Mövzu 9: BİLİKLƏRİn təQDİm ediLMƏSİNİn semantiK ŞƏBƏKƏ modeli

MÖVZU 9: BİLİKLƏRİN TƏQDİM EDİLMƏSİNİN SEMANTİK ŞƏBƏKƏ MODELİ
Plan

1. Semantik şəbəkə anlayışına ümumi yanaşma

2. Predikat SŞ.

3. Atributiv SŞ.

4. SŞ-nin üstünlükləri və çatışmazlıqları.
1. Semantik şəbəkə anlayışına ümumi yanaşma

“Semantik şəbəkə” sözünün özü diqqəti mənaya yönəldir (semantika – dilin mənəvi tərəfi), yəni predmet oblastına daxil olan sözlərin, cümlələrin, situasiyaların, vəziyyətlərin mənalarına yönəldir ki, sonradan proseslərin, mülahizələrin, nəticələri, müqayisələrin modelləşdirilməsi mümkün olsun. Seməntika altında bəzi məğzlər (obyektlərin təsviri üçün zəruri olan ayrı-ayrı simvollar, sözlər, cümlələr, paketlər, pentoqramlar, obrazlar və s.) arasında münasibətlər anlanılır.

SŞ predmet oblastının obyektlərinin (proseslərin, vəziyyətlərin, məğzlərin) qrafik təsvirinin rahat üsuludur. SŞ-ni işarələnmiş zirvə və qövslərlə olan istiqamətləndirilmiş qraf kimi təyin edək. Burada zirvələr predmet oblastının müvafiq obyektləri, qövslərisə - onlar arasında münasibətlərlə bərabər olur.

SŞ-nin zirəsi sadədir, əgər onun daxili strukturu yoxdursa. Digər sözlərlə, sadə zirvələr mədlləşdirilən mühitin terminal (sonlu) obyektləri (ədədlər, leksemalar, pentoqramlar və s.) ilə bərabər olur. Mürəkkəb zirvələr semantik şəbəkəyə qədər açıla bilər ki, onlar yalnız sadə zirvələrdən ibarətdir. Münasibətlər də tiplərə və xassələrə görə müxtəlifdir:

-linqvistik (hal və rol: kim, nə, harada, nə vaxt, niyə, şərt, yer, zaman və s.);

-atributiv: forma, ölçü, rəng, dad və s.;

-hərəkət nisbəti, burada prosesi zamanda realizə edən hər bir fel nisbət kimi qiymətləndirilir (uşmaq, durmaq və s.);

-məntiqi , , , 

- kvantifikatorlu ,.

-nəzəri-çoxluq (çoxluq, altçoxluq, birləşmə, kəsişmə və s.)

Münasibətlər tipindən asılı olaraq SŞ-in birneçə növünü seçmək olar.

1. Eynicinsli SŞ. Burada münasibətlərin yalnız 1 tipindən. Bu mənada istənilən istiqamətləndirilmiş qraf eynicinsli SŞ-nin nümunələridir.

2. İyerarxik SŞ. Burada ya “tam-hissə” (sinif-altsinif-sinifin elementi), ya “hissə-tam” (sinifin elementi- altsinif-sinif) tipində münasibətlər istifadə edilir (məsələn, təşkilat strukturu).

3. Ssenari SŞ. Burada ciddi və qeyri-ciddi nisbətlərindən istifadə olunur (zaman, səbəb- следствие).

4. Funksional SŞ. “Giriş-çıxış” tipində funksional münasibətlərdən istifadə olunur.
2. Predikat SŞ

Təbii dil mətni əsasında formalaşan SŞ tipinə baxaq. Predikat SŞ-də əlementar cümlə b komponentlərdən ibarətdir:

-konkret cümləni işarəliyən propozisional zirvə (mülahizə, fikir);

-konseptual zirvələr çoxluğu ki, onların sayı cümlədə təsvir edilən predikatın yerlərinin sayı ilə eyni olmalıdır. Konseptual zirvələrə aparan qövslər predikatda yazı nizamını işarələyirlər

А

имя

В

Р1

Р1

1

А

имя

В

Р1

Р1

1


3. Atributiv SŞ.

SŞ-nin bu populyar tipi unar nisbətlər sistemi vasitəsilə təyin edilir. Məlumdur ki, unar nisbətlərtəsvir edilən anlayışa aid olan birölçülü predikat və ya xassə ilə təyin olunur. Məsələn, alma qırmızıdır və dadlıdır. Bu nisbət belə yazılışa müvafiqdir: ALMA (RƏNG – qırmızı), ALMA (DAD – şirin). Bu növ münasibətlər başqa sözlərlə atribut adlanır, müvafiq SŞ-lər isə - atributiv. Msələn almanın RƏNGini siyahı ilə verməl olar (qırmızı, yaşıl, sarı və s.). Atributların verilmə çoxluğu ilə birləşməsi obyekti bu nisbət kimi təyin edir

R = {(A₁= a11, a12, …a1n), (A₂ = a21, a22,…a2m)…}.

Göründüyü kimi atributlar obyektin təyinin sabit (statik) hissəsini, verilmə oblastı isə dəyişən (dinamik) hissəsini təşkil edir. Atributiv verilmə konkret realizasiyalarda atributların pozisiyalarının verilməsi, yəni hər bir atributun ümumi təsvirdə yeri ilə yerinə yetirilir

R = (ALMA RƏNG SORT DAD ÇƏKİ)

poz. 0 poz. 1 poz. 2 poz. 3 poz. 4

və ya:

R = (atr. adı А₁ А₂ А₃ …..).

poz. 0 poz. 1 poz. 2 poz. 3 …

Belə təqdimat n unar nisbətlərini birində verir. Bu mürəkkəb təsvirlərüçün yaddaşaqənaet edir və əhmiyyətli dərəcədə tezliyi qaldırır. Biz SŞ-nin hər obyektinin və zirvəsinin təsvirini atributlar siyahısı və təyinat oblastları ilə müəyyən edirik. Əgər hər atributun təyinat oblastını domen kimi işarələsək, onda

R = {A₁ DOM(A₁), A₂ DOM(A₂)… An DOM(An)}.

Bu təqdimatın əsasında konkret təsvirlər çoxluğunu qurmaq olar. Qrafik semantik SŞ-si

яблоко



сорт

вкус

вес



груша




4. SŞ-nin üstünlükləri və çatışmazıqları
1. Təsvirin sadəliyi və şəffaflığı. Laki şəbəkənin ölçülərinin artması ilə axtarışın zamanı artır və наглядность itir.

2. Zəruriyyət yaranarsa SŞ-ni tamamlamaq və modifikasiya etmək imkanını yaradan açıqlıq.

3. Predikatlar məntiqi ilə müqayisədə bütün məlum informasiya müvafiq zirvə əhatəsindədir.

Çatışmazlıqlar:

1. Təsvirin birmənalı olmaması.

2. Təsvirin ziddiyyətliliyinin təyin edilməsi formal apparatının olmaması.

3. Dəyişikliklərin daxil edilməsinin çətinliyi.

Sşin əsas tətbiq sahəsi təbii dillərin işlənilmə sistemlərində, bundan başqa surətlərin tanınma sistemlərindədir ki, burada SŞ-dən fiziki obyektlərin strukturu, forması, və xassələri haqqında biliklərin saxlanılması üçün istifadə edilir.

Misal. “Restoran” predmet oblasttında biliklərin təqdimatınınşəbəkə modelini qurmaq.

Həll prossinin təsviri:

1. Predmet sahəsinin abstrakt obyektlərini və anlayışlarını zirvələr şəklində təyin etmək.

2. İlkin zirvələrlə atributiv münasibətlərlə bağlı olan seçilmiş zirvələr üçün xassələri vermək.

3.Funksional, fəza, miqdari, məntiqi, zaman atributiv münasibətlərdən və “varis olmaq” və “hissə olmaq” münasibətlərindən isifadə edərək bu zirvələr arasında əlaqələri vermək.

4. Həll olunan məsələni təsvir edən konkret obyekt və anlayışları əlavə etmək. Mövcud zirvələrlə “eksemplyar olmaq” və s. tipində münasibətlərlə bağlıolan zirvələr kimi formalaşdırmaq.

Qurulan münasibətlərin doğru olduğunu yoxlamaq (xirvələr və münasibətlər düzgün quruluşda cümlə təşkil edir, məsələn, “Mühərrik avtomobilin hissəsidir”).

Həll.

1. Verilən “Restoran” predmet sahəsi üçün açar anlayışlar restorana gələndir (müştəri) və ona xidmət edən personaldır (aşbazla, metrdotellər, ofisiantlar; sadəlik üçün yalnız ofisiantlarla məhdudlaşacayıq). Xidməti personalın və müştərilərin ümumi xarakteristikaları var, bunun üçün ümumi abstrakt anlayışı seçmək məqsədəuyğundur – insan.

Bundan çıxış edərək, qrafın zirvləri bunlardır: “Restoran”, “İnsan”, “Ofisiant”, “Müştəri”, “Sifariş”, “Yemək”.

2. Bu obyektlərin müəyyən xassə və atributları var. Məsələn, restoranlar müəyyən ünvünlarda yerləşir, hər öz qiyməti Yemək var.

3. Hər zirvə üçün münasibətləri və onların tiplərini təyin edək.

4. Həll edilən məsələnin konkret faktlar üçün bilikləri əlavə edək. Qoy iki restoran mövcuddur: «Вкуснятина» və «Вкусная еда» , birincidə ofisiant Marina digərində isə ofisiant Sergey işləyir. Pyotr «Вкусная еда» restoranına getməyə qərar verdi və ofisianta 2 sifariş verdi: kartof fri – 30 r., bifşteks – 130 r.

Restoranların ünvanları və spesifikası məlumdur.

5. Qurulan əlaqələrin yoxlanılmasını yerinə yetirək.