Mövzu 1: İnformatika fənni, predmeti və onun tərkib hissəLƏRI

TCP/İP şəbəkəsində ünvanlaşdırmanın üş növü mövcuddur. Bu ünvanlaşdırmalar aşağıdakılardır:

Qovşaqların lokal ünvanları. Bu ünvanlar qovşağın daxil olduğu ayrıca təşkil olunmuş şəbəkəni müəyyənləşdirən texnologiya ilə təyin olunmuşdur. Lokal şəbəkədə olan belə ünvanlar MAC ünvanlar adlandırılırlar. Belə ünvanlar unikal olmaqla, mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə edilir. Lokal şəbəkələrin bütün mümkün texnolo­giyalarında MAC ünvanlar üçün 6 baytlıq format müəyyən edilmişdir. Bunlardan 3 böyük bayt istehsalşı şirkətin identifikatoru, 3 kiçik sonrakı bayt isə istehsalçı tərəfindən unikal olaraq təyin olunur. Qlobal şəbəkələrə daxil olan qovşaqlar üçün, məsələn X.25 və ya frame relay şəbəkələrində lokal ünvanlar qlobal şəbəkənin inzibatçısı tərəfindən təyin olunur. Qeyd edək ki, MAC ünvanlar fiziki ünvanlar da adlandırılır.

İP ünvanlar və ya şəbəkə ünvanları 4 baytdan ibarət olur. Məsələn 109.26.17. 100. Bu ünvandan şəbəkə səviyyəsində istifadə olunur. İP ünvanlar iki hissədən ibarət olur: şəbəkənin nömrəsi və qovşağın nömrəsi. Şəbəkənin nömrəsi inzibatçı tərəfindən ixtiyari qaydada seçilə bilər və ya şəbəkə İnternetin tərkib hissəsi kimi işlədikdə İnternetin xüsusi bölməsi tərəfindən (Network International Center, NIC) təyin olunur. Adətən hər bir İnternet xidməti provayderləri NİC tərəfindən belə ünvanların diapazonunu alır və sonra isə həmin diapazona daxil olan nömrələri öz abonentləri arasında bölüşdürür.

İP protokolunda qovşağın nömrəsi həmin qovşağın lokal ünvanından asılı olmayaraq təyin edilir. İP ünvanların şəbəkə nömrəsi və qovşağın nömrəsi arasındakı sərhəd çevikdir və bu səbəbdən də həmin sərhəd istənilən kimi müəyyənləşdirilə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, eyni bir qovşaq bir neçə İP şəbəkəyə daxil ola bilər. Belə halda qovşaq daxil olduğu şəbəkələrin sayına uyğun olaraq bir neçə İP ünvana malik olmalıdır. Beləliklə, aydın olur ki, İP ünvan ayrıca götürülmüş kompüteri və ya marşrutizatoru deyil, şəbəkə birləşməsini xarakterizə edir.

IP-ünvan 4 on rəqəmli identifikatordan və ya başqa sözlə desək nöqtə ilə ayrılmış, hərəsi bir bayt aktetləldən ibarətdir.
Yuxanda qeyd edilənləri bir misal üzərində aydınlaşdıraq. Tutaq ki, 197.91.104.12 olan IP-ünvana müəyyən informasiyaya malik paket göndəririk. Yəni paket İnternet şəbəkəsinin 197-ci alt şəbəkəsinə göndərilir ki, bu da 1-ci aktetin C şəbəkə sinfinə aiddir. Fərz edək ki, 197-ci şəbəkə özündə 200 alt şəbəkəni birləşdirir və bizim paket 91-inciyə göndərilir. O da özündə 150 xırda şəbəkələri birləşdirir. Lakin biz 104 -cüyə müraciət edirik. Nəhayət, əgər 104-cü şəbəkəyə 50 kompüter qoşulmuşdursa bizim göndərdiyimiz informasiya paketini şəbəkə sistemindəki 12 nömrəli maşın alacaq.
Internet şəbəkəsinin istifadəçiləri üçün hər bir ünvanda bu qədər rəqəmi yadda saxlamaq çətindir. Bu səbəbdən mütəxəssislər istifadəçilərin işini asanlaşdırmaq məqsədələ ünvanların yaradılmasmda «adların domen sistemi»indən istifadə etdilər.
DNS-adların domen sistemi. Simvolla verilmiş identifikator- ad, məsələn SERV1. İBM. COM şəklində verilə bilər. Bu ünvan inzibatçı tərəfindəm müəyyənləş­dirilir və bir neçə hissədən ibarət olur. Burada kompüterin adı, təşkilatın adı, domenin adı göstərilir. Ona görə də belə ünvanlara DNS adlar da deyilir və onlar tətbiqi səviyyədə istifadə edilirlər.
Domain Name System (DNS)- Internetdə işləmə prosesində istifadəçilərin işini asanlaşdırır. Bu zaman kompüterlərə müraciət zamanı xostun rəqəm ünvanlarını yadda saxlamaq lazım gəlmir. Ad ünvanları daha asan yadda qalır. DNS ünvanı üç hissəyə (necə ki, ev ünvanlarında küçə, şəhər, ölkə və s.) bölünür. Ad ünvanının formasına nəzər yetirək.
İstifadəçi@ qovşaq kompüteri, altdomen, I səviyyəli domen. İstifadəçi – bu istifadəçinin adıdır. Məsələn, ELM @ - kommersiya işarəsi istifadəçinin adını qovşaq kompüterin adından ayırır. Ünvanın 2-ci hissəsi (@ işarəsindən sonra) istifadəçinin Internetə qoşulduğu kompüterin ünvanını göstərir. Kompüter ünvanı bir-birindən nöqtə ilə ayrılan bir neçə hissədən ibarətdir.
ABS-da I səviyyəli domen üçün 6 variant istifadə edilir.
EDU- təhsil idarələri;
MIL- hərbi müəssisələr;
GOV- dövlət təşkilatları;
NET – şəbəkə;
COM – kommersiya təşkilatları;
ORG - təşkilatlar.
Digər ölkələrdə I səviyyəli domen kimi həmin ölkənin kodu istifadə olunur. Məs: ch-Isveçrə, fr-Fransa, ca-Kanada, de-Almaniya, ru-Rusiya, az-Azərbaycan.
Paketlərin öturulməsi və ünvanlara çatdırılması TCP/IP-protokolları vasitə­silə yerinə yetirüir. Əgər hər hansı bir verilənlər paketi istifadəçiyə vaxtmda çatdırıl­mırsa TCP informasiyanın göndərilməsini (lazımi yerə düzgun və itgisiz çatdırılana qədər) təkrarlayır. TCP-də qurulan verilənlərin öturulməsinin diizgün­lüyünə nəzarət edən alqoritmlər bu problemləri həll edir.
İnformasiyanın itgisiz ötürürülməsinin nəzarət mexanimi belədir: hər bir göndə­rilən paketin başlığında nəzarət cəmi yazılır. Bu göndərən kompüter tərəfindən təyin edilir. Qəbul edən kompüter eyni sistem əsasında nəzarətedici cəmi hesablayır və onu paketin başlığında yazılmış rəqəmlə müqayisə edir. Əgər rəqəmlər üst-üstə düşmürsə TCP ötürməni təkrar edir.
İnformasiya paketləri göndərilərkən TCP protokolu qəbul edici kompüterdən informasiyanı qəbul etdiyini təsdiq edən xəbər tələb edir. Beləliklə, TCP iki istiqa­mətdə infomasiya mübadiləsini təmin edir ki, bu da informasiyanın yüksək sürətlə translyasiya olunmasma səbəb olur.
Internet - çoxlu sayda kompüterlərdən, kabellərdən, marşrutizatorlardan və şəbəkədə əlaqəni və işi təmin edən proqram təminatlarından ibarət şəbəkə sistemidir.
İnternet üç əsas komponentdən ibarətdir: