Mövzu Əkinçiliyin əsas məsələsi inkişaf tarixi və digər elmlərlə əlaqəsi
Fənn: Əkinçilik və əkinçilik sistemləri Modul 1
Yüklə 1,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Həyat amillərinin əvəz olunmazlığı və bərabər əhə miy yət liliyi qanunu.
- Minimum, optimum və maksimum qanunu.
- Bitkilərin həyat amillərinin birgə təsiri qanunu.
- Bitkilərin böyümə şəraitinə uyğunluğu qaydasın da
- Növbələşmə (meyvədəyişmə) qaydası
- Becərilən bitkilərin rəqiblərinin məhv edilməsi və ya sıxışdırılması
- Kənd təsərrüfatı bitkilərinin mühafizəsi qaydası
- Zəhərli birləşmələrin aqroekosistemdən çıxarılma sı qay dası
- Maddələrin və enerjinin fasiləsiz mübadiləsi qaydası
- C əmiyyət, istehsalat və təbii mühit arasında ekoloji uy ğunluq qaydasına görə
- Yaşıl bitkilərin avtotrofluğu qaydası
- Təbii fitogeosenozların davamlılığı qaydasına görə
- Fənn: Əkinçilik və əkinçilik sistemləri Modul 1 Kafedra: Ümumi əkinçilik, genetika və seleksiya Müəllim: dosent A.Q.İbrahimov
Fənn: Əkinçilik və əkinçilik sistemləri Modul 1 Kafedra: Ümumi əkinçilik, genetika və seleksiya Müəllim: dosent A.Q.İbrahimov Mövzu 3. Bitkilərin həyat amilləri və əkinçilik qanunları.Plan:
Ədəbiyyatlar:
Məlumdur ki, bitkinin əsas həyat amilləri işıq, istilik, qida və rütubətdir. İşıq və istilik kosmik amillər olub, bitkiyə günəş şüa-larının enerjisi şəklində çatır. İnsan bu prosesi idarə etmək imka-mndan tamamilə məhrumdur. Lakin seleksiya, bitkinin iqlimləş-dirilməsi, fotoperiodizmdən və bitkiçilikdə başqa tədbirlərdən istifadə etməklə bu prosesi tənzimləmək mümkündür. Qida və rütubət - münbitliyi təşkil edən yer amilləridir. Onlar kosmik amillərdən fərqli olaraq bitkiyə torpaq vasitəsilə təsir göstərir. Ona görə də biz torpaqdan istehsal vasitəsi kimi istifadə etməklə bu amilləri tənzim edə və onları bizə lazım olan istiqamətdə də-yişə bilərik. Bitkinin istilik və nəmdən istifadə etməsindən ötrü müəyyən şəraitin olması tələb olunur. Ona görə də V.R.Vilyams münbitlik elementlərini və münbitlik şəraitini bir-birindən ayı-nrdı. V.R.Vilyams bildirirdi ki, münbitliyin elementhri - qida və nəmlik bitki həyatınm yer amilləridir. Münbitlik şəraiti - torpa-ğm bu elementlərlə zənginliyini və onların bitkiyə daha əlverişli şəkildə çatmasını təmin edir, həmçinin onlar arasındakı antaqo-nizmi aradan götürür. Münbitlik şəraitinə aşağıdakılar daxildir: torpaqda optimal hava, temperatur, istilik rejiminin və əlverişli fıziki-kimyəvi mühitin olması, torpağın bitki üçün zərərli kim-yəvi birləşmələrüən (turşular, qələvilər, toksiki qazlar və s.), ento və fıto zərərvericilərdən, alaqdan təmiz olması və s. V.R.Vilyamsa görə, bitkinin bütün həyat amilləri bir-birilə sıx bağlı olub, eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir. O, bu münasibəti bu cür ifadə edirdi: " Bitki həyatının heç bir amilini başqası ilə əvəz etmək olmaz. Bitki həyatının bütün amilləri eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir". Bu o deməkdir ki, bitkinin həyat amilləri içəri-sində az və ya çox əhəmiyyətlisi yoxdur. Fərq yalnız ondadır ki, bir amil böyük miqdarda, digər amil isə az miqdarda tələb olu-nur, lakin bu az olan amilin az əhəmiyyətli olmasını göstərmir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, münbitliyi yüksəltməkdən ötrü bitkinin həyat amillərinə eyni vaxtda təsir göstərmək lazımdır. V.R.Vilyamsın bu müddəası münbitlik təliminin formalaşmasın da çox əhəmiyyətli idi. Bütün digər canlı orqanizmlər kimi, bitkilər də öz həyat fəaliyyəti müddətində həmişə xarici mühitlə qarşılıqlı təsirdə olur. Yaşayış şəraiti və lazım olan amillər bitkilərin bioloji tələ b lə rinə uyğun olmadıqda onların fəaliyyətində gedən fizio loji proseslər pozulur, inkişafı zəifləyir və bəzi halda tələf olur lar. Əksinə, bitkilər lazım olan amillərlə təmin edildikdə, normal inkişaf edərək yüksək məhsul verirlər. Bu və ya digər bitki növləri və hətta onların ayrı- ayrı sortları üçün həmin amillərə olan tələbat müxtəlifdir. Elmi əkinçiliyin qarşısında duran birinci əsas məsələ, becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin tələbatını öyrənmək və onların normal inkişafı üçün əlverişli şəraitin yara dılmasından ibarətdir. Bitkilərin həyat amillərinə olan tələbatının ödənilməsi tor pa ğın münbitlik dərəcəsindən asılıdır. Yüksək aqrofiziki və aq ro kimyəvi göstəricilərə malik olan torpaqlar daha münbit ol maq la bərabər, bitkilərin tələbatını daha yaxşı ödəyir. Ona görə də torpağın münbitliyinin artırılması əkinçiliyin ikinci məsələsi hesab edilir. Əkinçilikdə bitkilərin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması müxtəlif aqrotexniki tədbirlər aparmaqla həyata keçirilir ki, bu da elmi əkinçiliyin üçüncü əsas məsələsidir. Bitkilərin normal fəaliyyəti üçün işıq, istilik, hava, su və qida maddələri tələb olunur və onlar həyat amilləri adlanır. Bitkilərə işıq tamamilə, istilik və hava isə əsasən atmosferdən, su və qida maddələri isə torpaqdan daxil olur. Ona görə də işıq, sitilik və hava kosmik, su və qida maddələri isə torpaq amilləri adlanır. İşıq yaşıl bitkilərin üzvi maddə əmələ gətirmə prosesində tələb olunan əsas amildir. Bitkilərin torpaqdan və havadan götürdükləri mineral maddələrdən xlorofil dənələrinin və günəş işığının iştirakı ilə mürəkkəb üzvi maddələr sintez olunur. Ona görə bitkilərin mənimsədiyi işıq şüasının miqdarı onun məhsul dar lığına birbaşa təsir göstərir. İstilik bitkilərin dünyada coğrafi cəhətdən yayılmasını tə min edən əsas amildir. Müxtəlif bitkilərin toxumlarının cücər mə sindən, məhsulunun tam yetişməsinə qədər tələb etdikləri istiliyin miqdarı bərabər deyildir. Bəzi bitkilər tam məhsul əmə lə gətirmək üçün daha çox istilik tələb edir, başqa qrup bitkilər isə mötədil iqlim şəraitində daha yaxşı inkişaf edirlər. Bitkilərin böyümə və inkişafı həm havada və həm də tor paq da olan istiliyin miqdarından asılıdır. Ona görə də, əkin çilik də bitkilərin istiliyə olan tələbatı müxtlif üsullarla həyata ke çi rilir. Hava bitkilərin tənəffüsü zamanı oksigenə, qidalanma za ma nı isə lazım olan qida maddələrinə tələbatını ödəmək üçün la zımdır. Bitkilərin köklərini və torpaq mikroorqanizmlərini hava ilə təmin etmək üçün bir çox becərmə texnologiyaları tətbiq edilir. Su canlı orqanizmlərin zəruri həyati proseslərinin başa çat ması üçün lazım olan əsas amildir. Canlı bitki hüceyrəsinin 70-90%-ni su təşkil edir. Su bitkiyə kökü vasitəsilə torpaqdan və yarpaq ağızcıqları vasitəsilə havadan daxil olur. Bitkilərin suya olan tələbatının öyrənilməsi və onun ödənilməsi əkinçilikdə əsas məsələ hesab edilir. Qida maddələri bitkilərin bioloji kütləsini əmələ gətirmək üçün lazımdır. Bitkilər qida maddələrini torpaqdan kökləri və havadan yarpaqları vasitəsilə alır. Bitkilərin ən çox istifadə et diyi qida maddələri makroelementlər, nisbətən az miqdarda isti fadə etdikləri elementlər isə mikroelementlər adlanır. Yük sək münbitliyə malik olan torpaqlarda bitkilər üçün lazım olan qida maddələrinin kifayət qədər ehtiyatı olur. Lakin bəzi halda torpaqda qida maddələri çətin mənimsənilən formada olur. Ona görə həmin maddələrin asan mənimsənilən formaya salın ması lazım gəlir. Müxtəlif bitki qruplarının yaşayış amillərinə tələbatının öy rə nilməsində əldə olunan ümumi prinsiplər əsasında əkin çi li yin:-1.Həyat amillərinin əvəz olunmazlığı və bərabər əhəmiy yət liliyi, 2.Minimum, optimum və maksimum, 3.Yaşayış amil lə rinin birgə təsiri və 4.Qaytarma qanunları müəyyən edilmişdir. Həyat amillərinin əvəz olunmazlığı və bərabər əhə miy yət liliyi qanunu. Bitkilərin ayrı- ayrı həyat amilləri ilə qarşılıqlı əlaqəsinin öyrənilməsi əsasında müəyyən edilmişdir ki, amil lərin hər hansı biri çatışmadıqda bitkilərin normal böyüməsi və inkişafı pozulur. Həm də digər bütün amillər optimal miqdarda olduğu halda belə, bir amilin başqa amil ilə əvəz edilməsi mümkün olmur. Bu hal V.R. Vilyams tərəfindən amillərin əvəz olunmazlığı qanunu adlandırılmışdır. Yəni məsələn, su qida maddələri ilə, işıq istiliklə, azot fosforla və s. əvəz edilə bilməz. Minimum, optimum və maksimum qanunu. Artıq XIX əsr də digər amillərin eyni səviyyədə saxlanılması şəraitində ay rılıq da götürülmüş bir amilin dəyişdirilməsinə bitkilərin mü na sibətini müəyyən etmək üçün alman alimləri Y. Libix, H. Hel ri gel və E. Volni tərəfindən tədqiqatlar aparılmışdır. Həmin təcrü bə lərdə müəyyən edilmişdir ki, bitkilərin məhsuldarlığı, mütləq mini mumda olan amildən daha çox asılıdır və öyrənilən amilin sonrakı hər bir bərabər normaları əvvəlkinə nisbətən az məh sul artımı ve rir. K.A. Timuryazyev minimum qanununu müxtəlif hündürlük də sütunlardan təşkil olunan taxta çəlləklə müqayisə edərək əyani şəkildə təsvir etmişdir. (şəkil1) Çəlləyin hər sütununda bitkilərə lazım olan qida mad də lə ri nin və yaşayış amillərinin biri qeyd edilmiş və bitkilərin müvafiq amil lə təmin olunma dərəcəsi faizlə göstərilmişdir. Qırıq xətt sü tunlar eyni hündürlükdə olduqda çəlləkdə suyun və ya bitki lər bütün amillərlə tam təmin olunduqda tarlada məhsulun miq da rını, bütöv xətt isə ən qısa sütuna görə çəlləkdə suyun və ya mini mal amilə görə tarlada məhsulun səviyyəsini müəyyən edir. Həmin müqayisə onu göstərir ki, çəlləyin su tutumu ən aşağı sütunla, tarlanın məhsuldarlığı isə minimal amilin səviy yəsi ilə məhdudlaşır. Deməli çəlləkdə suyun səviyyəsini aşağı sütunlarının hündürlüyünü artırmaqla, tarlada məhsulun miq da rını isə amillərin çatışmazlığını bərpa etməklə yüksəltmək olar.
Y.Libixə görə, tarlanın məhsuldarlığı torpaqda minimum miq darda olan və bitkilərin qidasının zəruri tərkib hissəsindən birbaşa asılıdır. Yəni məhsul artımı mütləq minimumda olan qi da maddələrinin artırılması ilə düz mütənasibdir. Başqa sözlə:- M=QA:- burada M- məhsul, Q- qida maddələrinin miq darı A- gübrənin mütənasiblik əmsalıdır. Sonralar Y. Libix torpağa ar dı cıl verilən eyni normada gübrənin və ya başqa amilin səmə rəliliyinin tədricən azaldığını müəyyən etmişdir. H. Helrigel bir çox vegetasiya təcrübələrinin nəticələrinə əsa sən müəyyən etmişdir ki, ən yüksək məhsul yaşayış amil lərinin optimal sayılan normasında əldə edilir. Bu istiqamətdə aparılan təcrübələrin nəticələrini ümumi ləş dirərək, Saks minimum, optimum və maksimum qanununu müəyyən etmişdir. Həmin qanuna görə bitkilər həyat amilləri ilə optimal miqdarda təmin olunduqda daha yüksək məhsul verir. Yaşayış amilləri həm az, həm də yüksək miqdarda ol duqda bitkilərdə gedən fizioloji proseslər zəifləyir və məh sul darlıq aşağı düşür. Minimum, optimum və maksimum qanununun mahiyyəti bitkilərin su və istilik amilinə münasibətində daha aydın dərk olu nur. Tarla şəraitində torpaqda nəmlik çatışmadıqda bitkilərin inkişafı zəifləyir, tam tarla su tutumunun 60%-i qədər nəmlən diril miş torpaqlarda bitkilər normal inkişaf edir və nəmliyi çox olan torpaqlarda köklərə havanın daxil olması çətinləşdiyinə gö rə onların inkişafı dayanır və bəzi halda isə tamamilə məhv olurlar (şəkil 2). Əksər kənd təsərrüfatı bitkilərində gedən həyati proseslər 1-30 istilikdə zəifləyir, 25-400 istilikdə normal gedir, 45-500-də yenidən çətinləşir və daha yüksək istilikdə isə tamamilə dayanır. Eyni xarakterli təsir bitkilərin digər yaşayış amilləri ilə qar şılıqlı əlaqəsində də müşahidə edilir. Bitkilərin həyat amillərinin birgə təsiri qanunu. Artıq XIX əsrin axırlarında biramilli təcrübələr genişləndirilərək eyni vaxtda iki, üç və daha çox amilin məhsuldarlığa təsiri öyrə nil miş dir. 
Şəkil 2. Torpaq nəmliyinin məhsulun miqdarına təsiri. E.Volni eyni vaxtda müxtəlif işıqlanma şəraitində gübrə lə rin və torpaq nəmliyinin çovdar bitkisinin yerüstü kütləsinin toplanmasına təsirini müəyyən etmişdir (cədvəl 1). Müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin eyni vaxtda bir neçə yaşayış amilinin dəyişdirilməsinə münasibətinin öyrənilməsi is ti qamətində aparılan təcrübələrin nəticə lərinə əsasən əkin çilikdə yaşayış amillərinin birgə təsiri qanunu müəyyən edil miş dir. Həmin qanuna görə yüksək məhsul almaq üçün, bitkilər ey ni vaxtda bütün yaşayış amilləri ilə optimal miqdarda təmin olun malıdır. Y. Libşer çoxamilli təcrübələrdə ayrı- ayrı amillərin bir- bi ri nə təsirini öyrənərək, bitkilərin digər amillərlə optimal miqdarda təmin olundluğu halda mütləq minimumda olan amildən daha səmərəli istifadə etdiyini müəyyən etmişdir. O, göstərmişdir ki, bitkilər digər yaşayış amilləri ilə optimal miqdarda təmin edil dik də, minimal amilin məhsuldarlığa mənfi təsiri xeyli azalır. Yaşayış amillərinin birgə təsiri qanunu nəinki minimum, opti mum və maksimum qanununa görə məhsuldarlığın artırılma sın da minimal amilin həlledici rolunu inkar etmir, həm də mini mal amilin digər amillərdən asılılığını təsdiq edir.
Alman alimi E.A. Mitçerlix bitkilərin yaşayış amilləri ilə məh suldarlıq arasında asılılığı riyazi olaraq:  düsturu ilə ifadə etmişdir. Burada y- göz lə ni lən məhsul, x- öyrənilən amilin gərginliyi, A- bitkilər yaşayış amil ləri ilə tam təmin olunduqda əldə edilən ən yüksək məhsul, c -dəyişkən amilin təsir əmsalıdır.
İstənilən amilin yüksək normasında baş verən zədələnmə əmsalı (K) nəzərə alınmaqla həmin bərabərlik dəyişdirildikdə y=A(1-10-cx)10 Bitkilərin böyümə amilinin təsiri qaydasına görə məhsul dar lığın yüksəldilməsi yaşayış amillərinin artırıl ması ilə yox, bitkilərin tam məhsul verməsi üçün amillərin çatışmazlığının bərpa edilməsi ilə mümkün olur. Əgər hər hansı bitkidən tam məhsul almaq üçün müəyyən amil 10 vahid tələb olunursa, mövcud 5 vahidə bir- bir əlavə etdikdə, hər vahidə 10-5; 10-6; 10-7; və s. yəni 5; 4; 3 nis bə tində tədricən azalan məhsul artımı əlavə edilir. Mitçerlixin müəyyən etdiyi bərabərliyə görə bitkilərin az təmin olunduğu amilin artırılması, nisbətən çox təmin olunmuş amilin artırılmasından daha yüksək səmərə verir. Amillərin eyni vaxtda birgə təsirinin səmərəliliyi Zeyel xarst və Tukerin vələmirlə, J. Rasselin payızlıq buğda ilə apardığı təc rübələrdə təsdiq edilmişdir. Hər iki təcrübədə nəmliyin və mineral gübrələrin optimal normaları öyrənilmişdir. P.A. Kostıçev adına meliorasiya təcrübə stansiyasın da pa yız lıq buğdanın məhsuldarlığına nəmliyin və gübrə nin ayrılıqda və birgə təsirinin öyrənilməsi üzrə aparılan təcrübədə uyğun nəticələr alınmışdır (şəkil 3). Həyat amillərinin birgə təsiri yalnız bitkilərin onlardan hər birini yaxşı mənimsədiyinə görə yox, həm də amillərin bir-birinə təsir etməsində aşkara çıxır. Mə sə lən, fosfor gübrəsi bitkilərin rütubətə tələbatına birbaşa təsir et mir, lakin vegetasiya müddətini qısaltmaq və transpirasiya əm sa lını azaltmaqla o, bitkilərin suya olan ümumi tələbatını azal dır. Yaşayış amillərinin birgə təsiri qanununa əsasən yüksək məh sul əldə etmək üçün bütün amillər eyni vaxtda və optimal nor mada mövcud olmalıdır. Ona görə də, bitkilərin bioloji xü su siy yətlərinə və ərazinin torpaq- iqlim şəraitinə uyğun olaraq, amil lərin optimal miqdarının öyrənilməsi və bitkilərin həmin amil lərə tələbatının öydənilməsi əkinçiliyin əsas vəzifəsi hesab edilir. Qaytarma qanunu Y. Libix 1840-ci ildə bu və ya digər sə bə b lərə görə itirilən qida maddələrinin yenidən torpağa qay tarıl masını zəruri hesab edən qaytarma qanununu yaratmışdır. K.Marks həmin qanunu Libixin əbədi xidməti, K.A. Timuryazyev və D.N. Pryanişnikov isə elmdə böyük nailiyyət kimi qiymət lən dir mişdir. Qaytarma qanununa görə, hər il torpaqdan məhsul vasi təsilə çıxarılan, eroziya prosesi nəticəsində itirilən və alt qatlara gedən qida maddələri hesabına pozulan qida balansı yenidən mineral gübrə səpmək və digər aqrotexniki tədbirlər aparmaqla bərpa olunmalıdır. Həmin qanuna əməl etmədikdə torpağın münbitliyi tədricən aşağı düşür və məhsuldarlıq azalır. 
Şəkil 3. Torpaq nəmliyindən və gübrələrdən asılı olaraq buğdanın məhsuldarlığı. Ayrı- ayrı bitkilər, əmələ gətirdikləri məhsul ilə torpaqdan müxtəlif miqdarda qida maddələri götürürlər. Məsələn, bir ton xam pambıq məhsulu üçün 40 kq azot, 24 kq fosfor və 48 kq kalium, bir ton buğda dəni üçün 25 kq azot, 11 kq fosfor və 20 kq kalium istifadə olunur. D.S. Orlov tipik qara torpaqda əsas qida maddələrinin eh tiya tını və onların istifadə olunma müddətini müəyyən et miş dir.(cədvəl 2). Cədvəl 2. Qara torpaqda 30sen. buğda dəni almaq üçün azot, fosfor və kalium ehtiyatı
Nəzərə almaq lazımdır ki, digər torpaq tiplərində göstərilən qida maddələri xeyli azdır və onların ehtiyatı müəyyən müddət dən sonra tükənə bilər. Ona görə torpaqda bitkilərin qida mad də ləri balansını təmin etməklə bərabər, onların ehtiyatını artır maq və torpağın potensial münbitliyini daha da yüksəltmək lazım dır. Qaytarma qanunu torpağın potensial münbitliyini artırmaq üçün məhsulla çıxarılan qida maddələrinin əkinçilikdə müəyyən edilmiş üsullarla yenidən torpağa qaytarılması məsələsini qar şıya qoyur. Amillərin bitkilərlə və öz aralarında olan qarşılıqlı əlaqəsi, bitkilərin hər hansı amilə tələbatının dəyişməsinə və ya onların ödənilməsinin asanlaşmasına təsir göstərə bilər. Məsələn, fosforlu- kaliumlu gübrələr bitkilərin suya olan tələbini azaldır, silikat turşusunun tətbiqi isə fosfor turşusu ionlarının bitkiyə daxil olmasını yaxşılaşdırır. Lakin fosforlu gübrələr, nəmlik tam çatışmadıqda bitkiləri məhv olmaqdan qoruya bilmir və torpaq da fosfor olmadığı halda, silikat turşusu onun mənim sənil məsinə müsbət təsir göstərmir. Müasir elmi əkinçilikdə yüksək məhsul əldə etmək üçün əkin çiliyin ümumi xarakterli qanunları ilə yanaşı, həm də:- bitki lərin böyümə şəraitinə uyğun olması, meyvədəyişmə, becərilən bitkilərin rəqiblərinin sıxışdırıl ması və ya məhv edilməsi, kənd təsərrüfatı bitkilərinin mühafizəsi, zəhərli maddələrin aqroeko sis tem dən çıxarılması, torpaq- bitki- ətraf mühit amilləri blo ku nun ardıcıl fəaliyyəti və s. kimi ekoloji qaydalarından da istifadə olunur. Bitkilərin böyümə şəraitinə uyğunluğu qaydasın da gös tərilir ki, təbii fitosenozda və ya ekoloji sistemlərdə fitose noz lar birbaşa torpaq- iqlim şəraitindən asılı olaraq təşkil olunur, aqroekoloji sistemlərdə isə onlar insanların iştirakı ilə süni yolla yaradılır. Ona görə, aqroekosistem lərin davamlılığını və məhsuldarlığını artırmaq üçün xüsusi tədbirlər aparmaq və bütövlükdə ekosistemin tərkib hissəsi kimi, mədəni bitkilərin bioloji tələblərinə uyğun şəraitin yaradılması lazım gəlir. Mədəni bitkilərin böyümə şəraitinə və ya əksinə mühitin bitkilərin bioloji tələblərinə uyğun olması səmərəli əkinçilik üçün əsas şərtdir. Bu ilk növbədə bitkilərin tarlalarda və torpaq –iqlim şərai tində düzgün yerləşdirilməsinə və becərilməsinə aid dir.Bu qay daya görə bitkilərin bioloji imkanları, onların genotipində olan daxili tələbi ilə ətraf mühitin uyğun olması zamanı həyata keçirilir. Yəni kənd təsərrüfatı bitkiləri genetik və ekoloji cəhət dən uyğun şəraitdə səmə rəli becərilir. Bu qayda becərilmə şəraitinə uyğun bitki sortlarının və ekoloji davamlı aqroland şaf tın yaradılmasını tələb edir ki, bununla istehsalın ixtisaslaş dırıl ma sı, ərazi nin təşkili, növbəli əkinlərin və meliorativ tədbirlərin düz gün layihələşdirilməsi təmin edilir.
Aqrofitosenozların tarlalarda düzgün yerləşdirilməsi və on la rın illər üzrə dəyişdirilməsi növbəli əkin haqqında təli min əsa sını təşkil etməklə, aqroekoloji sistemlərin davamlılığını artırır. Becərilən bitkilərin rəqiblərinin məhv edilməsi və ya sıxışdırılması qaydası göstərir ki, bütün həyat amilləri konkret şəraitdə, istənilən aqroekoloji sistemdə bu və ya digər dərə cə də məhdud rola malikdir. Belə şəraitdə aq ro fitosenozda inkişaf edən mədəni və yabanı bitkilər ara sında həyat amilləri uğrunda ciddi rəqabətlilik yaranır. Mə dəni bitkilərə nisbətən alaqlar da ha çox yaşayış qabiliy yətinə malik olduqlarına görə, əkinlərdə geniş yayılır və mədəni bitkiləri sıxışdırırlar. Ona görə əkin sa hə lərində alaqları məhv etmək və tarlaların zibillən mə si nin qar şı sını almaq üçün müvafiq tədbirlər aparmaq la zım gəlir. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin mühafizəsi qaydası mədəni bitkilərin alaqlardan, xəstəlik və zərərvericilərdən qorunma sı nın zəruriliyini müəyyən edir. Alaqlar, xəstəlik və zərərvericilər geniş yayılaraq əkinləri korlayır və bəzi halda mədəni bitkiləri tamamilə məhv edirlər. Ona görə, aqrofitosenozda xəstəlik və zə rərvericiləri yayan aqroe ko loji sistemin həmin arzuolunmaz tə zahurlərinin məhv edilməsi üçün uyğun mübarizə tədbirləri aparmaq lazım gəlir. Zəhərli birləşmələrin aqroekosistemdən çıxarılma sı qay dası herbisidlərin, funqisidlərin və pestisidlərin sis temsiz tət biqi nəticəsində aqroekosistemin yol verilə bilən normadan artıq çirklənməsinin qarşısının alınmasını şərtləndirir. Maddi aləmin vəhdəti qaydası əkinçilikdə, digər sahələr də olduğu kimi ümumilik xarakteri daşıyır. Bu qayda üzvi və qey ri-üzvi, canlı və cansız, torpaq və kosmik varlıqların qar şı lıq lı əlaqəsini, maddi aləmin bütün tərkib hissələrinin qarşılıqlı tə si rini, maddələrin kiçik bioloji və böyük geoloji dövranının ma hiyyətini vahid bütöv sistem kimi dərk etməyə imkan verir. Maddələrin və enerjinin fasiləsiz mübadiləsi qaydası «tor paq-bitki –ətraf mühit» məhsuldar bloku sistemində torpaq mün bitliyinin yaradılmasının və inkişaf etdirilməsinin əsasını təşkil edir. Təbii şəraitdə torpaq münbitliyi «bitki- torpaq» və ətraf mühitin qarşılıqlı təsiri ilə fəal və mürəkkəb proseslər nəti cə sində yaranır. Bu qaydaya əsasən təbiətdə ekoloji tarazlıq qo runur və bununla aqrolandşaftın və digər təbii komplekslərin yaranmasının, habelə üzvi maddələrin əmələ gəlməsi və par ça lanmasının əsası müəyyən olunur. Cəmiyyət, istehsalat və təbii mühit arasında ekoloji uy ğunluq qaydasına görə təbii ehtiyatlar üzərində antropogen yükləmə, mənfi təsir göstərən və dönməz proseslər yaradan səviyyəni keçməməlidir. İstehsal qüvvələrinin və istehsal mərkəzlərinin yer ləşdiril məsi, istehsalın ixtisaslaşdırılması və təmərküzləş diril məsi təbii şəraitə uyğunlaşdırılmalıdır. Həmin qay da nın pozulması, «in san- istehsalat- təbii ehtiyatlar» bioiq tisadi sisteminin və kənd təsərrüfatı istehsalatının səmərəliliyini və davamlılığını azaldır. Yaşıl bitkilərin avtotrofluğu qaydası göstərir ki, bütün yaşıl bitkilər günəş şüasının enerjisindən istifadə edərək, hava dan karbon qazını, torpaqdan isə su və mineral birləşmələri mənim səməklə, özlərinin inkişafı üçün lazım olan miqdarda və bütün zəruri üzvi maddələri sintez edirlər. Bu qaydaya əsaslanaraq, fitosenozun və aqrolandşaftın yaradılmasında bitkilərin bioloji imkanları nəzərə alınır. Təbii fitogeosenozların davamlılığı qaydasına görə fito geo senozların flora tərkibi və müxtəlifliyi zəngin olduqca, onlar əlverişsiz xarici təsirlərə daha çox davamlı olur. Təbii fitosenozlar müəyyən şəraitdə həmişə inkişaf edən və özünü tamamlayan mürəkkəb bioloji sistemdir. Bu qaydaya görə aqrofitosenoza uyğun olaraq, konkret ərazi daxilində fitosenozların və aqrolandşaftın möhkəmliyini, onların müxtə lif liyi şərtləndirir. Yəni becərilən bitkilərin sayının artırılması, yerli şəraitə uyğunlaşdırılmış aqrolandşaftın möhkəmliyini və isteh sa lın sabitliyini artırır. Fənn: Əkinçilik və əkinçilik sistemləri Modul 1
Yüklə 1,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
şəklini alır. Mitçerlix hesab edir ki, həmin ifa də yaşayış amilləri ilə məhsul arasında əlaqəni müəyyən et di yinə görə bir amilə aid olmayıb, bütün amilləri xarakterizə edir.