Mövzu 1: İnformatika fənni, predmeti və onun tərkib hissəLƏRI

Hesabatların hazırlanması:

Hesabatların işlənib hazırlanması üzrə Access vasitələrinin başlıca təyinatı çıxış çap sənədləri səklində cədvəllərdə verilənlərın çıxarılmasının həyata keçirilməsini təmin edən hesabatların yaradılmasından ibarətdir. Həmin vasitələr çoxlu müxtəlif cədvəllərdən qarşılıqlı əlaqəli verilənlərın çıxarılmasını təmin etməklə, mürəkkəb quruluşa malik olan hesabatın layihələndirilməsinə imkan verir.

72

Hesabatın layihələndirilməsi prosesində onun bölmələrinin tərkibi və məzmunu, eləcə də

verilənlər bazası cədvəllərinin sahələrindən qiymətlərin hesabatda yerləşdirilməsi qaydası müəyyən edilir.

Hesabatın maketinin yaradılması və dəyişdirilməsi hesabatların layihələndirilməsi pəncərəsində həyata keçirilir. İlk növbədə bu pəncərədə məlum olduğu kimi hesabatın boş bölmələri əks etdirilir. Bu bölmələrin mövcudluğu, onlann əlavə edilməsi və çıxarılması müvafiq menyu əmrləri ilə aparılır.

Hesabatın forması hazırlanarkən pəncərədəki sahələr istifadəçi tərəfindən müəyyən edilmiş hesabat maketinə uyğun elementlərlə doldurulmalıdır. Hesabatın bölmələrinin məzmunu təyin edilərkən, onun ayrı-ayrı səhifələrinin rəsmiyyətə salınmasına qarşı qoyulmuş tələblərə istinad edilməlidir. Verilənlər sahəsində verilənlər bazası cədvəlinin sahələri yerləşdirilir. Sahələr üzrə yazılışların qruplaşdırılması lazım gəldikdə, hesabatların layihələndirilməsi pəncərəsində "qrupun başlığı" və "qrupun qeydləri" bölmələri də əlavə edilə bilər.

Hesabatların hazırlanması üçün ilkin pəncərədəbn «Запросы» (Hesabatlar) obyektini seçirik və sonra yaradılmanın iki üsulundan biri ilə hesabatı yaradırıq. Bu üsullar aşağıdakılardır:

• 
  Создание отчета в режиме конструктора (hesabatın layihəçi rejimində yaradılması)ı
  
• 
  Создание отчета с помощью мастера (hesabatın ustanın köməyi ilə yaradılması);
  

Birinci üsulla hesabatın yaradılmasında istifadəçi yuxarı və aşağı kolontitullar və onların parametrlərini, orada yerləşdiriləcək elementləri, eləcə də verilənlər sahəsinin ölçülərini, müxtəlif format parametrlərini. Sahəyə yerləşdiriləcək elementləri müəyyənləşdirir və hesabatın ümumi görünüşünü təyin edir.

İkinci üsuldan istifadə etdikdə bir neçə mərhələni keçərək hesabatı hazırlamaq olur. Əvvəlcə hesabat hazırlanarkən istinad ediləcək cədvəl. Forma və ya sorğu və uyğun sahələr seçilir. Növbəti mərhələdə qrup elementlərinin səviyyəsi müəyyənləşdirilir. Daha sonra sahə elementlərinin çeşidlənmə qaydaları, hesabatın maketi və stili seçilir. Sonuncu mərhələdə hazır hesabatın ekrana verilməsi və ya hesabatda dəyişikliklər edilməsi təyin olunur. İlkin pəncərəyə hesabatın adı əlavə edilir. Həmin adı seçib açmaqla hesabata baxmaq olar.

Qeyd edək ki, hazırlanması şərh olunan bütün obyektlərin yaradılmasının ilkin (Verilənlər bazası) pəncərə «Конструктор» və ya «Создать» əmrləri ilə də analoji qaydada yaratmaq mümkündür.

MÖVZU 14: KOMPÜTER ŞƏBƏKƏLƏRI
Müasir dövrdə həyatin müxtəlif sahələrində İKT-larının geniş tətbiqi müxtəlif kompüter istifadəçiləri arasında informasiya əlaqələrinin yaradılmasını tələb edir. Müxtəlif kompüterlər arasında informasiya əlaqələri olmadan həlli mümkün olmayan və ya həddən artıq çətin olan məsələlərə aşağıdakıları aid etmək olar:

• 
  informasiyanın böyük məsəfalərə ötürülməsi (yüzlərlə. minlərlə kilometrlərə);
  
• 
  bir neçə kompüter tərəfindən bahalı qurğu, proqram vasitələri və informasiya ehtiyatlarından birgə istifadə. Buraya güclü prosessorları. Iritutumlu informasiya daşıyıcılarını, yüksək məhsuldarlığa malik printerləri, verilənlər bazalarını və müxtəlif proqram təminatı vasitələrini aid etmək olar.
  
• 
  disk-daşıyıcılarından istifadə etmədən informasiyanın kompüterlər arasında mübadiləsini;
  
• 
  böyük həcmli layihələr üzərində birgə işin aparıldığı vaxt istifadə edilən ümumi verilənlər üzərində qarışıqlığın aradan qaldırılmasının təmin edilməsi;
  

Əslində qeyd olunan bu siyahını daha da genişləndirmək olar. Lakin daha geniş istifadəçi əhatəsinə görə yuxarıda göstərilən səbəblər kompüterlər arasında informasiya mübadiləsi üçün əlaqələrin yaranmasını tələb edir.

Kompüterlər arasında əlaqələrin təşkilinin üç əsas üsulu mövcuddur. Bu üsullar aşağıdakılardır:

• 
  yanaşı yerləşən kompüterlərin xüsusi kabellərdən istifadə edilərək kommunikasiya portları vasitəsilə birləşdirilməsi;
  
• 
  verilənlərin modemlər vasitəsilə naqillər və ya peyk ötürmələrinin köməyi bir kompüterdən digərinə ötürülməsi;
  
• 
  kompüterlərin kompüter şəbəkələri vasitəsilə birləşdirilməsi;
  

Adətən iki kompüter arasında əlaqələrin yaradılmasında bir kompüter ehtiyatların (proqramların, verilənlərin və s.) təqdim edicisi və ya göndəricisi, digəri isə bu ehtiyatların istifadəçisi rolunu oynayır.

73

Belə halda birinci kompüter server, ikinci kompüter isə klkiyent və ya işçi stansiya adlandırılır. Göstərilən əlaqənin təmini üçün xüsusi proqram təminatının mövcudluğu tələb olunur.

Server (ingilis sözu serve- xidmət etmək) – bu yüksək məhsuldarlığa malik kompüter olub, iri həcmli xarici yadadşa malik olur. Bu kompüter birgə istifadə üçün nəzərdə tutulan qiymətli ehtiyatların bölüşdürülməsini idarə etməklə kliyent kompüterlərə xidməti təmin edir.

Kliyent (başqa sözlə işçi stansiya) dedikdə serverin xidmətlərindən istifadə edə biləcək istənilən kompüter ola bilər.

Misal üçün server mərkəzi verilənlər bazası yerləşən güclü kompüter, kliyent isə proqram vasitəsilə lazım olduqda serverdən verilənləri tələb edərək alan adi kompüter ola bilər. Bəzi hallarda eyni bir kompüter həm server, həm də kliyent ola bilər. Bu halda həmin kompüter özündə olan verilənlər və informasiya ehtiyatlarını digər kompüterlərə təqdim etməklə bərabər, həm də həmin ehtiyatlardan özü də istifadə edir.

Kliyent həm də server xidmətlərini istifadəçi adından alan tətbiqi proqramı da adlandırmaq olar. Uyğun olaraq istənilən kompüterin digər kompüterə xidmətlər təqdim edən proqram təminatını server adlandırmaq olar.

Ayrı-ayrı kompüterlərin interfeyslərinin uyğunsuzluğunu aradan qaldırmaq üçün xüsusi kommunikasiya protokolları adlandırılan standartlarlar işlənib hazırlanmışdır.

Kommunikasiya protokolu- müxtəlif verilənlərin ötürülməsi qurğuları arasında informasiya mübadiləsinın razılaşdırılmış konkret qaydalar yığımıdır. Hal-hazırda ötürmə sürəti, verilənlərin formatlaşdırılması və səhvlərə nəzarət və s. protokolları mövcuddur.

Şəbəkə ilə işləmək üçün verilmiş protokola uyğun olaraq verilənlərin ötürülməsini təmin edən xüsusi şəbəkə proqram təminatının olması tələb olunur.

Kommunikasiya protokolları ötürüləcək bütün informasiyanı qeyd olunmuş ölçüyə malik ayrı-ayrı bloklara- paketlərə bölünməsini təyin edir. Sonradan paketləri lazımı ardıcıllıqla yığmaq məqsədilə onlar nömrələnirlər. Paketdə olan verilənlərə misal üçün aşağıdakı formata malik əlavə informasiya əlavə edilir

Alıcının ünvanı

Göndərənin ünvanı

Uzunluq

Verilənlər

Nəzarət cəmi sahəsi

Paketin verilənlərinin nəzarət cəmi səhvlərə nəzarət üçün lazım olan informasiyanı özündə saxlayır. Birinci dəfə o, verilənləri ötürən kompüter tərəfindən hesablanır. Paket ötürüldükdən sonra isə nəzarət cəmi verilənləri qəbul edən kompüter tərəfindən hesablanır. Əgər alınan nəticə ilkin nəticə ilə üst- üstə düşmürsə. Deməli paketin verilənləri ötürülmə zamanı korlanıb. Belə paket atılır və avtomatik olaraq paketin yenidən göndərilməsi üçün sorğu göndərilir.

Qurğular arasında əlaqənin təyin olunması üçün kommunukasiya kanalları və protokolların uyğunlaşması üçün siqnallar mübadiləsi həyata keçirilir. Bu proses əlaqənin müəyyənləşdirilməsinin təsdiqi adlandırılır (ingiliscə HandShake- əl sıxma).

Kompüter şəbəkəsi (ingiliscə Computer NetWork, net — şəbəkə, work — iş) – kompüterlər arasında informasiya mübadiləsi sistemidir. O özündə üç əsas komponenti birləşdirir:

1. 
   verilənlərin ötürülməsi xətləri (buraya verilənlərin ötürülməsi kanalları və kommunikasiya vasitələri aiddir);
   
2. 
   verilənlərin ötürülməsi xətləri ilə birləşdirilən kompüterlər;
   

3.şəbəkə proqram təminatı.

Kompüter şəbəkələri istifadəçiləri həmin şəbəkənin proqram, texniki, informasiya və təşkilati ehtiyatlarından birgə istifadə imkanını əldə edirlər. Kompüter şəbəkəsi qovşaqları (kompüterlər, işçi stansiyalar və s.) və onları əlaqələndirən budaqlardan ibarətdir.

Şəbəkə budaqları- iki qonşu qovşağı birləşdirən yoldur. Şəbəkə qovşaqlarının üç tipi mövcuddur:

1. 
   Axırıncı(sonuncu) qovşaq- ancaq bir budağın sonunda yerləşən qovşaq;
   
2. 
   Aralıq qovşaq- birdən çox budağın sonunda yerləşən qovşaq;
   
3. 
   Qonşu qovşaq- bu qovşaqlar heç bir digər qovşaqlara aid olmayan heç olmasa bir yolla birləşən qovşaqlardır.
   

74

Kompüterləır şəbəkələrdə müxtəlif üsullarla birləşdirilə bilərlər. Kompüterlərin şəbəkədə

birləşdirilməsi üsulları həmin şəbəkənin topologiyası adlandırılır. Şəbəkə topologiyalarının ən geniş yayılmış tipləri aşağıdakılardır:

-Xətti və ya şin topologiyası. Yalnız iki axırıncı qovşağa, istənilən sayda aralıq qovşağa və istənilən iki qovşaq arasında yalnız bir yola malik olur;

-Halqavari şəbəkə. Bu topologiyalı qovşaqlarda hər bir qovşağa iki və yalnız iki qovşaq birləşir;

-Ağacvari şəbəkə. Bu şəbəkələr ikidən çox axırıncı qovşağa, heç olmasa iki aralıq qovşağa və iki qovşaq arasında bir yola malik olan şəbəkələrdir;

-Ulduzvari topologiya. Bu cür şəbəkələrdə yalnız bir aralıq qovşaq olur;

-Göz-Göz şəbəkə (və ya xanavari şəbəkə). bu şəbəkələr iki və daha çıx aralıq yollara malik heç olmasa iki qovşağa malik olur;

-Tam əlaqələndirilmiş şəbəkə. Bu cür şəbəkələrdə istənilən iki qovşaq arasında əlaqə yolu vardır. Kompüter şəbəkələrinin vacib xarakteristikası onun arxitekturasıdır. Şəbəkənin arxitekturası-

onun topologiyasını, tərkibindəki qurğuları və həmin qurğuların şəbəkədə qarşılıqlı əlaqələri qaydalarını müəyyənləşdirən verilənlərin ötürülməsinin reallaşdırılmış strukturudur. Şəbəkənin arxitekturası çərçivəsində informasiyanın kodlaşdırılması, onun ünvanlaşdırılması və ötürülməsi, verilənlər axınının idarə edilməsi, səhvlərə nəzarət və xarakteristikaların pisləşməsi və qəza hallarında şəbəkə işinin təhlilinə baxılır.

Ən geniş yayılmış arxitekturalar aşağıdakılardır:

-Ethernet (ingiliscə ether- efir)- genişyayımlı şəbəkəsi. Bu cür arxitekturalı şəbəkələrdə şəbəkənin bütün işçi stansiyaları bütün məlumatları ala bilir. Şəbəkə xətti (şin) və ulduzvari topologiyaya malik ola bilər. Verilənlərin ötürülmə sürəti 10 və ya 100 Mbit/saniyədir (məsələn Ethernet 10Base-2- sürət 10 Mbit/san., Ethernet 100Base-T- 100 Mbit/san. sürətlidir).

-Arcnet (Attached Resource Computer Network — birləşmiş resursların computer şəbəkəsi)- genişyayımlı şəbəkəsi. Fiziki topologiyası ağacvaridir. Verilənlərin ötürülmə sürəti 2,5 Mbit/saniyədir.

-Token Ring (estafetli halqavari şəbəkə, şəbəkə markerlərin ötürülməsi ilə işləyir)- halqavari şəbəkədir. Bu cür şəbəkələrdə verilənlərin ötürülməsi prinsipi ona əsaslanır ki, hər bir halqaya daxil olan qovşaq qonşu özündən əvvəldə yerləşən qovşaqdan bitlərin unikal ardıcıllığından ibarət markerin gəlməsini gözləyir. Markerin daxil olmasından sonra verilənlər axın istiqamətində növbəti qovşağa göndərilə bilər. Verilənlərin ötürmə sürəti 4 və ya 16 Mbit/saniyədir.

-FDDİ (Fiber Distributed Data Interface- verilənlərin optic lifli yayımlanma interfeysi)- optik lifli xətlərlə verilənlərin ötürülməsinin yüksəksürətli şəbəkə arxitekturası. Verilənlərin ötürmə sürəti 100 Mbit/saniyədir. Bu şəbəkələr ikiqat halqavari və ya qarışıq (ulduzvari və ağacvari topologiyaların qarışığı) topologiyaya malik olurlar. Şəbəkə istifadə edilən avadanlıqların qiymətinin bahalığı ilə digərlərindən fərqlənirlər.

-ATM (Asynchronous Transfer Mode- asinxron ötürmə tərzi)- perspektivli, hələlik çox baha olan arxitekturadır. Bu arxitekturalı şəbəkələr rəqəmsal verilənlərin, videoinformasiyanın, səsin və s. eyni xətlə verilməsini, ötürülməsini təmin edir. Ötürmə sürəti 2,5 Qbit/saniyədir. Əlaqə xətləri optik lifli kabellərdir.