidən qurulmuşdur²(38,səh.364-365). Ancaq təəssüflər olsun ki, çar Rusiyası Krım xanhğını işğal edərkən bütün bu memarlıq və sənətkarlıq nümunələrini yerlə yeksan edərək, dağıdıb talan ctdibr. Rus qoşunları əhaliyə və mədəniyyət abidəbrmə eyni cür divan tutmuşdular.

Müasir dövrümüzə Krım xanlığının zamamnda inşa edilmiş memarlıq abidəbrinin çox cüzi bir hissəsi gəlib çatmışdır ki, bunların da bir çoxunun diqqətə, qayğıya chtiyacı vardır.

Krım xanlığının yaranmasından siqutunadək, yəni çar Rusiyası tərəfındən işğal edilməsinə qədər qonşu dövlətlərlə və о cümlədən, Krımdan öz mənafeləri üçün istifadə etməyə çalışan bir çox Avropa dövlətləri ilə əlaqələri olmuşdur. Xanlığın əsas dostluq və müttəfiqlik siyasəti Osmanlı imperiyası ilə davam etdirilmişdir, Osmanlı sultanları Krım xanların daima himayə etmiş və onlara hər cür yardım göstərmişlər. Sonrakı dövrlərdə xanları qoşunla təchiz edərək çar Rusiyasının güclənməsinə maneçilik törətmək istəmiş və Rusiyanın cənubdakı planlarına qarşı çıxmaq istəyirdilər. Krım xanlarının ən böyük problemi şimalda çar Rusiyasının güclənərək onlarm hər cür mənafeymə zərbə vurmasından ehtiyatlanırdılar. Она görə də xanlığın əsas xarici siyasəti məhz bu yöndə idi. İstər Osmanlı dövləti ilə, istərsə də Litva knyazları və Polşa panları ilə danışıqları çar Rusiyası əleyhinə müttəfıqlik sazişləri idi (35,səlı.746-762). Hətta Fransa, Avstriya və İngiltərə də çar Rusiyasının güclənməsindən narahat olaraq Krım xanlığma hər cür köməklik etməyə vəd verərək xanlıqdan və Osmanlı imperiyasmdan ruslara qarşı istifadə etmək istəyirdilər. Krım xanları XV-XVI əsrlərdə Moskva knyazlığma qarşı bir neçə uğurlu yürüşlərdən sonra knyazlığı vergi verməyə də məcbur etmişdilər (1521).

Ancaq XVI əsrin II yansma rus kuyazlığı Moskva paytaxt olmaqla mərkəzləşdirilmiş güclü dövlət kimi formalaşmışdır. Bundan sonra həm Krım xanlığı, həm də Osmanlı dövləti üçün yeni bir dövr başlamışdır. Bu dövrdə əsas məsələ Rus imperiyasının Qafqaza və Qara dənizə doğru genişlənməsinin qarşısı alınmalı idi. Zəifləmiş olan Krım xanlığı Rusiyaya qarşı ancaq Osmanh himayəsi sayəsində varlığım qoruya bilirdi və hətta Rus torpaqlarına cəsarətli hücumlar da təşkil edirdi.

Digər bir tərəfdən də, Krım xanlığının qoşunları yalnız şimalda deyil, İran və Macarıstan cəbhələrində də Osmanlı qoşunları ilə bərabər vuruşurdular. Macarıstana ilk dəfə 1543-cü ildə Emin Gəray bəyin komandanlığı ilə xanlığın qoşunu yürüşdə iştirak etmişdir(21 ,səh.480-513)

Osmanlı imperiyasının səfəvilər dövləti və Avstriya impcratoıiuğu ilo u/.un sürən müharibəbri, 1578-1606-cı illər arasmda Krım qoşunlanna olan ehtiyacı olduqca artırdı. Knmın rus kazaklarımn hücumlarma qarşı müqavimotsiz buraxılması xanların isə hər il israr vo tokidlo soforo çığınlması Knmırı özündo narazılığa səbəb olmuşdur. Sofovilor dövlolino qarşı ilk dofo yürüşdo 1578-ci ildə Adil Gəray bəy, sonrakı il isə II Məhəmməd Gəray xanın başçılığı altında Krım qoşunu iştirak etmişdibr. Osmanlı dövbtinin sadiq müttəfiq xanlarından biri do Bora Qazi Gəray xan (1588-1608) olımışdıır. Qazi Goray xan yalnız Macarıstanda Habsburqlara qarşı Osmanlı imperiyasını müdafıə ctmoklo qalmadı, homçinin Anadoluda Colalilorin üsyamnı yaürtmaq üçün do Osmanh dövləti ondan kömok istodi. Xanm zamanında Krımda Osmanlı nüfuzu hər sahədə gücbnmişdir