Mövzu 1: “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri

can 
il
ə cananımız! 
Eşqi-ruxundur əbədi şanımız! 
(N
əsimi) 
H
ə, balam, doğrusu, ay 
dadaş 
m
ən dəxi 
M
əsləhət ondan o yana bilmərəm. 
(M.Ə.Sabir) 
Bu misralardakı canan və dadaş sözləri poetik sözlərdir. Bunlar ümumişlək və digər 
sözlərdən öz xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. 
Ədəbi dildə poetik sözlər müxtəlif yollarla meydana gəlir. Bunlardan bir neçəsinə 
n
əzər yetirək. 
1)B
əzi poetik sözlər xalq poeziyasından gəlir; məsələn: 
Düşüb can dara, yerdə, 
Qalıb qanara yerdə
Öldürdü canan məni,
Getdi can ara yerd
ə. 
Tarix
ən folklor poeziyası üçün xarakterik olan canan sözü öz poetikliyini saxlayaraq 
ədəbi dilə keçmişdir. 
2) B
əzi poetik sözlər ədəbi dilin yeni söz yaratmaq imkanları əsasında əmələ gəlir; 
m
əsələn: 
Kürün qırağında, Muğan düzündə, 
Z
əmisi, tarlası suyun gözündə,
Salmanlı adlanan bir kəndciyəz var 
(S.Vurğun) 
Bu misralardakı kənd sözü şəkilçi vasitəsi ilə kəndciyəz formasında 
poetikl
əşdirilmişdir. 
3) Başqa dillərdən keçmiş bəzi sözlər poetik xarakter almışdır. Məsələn; mənşəcə 
başqa dillərə məxsus olan əlvida, səma, sayə, əfsus, acaba, mavi və s. Kimi sözlər 
dilimizd
ə əsasən fikrin obrazlı ifadə olunmasına xidmət etdiyi üçün poetikləşmiş 
vahidl
ərdir. 
Dild
ə poetik sözlər olduğu kimi poetik ifadələr də vardır; məsələn: 
M
ən qartalam, qıy vuranda havada 
Düşmənlərim tir-tir əsir yuvada. 
(Ə.Qasımov) 

---

Bu misaldakı qıy vurmaq tir-tir əsmək ifadələri poetik xarakter daşıyır. Dildəki poetik 
söz və ifadələrin hamısı poetizm adlanır. Poetizmlər əsasən ədəbi dilin bədii 
üslubunda işlənir. 
Köhnəlmiş sözlər 
F
əal şəkildə istifadədən qalan sözlərə 
köhnəlmiş söz
deyilir. Az
ərbaycan dilinin lüğət 
t
ərkibində müəyyən miqdar köhnəlmiş söz vardır. Bunlara aşağıdakıları misal 
göstərmək olar: ağa, nökər, bəy, girvənkə, çuxa, arxalıq, qul, cüt və s. 
Dild
ə bu və ya başqa bir sözün köhnəlməsi olduqca mürəkkəb bir prosesin 
n
əticəsidir. Buna görə də bu və ya digər sözün köhnəlməsi süni olaraq sərhəd 
qoymaq mümkün deyildir. Söz dildə ya uzun illər fəal vahid kimi ömür sürür, ya da 
b
əzi səbəblərlə əlaqədar olaraq müəyyən dövrdən sonra köhnələ bilir. Hər bir sözün 
taleyi onun ifad
ə etdiyi məna ilə və xidmət etdiyi xalqın düşüncəsi ilə bağlı olur.Bütün 
bunlara 
əsasən də sözün köhnəlməsi obyektiv qanunauyğunluq əsasında meydana 
çıxır. 
B
əs köhnəlmiş sözlər necə müəyyən edilir? Bu qrup sözlərin müəyyənləşdirilməsi 
üçün əsas meyar dilin müasir vəziyyətidir. Köhnəlmiş hər bir söz dilin bugünkü 
v
əziyyəti ilə yoxlanılır, onun nə dərəcədə işlənib-işlənmədiyi aydınlaşdırılır. 
Köhnəlmiş söz müəyyənləşdirilərkən tarixilik prinsipi əsas götürülür. Yəni hər bir 
fakta tarixilik c
əhətdən yanaşılır; məsələn: XIX əsrdə M.F.Axundov əsərlərində 
yüzbaşı, murov, yasavul və s. kimi sözlər işlənilmişdir. Bu sözlər hazırkı dövr üçün 
köhnəlmişdir. Lakin XIX əsrdə bunlar fəal istifadə olunan adi sözlər idi. Deməli bu və 
ya başqa bir söz bir dövr üçün adi, digər dövr üçün arxaik ola bilir. 
Dild
ə köhnəlmiş sözlərin köhnəlmə dərəcəsi eyni olmur. Belə ki, bəzi sözlər az, bəzi 
sözlər isə çox köhnəlir. Bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycan dilindəki köhnəlmiş sözləri 
iki qism
ə bölmək olar: