Mövzu İqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu.( 2 saat)

4.Qiymətin dövlət tətəfindən tənzimlənməsi.
Konkret təsərrüfat quruluşundan ( konyukturasından) asılı olara q qiymətlərin tənzimlənməsi mahiyyət etibarı ilə böhrana ( durğunluğa) qarşı və ya inflyasiyaya qarşı xarakterli ola bilər.

Qiymətlərin əmələ gəlməsi prosesində yaranma sferası və təsir mexanizmi nöqteyi- nəzərdən qiymətlərin tənzimlənçəsinin aşağıdakı bir neçə formasını ayırmaq olar:

- əmtəələrin istehsalı və tədavülü sferasında dövlətin birbaşa iştirakı ilə qiymətlərin tənzimlənməsi;

- antiinhisar qanunvericiliyi ilə tənzimləmə;

- gəlirin tənzimlənməsi siyasəit ilə;

- pul tədavülü sferası vasitəsilə təsərrüfat konyukturasının yənzimlənməsi ilə.

Dövlətin qiymətin əmələ gəlməsi prosesinə təsiri qiymətlərin tənzimlənməsinin birbaşa və dolayı metodların üzvi əlaqəsi ilə reallaşır. Bu metodların ölkələr və ayrı- ayrı dövlətlər üzrə nisbətləri müxtəlifdir.

Qiymətlərin birbaşa tənzimlənməsi başlıca olaraq ictimai istifadə ( istehlak) sahələrində ( elektroenergetika, nəqliyyat, rabitə, su təchizatı və s.) tətbiq olunur. Bu sahələrdə qiymət və tariflər adətən inhisarlarla münasibətdə aşağı və ya yüksək mənfəət normaları əsasında müəyyən olunur.

Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi inhisarların marağına və onların dünya bazarında konkret mövqelərinə, ümumən ölkənin tələbatına cavab verə bilən iqtisadiyyatın yüksək inkişaf sürətinin və struktur irəliləyişlərin stimullaşdırılması üçün tətbiq edilir.

Qiymətlərin tənzimlənməsinin dolayı metodları qiymətlərin özünə deyil, qiymətlərin əmələ gəlməsi ilə bağlı olan amillərə təsir dairəsinədə ortaya çıxır. Buna misal olaraq, pul vəsaitlərinin emissiyası sa daxil olmaqla, vergi, kredit və valyuta siyasətinin köməyi ilə məcmu tələbin tənzimlənməsini göstərmək olar. Belə tədbirlər nəticəsində bir çox sahələrdə istehlak və məşğulluqla bağlı məsələlər stimullaşdırılır ki, bu da öz növbəsində istehlak malları bazarına və əhalinin tədiyə qabiliyyətli tələbinin həcminə təsir göstərir.

İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı şəraitində olan ölkələrin təcrübəsi qiymətlərin dövlət tənzimlənməsinin iki üsulunun mövcudluğunu göstərir: iqtisadi və inzibati. Tənzimlənmənin iqtisadi üsulu daha üstündür və dövlət orqanlarının vergi, maliyyə- büdcə, kredit, valyuta, gömrük siyasəti vasitəsilə həyata keçirilir. Qiymətlərin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi bazar mexanizminin fəaliyyətini pozmur, qiymətin iqtisadi əsaslandırılmasını və onların dünya bazar qiymətləri ilə əlaqəsini saxlayır.

Bazar şəraitində qiymətlərin inzibati üsullarla tənzimlənməsi isə fövqəladə hallarda, iqtisadiyyatın böhran keçirdiy, sürətli inflyasiya, təsərrüfat kompleksinin bütün sahələrində tənəzzül baş verdiyi şəraitdə dövlət üçün strateji əhəmiyyət kəsb edən ayrı- ayrı malların, digər məhsulların qiymətlərinin sürətli artımından əhalini sosial- müdagiə etmək məqsədilə də həyata keçirilə bilər.Bu halda hökumət özü inzibati qaydada istehlak səbətinə daxil olan ilkin tələbat mallarının qiymətini müəyyənləşdirir və dəyişdirir.

Qiymətlərin iqtisadi üsullarla tənzimlənməsinə gəldikdə isə qetd edilməlidir ki, bu dövlət büdcəsinin mənafeyinin ayrı- ayrı əmtəə istehsalçılarının, ən vacibi isə son istehlakçıların, vergi ödəyən adi vətəndaşların mənafeyi ilə üst- üstə düşməsinə təmin edən vergi siyasəti vasitəsilə həyata keçirilir.

Dolayı metodların köməyi ilə dövlət tələb və təklif arasında tarazlığın əldə edilməsinə və saxlanmasına,. Bununla da bütün iqtisadiyyat miqyasında qiymətlərin uyğun və tədricən artımına nail olmağa çalışır.

İnkişaf etmiş ölkələrdə qiymətin tənzimlənməsinin dolayı metodlarına, dövlət tərəfindən torpaq rentasının , uçot dərəcələrinin, əmək haqqının( əgər qiymətlərin birbaşa tənzimlənməsi ilə əlaqədar deyilsə), eləcə də qiymətlərin əmələ gəlməsinə təsir göstərən digər amillərin tənzimlənməsinə yönəldilmiş fəaliyyətlər də aid edilir.

Son illərdə qiymətlərin dolayı metodlarla tənzimlənməsi təcrübəsi öz mahiyyətini itirməkdədir. Bu, hər şeydən əvvəl onunla əlaqədardır ki, müasir bazar inhisar tənzimlənməsi ilə yüksək dərəcədə bağlıdır və onunla məhdudlaşır. Bu vəziyyət inkişaf etmiş ölkələrə də xasdır.

Mövzu 12. Aqrar münasibətlər(4 saat )

Plan
1.Aqrar münasibətlər və onun xarakterik xüsusiyyətləri.Torpaq istehsalın başlıca amilidir.

2.Aqrar- sənaye kompleksi və inteqrasiyası.

3.Torpaq rentası və onun formaları.

4.İcarə haqqı və torpağın qiyməti.

1.Aqrar münasibətlər və onun xarakterik xüsusiyyətləri. Torpaq istehsalın başlıca amilidir.
Torpaqdan iqtisadiyyatın bütün sahələrində istifadə olu­nur və o, özünün sərvətləri, meşələri, suları ilə birlikdə istehsal pro­sesinin maddi ilkin şərtini və təbii əsasını təşkil edir. Lakin iqti­sadiy­ya­tın ayrı-ayrı sahələrində torpaq eyni əhəmiyyətə malik deyildir. Belə ki, torpaq sənayedə (hasilat sənayesi istisna olmaqla) və ticarətdə müəssi­sə­lə­rin, obyekt-lərin yerləşdirilməsi üçün məkan, tikintidə bina­ların inşa olunması, nəqliyytda şose və dəmir yollarının çəkilməsi üçün ərazi ro­lunu oynayır və bu sahələr üçün onun mün­bit-liyinin heç bir əhə­miyyəti yoxdur. Kənd təsərrüfatında isə torpaq məhsul istehsalının əvə­zolun­maz təbii-iqtisadi amili-dir və onun münbitliyinin müstəsna əhə­miy­yəti vardır. Baş-qa sözlə, torpaq olmadan kənd təsərrüfatı məhsullarını is­teh­sal et­mək mümkün deyildir. Həm də bunun üçün hər cür torpaq de­yil, mün­bit torpaqlar olmalıdır.

Torpaq iqtisadiyyatın ən mühüm sahələrindən biri olan kənd tə­sərrüfatında oynadığı rola görə istehsalın başlı-ca təbii-iqtisadi amili ol­maqla, həm də investisiya əmtəə-lərinə aid edilə bilər. Çünki insanlar bir tə­rəfdən, məhsul is-tehsal etmək üçün torpağı əkib – becərməklə öz əmək­­ləri ilə ona təsir göstərir, digər tərəfdən isə istehsal prosesində on­dan vasitə kimi istifadə olunur. Lakin torpağın insanların öz-ləri tərə­fin­dən yaradılan investisiya əmtəələrindən–bina-lardan, maşınlardan, ava­­­dan­lıqlardan və s. – fərqləndirən bir sıra xüsüsiyyətləri vardır.

Əvvəla, qeyd etmək lazımdır ki, torpaq təbiətin məh-suludur, yer kürəsində onun hüdudu məhduddur, süni su-rətdə yaradıla və de­məli artırıla bilməz. Insanlar öz əməkləri ilə yalnız onun təbii xas­sələrini dəyişdirə və zənginləşdirə bilərlər. Digər investisiya əmtəələrini isə istənilən qədər artırmaq mümkündür. Ikinçisi, insanların özləri tərə­findən yaradılan investisiya əmtəələri, yəni istehsal olunan maşın və ava­danlıqlar, yetişdirilən heyvanlar və çoxillik əkmələr istehsal pro­sesində istifadə olunduqça aşınır, köhnəlir və müəyyən müddətdən son­ra təkmilləşdirilmiş, mütərəqqi və yüksək məhsuldarlıqlı "nüsxələrlə", yaxud da tamamilə yeniləri ilə əvəz olunur. Torpağı isə heç bir şeylə əvəz etmək olmaz, başqa sözlə, onun əvəzediçisi yoxdur. Üçünçüsü, tor­paq sahələri keyfiyyətlərinə, birinçi növbədə münbitliklərinə körə bir–birilərindən fərqlənirlər. Bu isə öz növbəsində tor-paq sahəsi vahidinə bərabər məbləğdə sərf olunan vəsaitin müqabilində müxtəlif miqdarda məhsul əldə edilməsinə və deməli, gəlirliliyin qeyri-bərabər olmasına gə­ti­rib çıxarır. Insanlar öz əməkləri ilə bu fərqi ya azalda, ya da dərin­ləş­dirə bilərlər. Dördünçüsü, torpaqdan düzgün istifadə olun-duq­da onda­kı kimyəvi birləşmələrin miqdarı və onun mün-bitliyi artır, düz­gün be­cə­rildikdə faydalı xassələri qorunub saxlanır, sahənin özü və fiziki vəziy­yə­ti yaxşılaşır, məhsul-darlığı yüksəlir. Beşinçisi, torpaq sa­həsi müəyyən ölçüyə ma-likdir, daimi məkanda yerləşir. Digər inves­tisiya əmtəələrini isə istənilən vaxt bir yerdən başqa yerə aparmaq, yəni yerini dəyiş­dir­mək, artırmaq, genişləndirmək mümkündür. Altın-cısı, tor­paq təbiətin məh­sulu olduğuna görə ondan istifadə olunarkən amor­tizasiya ayırma­ları hesablanmır və deməli, o, istehsal xərçlərinin for­malaşmasında iştirak etmir.

Torpağın başlıça xüsusiyyətlərindən biri onun mün-bitliyidir. Hər şeydən əvvəl torpağın qida maddələrinin miqdarı, onların bitkilər üçün faydalılığı, fiziki, mexaniki xassələri ilə müəyyən olunan təbii mün­bitliyini qeyd etmək lazımdır. Torpaq sahələri təbii münbitliyə görə bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir. Lakin torpağın dəyərliliyi təkçə onun təbii münbitliyi ilə müəyyən edilmir. Insanların özləri tərəfindən tor­pağın münbitliyi artırıla bilər ki, buna da süni münbitlik deyilir. De­məli, aqrokimyanın, meliorasiyanın, bir sözlə, elmi-texniki tərəqqinin tə­siri ilə torpağın süni münbitliyi daim dəyişir. Torpağın təbii mün­bit­li­yi ilə süni münbitliyi ikisi birlikdə onun iqtisadi munbitliyini əmələ gə­ti­rir. Torpağın iqtisadi munbitliyinin formalaşmasında mexanikləşdir­mə va­si­tələri başlıça rol oynayırlar. Tarixdən məlumdur ki, torpağı xış­la 12 sm, ata qoşulan kotanla isə 16 sm dərinlikdə şumlamaq mümkün ol­muş­dur. Bu, o deməkdir ki, torpağın təbii münbitliyindən qismən isti­fadə edilmişdir. Çünki torpağın üst qatı şumlanır, o, həddən çox xır­dalanır, ondakı qida maddələrinin ehtiyatı kəskin surətdə azalırdı. Tor­pağın traktorla şumlanması isə onun dərinliyini 25-30 sm-ə çatdır­mağa imkan vermiş və bu da öz növbə-sində onun təbii münbit­liyindən istifa­də­nin yaxşılaşdırıl-masına səbəb olmuşdur. Hazırda xüsusi texniki vasi­tələrdən istifadə olunması torpağın külək və su eroziyala­rın­dan qo­run­masında, kol-kos basmış sahələrin təmizlənməsi və yararlı hala salın­ma­sında, meliorasiya işlərində (torpaqların suvarılması və ya qu­rudul­ması) böyük səmərə verir. Bunun nəticəsidir ki, məhsuldarlığı az olan torpaq sahələrinin münbitliyi artırılır, istifadə olunmayan tor­paq­lar əkin dövriyyəsinə cəlb edilir.
2. Aqrar-sənaye kompleksi və inteqrasiyası.
Aqrar–sənaye kompleksi (ASK) kənd təsərrüfatı məhsulla­rı­nın istehsalı, saxlanması, emalı və istehlakçılara çatdırılması ilə məşğul olan sahələrin toplusudur. ASK özündə aşağıdakı dörd sahəni birləş­dirir: 1) Kənd təsərrüfatı üçün maşın, avadanlıq, nəqliyyat vasitələri, zə­rər­vericilərə qarşı mübarizə vasitələri və digər investisiya əmtəələri ün­sür­lərini istehsal edən və ona texniki xidmət göstərən sənaye sahələri; 2)Kənd təsərrüfatının özü; 3) Kənd təsərrüfatı məh-sullarının tədarükü, emalı, saxlanması, daşınması və satıl-ması ilə məşğul olan sahələr; 4) Is­teh­salın inkişaf etdirilmə-sinin ümumi şərtlərini və insanların həyat fəa­liy­yətlərini təmin edən infrastruktur sahələri. ASK-nın tərkibində in­frastruktur xüsusi yer tutur və onu həmin üç sahənin hər hansı birinə aid etmək düzgün deyildir. Infrastrukturun özü də iki yerə bölünür: 1) Istehsal infrastrukturu; 2) Sosial infrastruktur. Bunlar bu və ya digər dərəcədə eyni vaxtda yuxarıda göstərilən sahələrin hamısına aiddir. Həm də istehsal infrastruk­turu­na istehsala bilavasitə xidmət edən sahə­lər (yol-nəqliyyat, anbar və tara təsərrüfatları, texniki xidmət və s.), so­sial infrastruktura isə adamların həyat fəa-liyyətlərini təmin edən sa­hələr (mənzil-kommunal təsərrü-fatı, mədəni-məişət xidməti, tica­rət, iaşə və s.) daxildir.

Kənd yerlərində yol-nəqliyyat sistemi bərbad vəziy-yətdə olan ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olan iqtisadi vahidlərə böyük ziyan dəyir, təkrar istehsalın normal ahəngi pozulur və bütün bunlar nəticə etibarılə məhsulların istehsalına çəkilən xərclərin və onların kapitaltutumunun artmasına səbəb olur. Yolların pis vəziy­yətdə olması kəndi şəhərdən ayırır, kənd əhalisinin yaxın şəhərlərdəki mə­dəni - məişət poten­sialından istifadə etmək imkanlarını, kənddə ya­şa­mağa marağı azaldır. Kəndin is-tehsal infrastrukturu sistemində aqro­servis xüsusi yer tutur. Zəhmətkeş kəndli özünə məxsus olan inven­tar­la­rı həmişə yaxşı mühafizə olunan yerlərdə saxlamış, onlara əsl tə­sər­rüfatçı qayğısı ilə yanaşmışdır. Belə olduqda inventar və texnikadan etibarlı şəkildə və uzun müddət istifadə etmək mümkündür. ASK-nın intensiv inkişaf etdirilməsində sosial infrastruktura üstünlük verilməsi, onun təkrar istehsalın intensiv tipinə cavab verə bilən tələblərə uyğun­laşdırılması da mühüm rol oynayır. ASK-nı səciyyələndirərkən nəzərə almaq lazımdır ki, kənd təsərrüfatı həmişə sənaye, ticarət və digər sa­hə­lərlə əlaqədar olmuşdur. Həm də ASK anlayışı elmi anlayışlar sis­temi­nə bu yaxınlarda daxil olmuş və onun meydana gəlməsi kənd təsər­rü­fa­tı ilə əlaqədar olan və hazırda vahid təkrar istehsal prosesində bir­ləşmiş digər sahələr arasındakı əlaqə və qarşılıqlı asılılıqların keyfiy­yətcə yeni səviyyəsi deməkdir. Çünki kənd təsərrüfatı məhsulları isteh­salının artı­rıl­ması, əhalinin ərzaq, sənayenin isə xam-mallara olan tə­lə­batının ödə­nilməsi təkcə kənd təsərrüfatın-dan deyil, həm də ASK-nın bütün hissə­lərinin əlaqəli şəkildə inkişaf etdirilməsindən asılıdır.

Aqrar-Sənaye Kompleksinin formalaşmasının əsası­nı aqrar sə­naye inteqrasiyası təşkil edir. Aqrar-sənaye inteq-rasiyası (ASI) dedikdə kənd təsərrüfatının ona xidmət edən və onun məhsullarını isteh­lakçı­la­ra çatdıran müxtəlif sahə-lərlə istehsal əlaqələrinin güclənməsi nə­zərdə tutulur. ASI əmək bölgüsü və ixtisaslaşdırmanın dərinləşmə­sinin nəticə­si­dir. Deməli, kənd təsərrüfatının onunla bağlı olan digər sahə­lərlə ge­niş münasibətləri olmalıdır. Bu, hər şeydən əvvəl kənd təsərrüfatı üçün əsas və dövriyyə kapitalı ünsürləri istehsal edən, habelə onun məh­sul­la­rının reallaşdırılmasına xidmət göstərən sahələrlə əlaqələrin güc­lən­mə­si­nə aiddir.

ASI çoxcəhətlidir və müxtəlif formalarda təzahür edir. Bu, hər şey­dən əvvəl prosesin hansı səviyyədə (ölkə miqyasında, rayon, yaxud da müəssisə çərçivəsində) getmə-sindən asılıdır. ASI-nin formaları həm­çinin əlaqədə olan sahələrin texnoloji və təşkilati cəhətdən bir-birilərinə nə dərəcədə yaxın olmalarından asılıdır. Inteqrasiya prosesinin xarak­terinə ayrı-ayrı sahələrin xüsusiyyətləri, əldə edilən məhsulların və on­ların emal olunması texnologiyasının spesifikası da böyük təsir gös­tərir.

Ölkə miqyasında və böyük rayonlarda ASI öz ifadə-sini kənd tə­sərrüfatı ilə sahələrarası əlaqələrin güclənmə-sində, regional ASI-nın for­malaşması və inkişaf etməsində tapır. Müxtəlif sahələr üzrə ASI kənd təsərrüfatının müva-fiq sahəsinə uyğun gələn sahələri birləşdirir. Ta­xıl­çılıq, tərə-vəzçilik, pambıqçılıq, südçülük üzrə ASI-lər dediklə­ri­mi­zə misal ola bilər. Aşağı, yəni müəssisə və rayon səviyyələrində ASI-nin formaları aqrar-sənaye müəssisələri, birlikləri və kombinatlarından, aqrofirmalardan, istehsal və elm-istehsal sistemlərindən ibarətdir.

ASI-nin formalaşması və böyük nailiyyətlər qazanıl­masında in­kişaf etmş ölkələrin təcrübəsi diqqətəlayiqdir. Belə ki, bu ölkələrdə sahələrarası kooperasiyanın inkişafı ona gətirib çıxarmışdır ki, ASK çərçivəsində yaradılan məh-sulların dəyərində birinci və üçüncü sa­hə­lərin xüsusi çəkisi fasiləsiz olaraq yüksəlir, kənd təsərrüfatınınkı isə aza­lır. Inkişaf etmiş ölkələrdə onların arasındakı nisbət təqribən 30:10:60-dır. Qərb ölkələrinin aqrobizneslərinin xüsusiyyəti, onların başlıca olaraq ərzaq istehsalına istiqamət götürmə-ləridir. ABŞ və Kanadada bit­kiçilik və qarışıq yem məhsul-larında kənd təsərrüfatı xammallarının xüsusi çəkisi olduq-ca yüksəkdir. Bəzi ölkələrdə kənd təsərrüfatı tex­nikasının bir çox baza növləri (traktorlar, kombaynlar) idxal olunur, hə­min ölkələrin özləri isə texnikanın digər növlərini ixrac edə bilirlər. Son ərzaq məhsulları və xammalların istehsalı sahəsində də müəyyən ix­tisaslaşdırma müşahidə olunur. Bunlar ASK-da bütünlüklə təsərrüfat həyatının beynəlmiləl-ləşməsi prosesinin getdiyini göstərir. Bunun sayəsində inkişaf etmiş ölkələr ərzaq probleminin həll edilməsində çox böyük nai­liy­yətlər qazanmışlar. Şimali Amerika və Qərbi Avropa ölkələri keçən əsrin 80-ci illərində bir çox kənd təsərrüfatı məhsulları – taxıl, şəkər, yağ, ət ilə özlərini təmin etmək sahəsində yüksək nəticələrə nail ol­muş­lar. Bütövlükdə inkişaf etmiş ölkələr dünyada istehsal olunan yağlı və dənli bitkilərin 1/3 hissəsini, ətin demək olar ki, 40%-ni öz əllərində cəm­ləşdirmişlər. Həmin ölkələrdə digər kompleks-lərlə müqayisədə ASK-nın səciyyəvi cəhəti onun tərkibinə daxil olan və müx­təlif sahələrdə fəaliyyət göstərən, bir-biri ilə əlaqələndirilən istehsal va­hidlərinin qeyri sosial iqtisadi yekcinsliyə malik olmasıdır. Bunu on­dan görmək olar ki, ASK-nın birinci və üçüncü sahələrində istehsalın təmərküz-ləşməsi dərəcəsi kənd təsərrüfatı üzrə eyni göstəricidən xeyli yüksəkdir. Məsələn, ABŞ-da fermerlər üçün investisiya əmtəələrinin 75%-dən çoxunu 8 sənaye şirkəti göndərir. 100 firma yeyinti sənayesi məhsullarının 1/2 hissəsini öz əllərində cəmləşdirmiş, pərakəndə ərzaq marralı dövriy-yəsinin 1/3 hissəsi 20 ticarət şirkətinin payına düşür. Kənd təsərrüfatında isə ilkin istehsal vahidlərinin rolu tədriclə ənənəvi kəndli (fermer) təsərrüfatlarından aqrar-sənaye bir-liklərinə (ASB) ke­çir. Bu birliklər bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının ilkin emalı və sax­lanması ilə məşğul olmaqla üfuqi inteqrasiyanı həyata keçirirlər. Hə­vəskar mal göndə-rənlər və kənd təsərrüfatı üçün sənaye məhsul­la­rının pəra-kəndə satışı ilə məşğul olan tacirlər də istehsal kooperasi­ya­sına daxil olurlar. Bir sıra ASB-lər sənaye şirkətlərinin bilavasitə təşəb­bü­sü ilə ASK-nın kənd təsərrüfatına daha çox nüfuz edən birinci və üçün­cü sahələrində formalaşır. Lakin kənd təsərrüfatı ilə sənayenin in­teq­rasiyasının digər iki yolu daha tipikdir. Bunlardan biri ondan iba­rət­dir ki, fermer təsərrüfatlarının özlərinin təmərküzləşməsi səviyyəsi yüksə-lir. ABŞ-da illik əmtəəlik məhsulu 100 mln. dollardan çox olan iri kənd təsərrüfatı müəssisələri, təsərrüfatların ümumi sayının cəmi–cüm­lətanı 7%-i təşkil etdikləri halda, kənd təsərrüfatının əmtəəlik məhsu­lunun 80%-dən çoxu onların əlində cəmlənmişdir. Belə müəssisələr təd­ric­lə fərdi təsərrü-fat olmaqdan çıxır, tərəfdaşlıq təsərrüfatına və ya aq­ro­kooperasiyalara çevrilirlər. Ikincisi isə ondan ibarətdir ki, fermer tə­sərrüfatları arasındakı kooperasiyadan geniş istifadə olunur. Onlar məi­şət, istehlak, kredit ittifaqlarında, elektrikləşdirmə assosiasiyaların­da, istehsal xidmətlərinin təmin və texnikadan birgə istifadə olunması və onun təmiri, hətta torpağın birgə becərilməsi üzrə kooperativlərdə bir­ləşirlər. Kooperativ şirkətləri çərçivəsində kəndli (fermer) təsərrü­fat­ları intensiv texnologiyaya yiyələnir və öz məhsul­larının emalı ilə məş­ğul olan müəssisələrlə müvəffəqiyyətlə inteqrasiyaya girirlər. Doğrudur, kooperativlər xırda fermer təsərrüfatlarının vəziyyətinin sabitləşməsinə kömək edirlər, lakin onların müflisləşməsinin qarşısını ala bilmirlər. Məsə-lən, ABŞ-da fermer təsərrüfatlarının sayı keçən əsrin 50-ci illərinin əvvəllərində­ki 5,4 milyondan 80-ci illərin ortalarında 2,2 milyona en­mişdir. Əsrin 80-ci illərinin orta-larında borclarını ödəyə bilmədiklərinə görə fermer təsər-rüfatlarının hər il 900 milyon dollar məbləğində mül­kiy­yəti müsadirə olunmuş və hərraca qoyulmuşdur.

Inkişaf etmiş ölkələrdə fermer və qeyri-fermer təsər-rüfatları­nın bir-biri ilə müqayisəsi göstərir ki, son illərdə onların gəlirlərindəki fərq azalmış və ikincilər birincilərə nisbətən daha sabitdirlər. Lakin bunlara baxma­yaraq fer-mer təsərrüfatları ilə əlaqədar olan problemlər mövcud­dur və onların həlli gəlirlərin çoxalmasında və nəticə etibarilə kənd tə­sərrüfatı məhsulları istehsalının artırılmasında müsbət rol oyna­ya bilər.

Inkişaf etmiş ölkələrin çoxunda kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbin qiymətlərə görə elastikliyi aşağıdır. Təqribi hesablamalar göstərir ki, fermer təsərrüfatlarının məhsulları üzrə elastiklik əmsalı 0,20-0,25 arasında tərəddüd edir. Bu o deməkdir ki, kənd təsərrüfatı məh­sullarının qiy-məti 40-50% aşağı düşməlidir ki, istehsalçılar bu məh­sulların tədarükünü 10% artıra bilsinlər. Aydın məsələdir ki, isteh­lakçı­lar alternativ əmtəələrlə müqayisədə əlavə kənd tə-sərrüfatı məhsul­larına az əhəmiyyət və aşağı qiymət verirlər. Ona görə ki, məlum oldu­ğu kimi, tələbin elastikliyini müəy-yən edən əsas amil əvəzetmədir. Bu o demək­dir ki, hər hansı bir kənd təsərrüfatı məhsulunun qiyməti aşağı düşdük­də, istehlakçı onu qiyməti aşağı düşməmiş başqa bir məhsul ilə əvəz et­məyə meylli olur. Lakin, varlı ölkələrdə kənd təsər-rüfatı məhsullarının qiymətləri aşağı düşdükdə, aydın məsə-lədir ki, insanlar gündə 3 dəfə yeməkdən 4-5 dəfə yeməyə keçmirlər. Insanların qida məhsullarını di­gər məhsullarla əvəz etmələri təbii – bioloji məhdu­diy­yətlərlə əlaqə­dar­dır. Kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbin qeyri elastikliyi də aza­lan son faydalılıq anlayışının köməyilə aydınlaşdırıla bilər. Varlı və zən­gin cəmiyyətlərdə əhali, ümumiyyətlə yeməkdən kor­luq çəkmir və yaxşı geyinir, yəni bir növ kənd təsərrüfatı məhsulları ilə yaxşı təmin olun­muşlar. Ona görə də əlavə kənd təsərrürfatı məhsul­la­rının istehsalı son fay-dalılığın tez bir zamanda aşağı düşməsinə səbəb olur. Belə-liklə, is­teh­lakın azacıq artmasını təmin etmək üçün kənd təsərrüfatı məhsul­la­rı­nın qiymətləri çox aşağı düşməlidir.

Inkişaf etmiş ölkələrdə müşahidə olunan meyllərdən biri də kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə təklifin artmasıdır. Bunun başlıca səbə­bi isə texniki tərəqqidir. Burada hər şey-dən əvvəl, fermer təsərrüfat­larının tamamilə elektrikləş­diril-məsi və mexanikləşdirilməsi, torpaq­la­rın becərilmə texnolo-giyasının, irriqasiya işlərinin yaxşılaşdırılması, güb­­rədən is-tifadə olunması, mal-qaranın yetişdirilməsi və onlara qulluq edilməsinin təkmilləşdirilməsi və s. nəzərdə tutulur. Bütün bunların nəticəsində, məsələn, ABŞ-da 1930-1980-ci illərdə bir işçiyə düşən kapital qoyuluşu 15 dəfə artmışdır. Bu isə öz növbəsində bir fermerə düşən becərilən torpaq sahəsinin 5 dəfə artmasına səbəb olmuşdur. Bu ölkədə bir nəfər kənd təsərrüfatı işçisi 1820-ci ildə 4 nəfərin, 1947-ci ildə 14 nəfərin, 1987-ci ildə isə 96 nəfərin təmin olunması üçün lazım olan qədər ərzaq məhsulları və xammallar istehsal etmişdir. Kənd təsər­rüfatında əmək məhsuldarlığı xeyli yüksəlmiş və hazır-da aqrar sahədə təqribən 5,0 mln. nəfər məşğul olur ki, bu da əhalinin ümumi sayının 2%-ni təşkil edir.

Beləliklə, inkişaf etmiş ölkələrdə aqrar bölmənin in-kişaf etdi­rilməsində çox böyük nailiyyətlər qazanılmış və təcrübə toplanmışdır. Bu, kənd təsərrüfatı sahəsində yeridi-lən düzgün dövlət siyasəti nəticə­sində mümkün olmuşdur.

3. Torpaq rentası və onun formaları.

Rentanın² əmələ gəlməsinin ilkin şərti torpağın icarəyə veril­mə­sidir. Başqa sözlə, torpaq mülkiyyətçisi öz torpaq sahəsini müəyyən müd­dətə başqa bir şəxsə icarəyə verir. Icarə müqaviləsində torpaq sahi­binə icarə haqqı verilməsi nəzərdə tutulur. Buna əsasən demək olar ki, torpaq rentası kənd təsərrüfatında muzdlu əməklə yaradılan əlavə mən­fəətin, torpaqdan istifadə etməyə icazə verdikləri üçün icarədarlar tərə­findən torpaq sahiblərinə icarə haqqı formasında verilən hissəsidir. De­məli, torpaq rentası torpaq mülkiyyətini həyata keçirməyin iqtisadi for­masıdır. Torpaq rentasının əmələ gəlməsi torpaq üzərində mülkiyyət mü­na­sibətlərinin meydana gəlib formalaşması və inkişaf etməsi ilə əla­qədardır. Torpaq mülkiyyəti formalarının inkişaf et-məsi və dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq torpaq rentası da inki-şaf edib dəyişmişdir. O, hələ quldarlıqda meydana gəlmiş və münbitliyinə görə ən yaxşı torpaq la­tifundiyalarında qul əməyi ilə yaradılan daha yüksək nəticələrin qul­darlar tərə-findən mənimsənilməsi formasında təzahür etmişdir.

Feodal torpaq mülkiyyətinə feodal torpaq rentası xasdır ki, bu da öz inkişafında aşağıdakı üç mərhələdən keç-mişdir: 1) Işləyib ödəmə ren­tası və ya biyar; 2) Məhsul ren-tası və ya məhsul töycüsü; 3) Pul ren­tası və ya pul töycüsü.

Biyarın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kəndli həftə­nin müəyyən hissəsində (məsələn, 3 və ya 4 gün) özünün çox sa-də əmək alətləri ilə birlikdə feodalın təsərrüfatında işlə­məklə götürdüyü torpağın haqqını ödəyir. Burada kəndlinin özü və feodal üçün işlədiyi vaxt bir-birindən ayrılmışdır. Lakin aydın məsələdir ki, kəndli özü üçün işlədiyi vaxtda daha yaxşı çalışır. Odur ki, bunu müşahidə edən feodal məhsul töy­cü­sü­nə keçməyi üstün tutur.

Töycü təsərrüfatında əkinə yararlı bütün torpaqlar feodaldan asılı olan kəndlilərin istifadəsinə verilir. Kəndli-nin özü və feodal üçün işlədiyi vaxt, məkan və zaman etiba-rilə bir-birindən ayrılmır və kənd­lilər işi bilavasitə məcbu-riyyət olmadan yerinə yetirirlər. Lakin renta ödə­nilərkən kəndlinin yaratdığı məhsulun bir hissəsi bütün məhsuldan ayrılır. Ona görə də belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, məhsul rentası işlə­yib ödəmə rentasının çevrilmiş formasıdır. Işləyib ödəmə rentası kimi məhsul rentası da natural təsərrüfatın hökmranlığı ilə əlaqədardır və birləşmiş əkinçilik – sənaye əməyinin nəticəsidir. Lakin o, işləyib ödəmə rentasına nis-bətən istehsalın inkişaf etdirilməsi üçün daha geniş im­kanlar yaradır və kəndlilərin təbəqələşməsini sürətləndirir. Şəhərlə-rin və əmtəə-pul münasibətlərinin inkişaf etməsinin təsiri ilə məhsul renta­sı pul rentasına çevrilir. Belə olduqda kəndli feodala nəinki, yalnız torpaqdan istifadə etməyin müqabi-lində verəcəyi məhsulu istehsal etməli, həm də pul rentasını ödəmək üçün onu bazarda satmalı idi. Deməli, pul töycüsü feodal üçün sərf olunan əməyin nəticələrinin pul formasında mənimsənilməsi deməkdir. Pul rentasına keçilməsi əmək bölgüsünün daha da dərinləşməsi nəticəsində baş vermişdir ki, bu da mübadilənin inkişaf etməsi və cəmiyyətdə əmtəə-pul münasibətlərinin geniş miqyas almasına səbəb olmuşdur.

Şərqin bir çox ölkələrində feodal torpaq rentasının və bila­va­sitə istehsalçıların asılılıq formasında müxtəliflik olmuşdur. Şərqdə tor­pağın və süni suvarma qurğularının əsas mülkiyyətçisi feodal dövləti ol­du­ğuna görə burada uzun müddət iri hökmdar təsərrüfatları əmələ gəl­məmişdir. Şərqin bir çox ölkələrində feodal torpaq rentasının əsas for­ması işləyib ödəmə rentası deyil, məhsul rentası olmuşdur.

Yuxarıda göstərildiyi kimi, torpaq kənd təsərrüfatın-da məhsul istehsalının əvəzolunmaz təbii-iqtisadi amildir. Bu, o deməkdir ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını torpaqsız təsəvvür etmək ol­maz. Digər tərəfdən, torpağın özünəməxsus bir sıra fərqləndirici cəhət­ləri var­dır. Bunlar-dan biri də ondan ibarətdir ki, yer kürəsində torpağın hüdudu məhduddur, boş torpaq sahələri də yoxdur. Və mövcud olan tor­paq sahə­ləri münbitliklərinə, satış bazarları ilə müqayisədə yaxın – uzaq məsa­fədə yerləşmələrinə və digər əlamətlərinə görə bir-birindən kəskin surət­də fərqlənir.

Yer kürəsində münbitliyi və məkanca nə dərəcədə əl-verişli şə­raitdə yerləşməsinə görə yaxşı hesab olunan torpaq sahələri isə cəmiyyətin kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatını ödəyə bilmir. Həm də əhalinin sayının artması ilə əlaqədar olaraq kənd təsərrüfatı məhsul­larına olan tələbat daim artır. Odur ki, cəmiyyət yaxşı torpaqlarla ya­na­şı, necə deyərlər "orta" və "pis" torpaqları da əkib-becərməyə məc­bur­­dur. Bütün bunlara əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, kənd tə­sər­rüfatında tənzimləyici qiymət rolunu becərilən pis torpaqlarda əmələ gələn qiymətlər oynayır. Bu o deməkdir ki, kənd təsərrüfatı məh­sul­la­rı­nın bazar qiymətləri becərilən pis torpaq sahələrindəki istehsal və da­şınma xərcləri əsasın-da formalaşır. Yəni pis torpaqları əkib-becərən sa­hibkarlar öz əmtəələrinə qiymət qoyarkən hər şeydən əvvəl, məh­sul­ların istehsalı və daşınması ilə əlaqədar olan xərclərin ödənilməsini və həmin vəsaiti istehsalın hər hansı başqa bir sahəsinə qoyduqda əldə edə biləcəkləri qədər mənfəət götür-məyi nəzərdə tuturlar. Bütün bunlar onu göstərir ki, eyni təsərrüfatçılıq şəraitində daha yaxşı torpaqlarda əlavə (artıq) mənfəət əmələ gəlir. Sənayedən fərqli olaraq kənd təsər­rüfatında əlavə mənfəətin əmələ gəlməsi daimi xarakter daşıyır. Bunun nəticə­sin­də orta və yaxşı torpaqları əkib-becərən sahibkarlar fərdi is­teh­sal və sa­tış xərcləri ilə məhsulların bazar qiymətləri arasındakı fərq kimi əlavə mənfəət mənimsəyir ki, bu da diferensial rentaya çevrilir.

Beləliklə, diferensial torpaq rentasının əmələ gəlmə-sinin təbii şərtləri yer kürəsində torpağın hüdudunun məh-dud olması, onun mün­bit­liyindəki, habelə harada yerləşmə-sindəki fərqlərdir. Bu amillər insan cəmiyyəti inkişafının bü-tün mərhələləri üçün səciyyəvi olduğuna görə renta müna-sibğətləri bütün bu hallarda mövcud olur. Diferensial tor­paq rentasının iki növü vardır: 1) I diferensial torpaq rentası; 2) II dife­ren­sial torpaq rentası. Bunların iqtisadi mahiyyətini 627-ci səhifədəki sxem­dən aydın görmək olar.

Sxemdən göründüyü kimi, I diferensial renta torpaq mülkiy­yətçisi, II isə icarə müqaviləsi qüvvədə olduğu müd-dətdə icarədar tərə­findən mənimsənilir. I diferensial torpaq rentasının əmələ gəlməsi şərt­ləri torpaqların münbitliklə-rində və harada yerləşmə­sin­dəki fərq­lərlə, II diferensial torpaq rentasınınkı isə torpaq sahələrinin iqtisadi münbit-lik­lə­rindəki fərqlərlə əlaqədardır. Iqtisadi münbitliyə isə torpağa gübrə verilməsi, meliorasiya işlərinin aparılması və

Rentanın	I diferensial renta	II diferensial renta
Əmələ gəlməsi şərt­ləri	Torpaq sahələrinin təbii mün­bitliklərində və ha­ra­da yerləşmələrindəki fərq­lər	Torpaq sahələrinin iqti­sa­di münbitliklərin­dəki fərqlər
Əmələ gəlməsi sə­bəbi	Yaxşı və orta torpaqlar­dakı fərdi istehsal və sa­tış xərcləri ilə bazar qiy­mətləri arasındakı fərq	Daha yüksək iqtisadi mün­bitliyə malik olan tor­paqlardakı fərdi is­teh­sal və satış xərcləri ilə bazar qiymətləri ara­sın­­dakı fərq
Mənbəyi	Işçilərin izafi əməyi	Işçilərin izafi əməyi
Kim tərəfindən mə­nimlənilməsi	Torpaq mülkiyyətçisi	Icarə müqaviləsi qüv­və­də olduğu müddətdə ica­rədar

digər aqrar-texniki təd­birlərin həyata keçirilməsi yolu ilə nail olunur. Başqa sözlə, torpaq sa­hələri genişləndirilmədən investisiya əmtəələri və iş qüvvəsindən isti­fadə olunmasını yaxşılaşdırmaq yolu ilə istehsalın intiensivləşdiril­məsi həya-ta keçirilir. Bu tədbirlər əlavə vəsait qoyuluşunun səmərəli­liyini yüksəldir, fərdi istehsal xərclərinin azalmasına səbəb olur. Və fer­mer, məhsulları bazar qiymətləri ilə satdıqda əlavə mənfəət əldə edir. Bu əlavə mənfəəti icarə müqaviləsi qüvvədə olduğu müddətdə icarədar – sahibkar mənimsəyir. Belə vəziyyət kənd təsərrüfatında məhsuldar­lığın yüksəldil-məsi üçün yeniliklərin tətbiq olunmasına stimul yaradır. De­məli, I diferensial renta kənd təsərrüfatının ekstensiv, II diferensial ren­ta isə intensiv inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar olaraq meydana çıxır.

Beləliklə, nəzərdən keçirilənlərdən aydın olur ki, əla-və mənfəəti yalnız yaxşı və orta torpaq sahələri verir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, pis torpaq sahələrindən də əlavə mənfəət əldə etmək mümkündür. Bu, texniki tərəqqi ilə əlaqədardır. Məlum olduğu kimi, texniki tərəqqi ilk əvvəl sənayedə baş vermiş, sonra isə kənd təsərrüfatını da əhatə et­miş­dir. Kənd təsərrüfatının texniki cəhətdən tarixən səna-yedən geridə qal­ması ona gətirib çıxarmışdır ki, burada istehsal xərclərində iş qüvvə­si­nin satın alınması ilə əlaqədar olan xərclərin xüsusi çəkisi çox olur. Odur ki, digər şərtlər sabit qalmaqla, kənd təsərrüfatına qoyulan xərc vahidinə görə, daha çox əlavə (artıq) məhsul yaradılır və deməli, bu­nunla da pis torpaqlarda da əlavə mənfəət yaranmış olur. Bu əlavə mən­fəəti torpaq mülkiyyətçisi mənimsəyir. Buna iqtisadi ədəbiyyatda müt­ləq torpaq rentası deyilir.

Rentanın növlərindən biri də inhisar rentasıdır. Inhi-sar rentası xüsusilə əlverişli təbii şəraitdə istehsal edilmiş əmtəənin bazar qiy­mətinin onun istehsalı və satışı ilə əla­qə­dar olan xərclərdən qat-qat yük­sək olması ilə bağlıdır. Məsələn, qiymətli üzüm növlərinin, sitrus bit­kilərinin, çayın, pambığın və s. bitkilərin əkilməsi mümkün olan tor­paq­lara görə əkinlərin suvarıldığı rayonlarda sudan istifadə üçün veri­lən renta bu qəbildəndir. Bu şəraitdə istehsal olunan əmtəələr inhisar qiy­mət­ləri ilə satılır və əlavə mənfəət "əmə­lə gəlir". Deməli, inhisar rentası iqtisadiyyatın digər sahələ­rində yaradılan əlavə (artıq) dəyərin qiymətlər mexanizmi vasitəsilə yenidən bölüşdürülməsi nəticəsində əldə edilir və onun mənbəyi kənd təsərrüfatından kənardadır. Inhisar qiy­mətlərinin son həddi tədiyə qabiliyyətli tələb ola bilər.

Hasilat sənayesində də renta əmələ gəlir. Çünki mə-dənlər, şax­talar, neft yataqları özlərinin ehtiyatlarının zən-ginliyinə, dərinliklərinə və satış məntəqələri ilə onlar ara-sındakı məsafəyə görə fərqlənirlər və bunlara müxtəlif miq-darda vəsait qoyulur. Buna görə də hər ton filizin, kömürün, neftin istehsal və satış xərcləri bazar qiy­mətlərindən fərq-lənir. Və bazarda bunların hər biri ən pis istehsal şərtləri əsasında əmələ gələn qiymətlərlə satılır. Bu yol ilə əmələ gələn mənfəət torpaq sahibinin mə­nimsədiyi diferensial rentanı əmələ gətirir. Ən nadir faydalı qazıntıların olduğu hasilat sənayesində inhisar rentası vardır, çünki həmin nadir metallar qoyulan xərcdən qat-qat artıq qiymətə satılır.

Tikinti sahələri üçün renta yaşayış binaları, sənaye, ticarət və başqa müəssisələr tikməkdən ötrü torpaq icarə edən sahibkarların torpaq sahiblərinə verdikləri rentadır. Bu rentanın kəmiyyətinə sahənin harada yerləşməsi təsir göstərir. Şəhərin mərkəzində yerləşən və sənaye müəssisə­lərinə yaxın olan sahələrə görə ən yüksək renta alınır.

Tikinti sahələri üçün rentanın bir sıra xüsusiyyətləri vardır. Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, bir çox şəhərlərdə və sənaye mər­kəzlərində torpaq sahələrinin son dərəcədə məhdud olması ucba­tından şəhər torpaqlarının mülkiyyətçiləri diferensial rentadan başqa inhisar rentası şəklində bac alırlar ki, bu da mənzil kirayəsini son dərəcə artırır və real əmək haqqının azalmasına səbəb olur. Digər tərəf­dən, şəhər əhalisinin artması ilə əlaqədar olaraq şəhər torpaqlarının mülkiyyət­çi­lə­ri tikinti sahələri üçün alınan rentanı olduqca şişirdirlər ki, bu da mən­zil tikintisini ləngi-dir. Torpaq, dövlət mülkiyyətində olduqda rentanı dövlət mənimsəyir.

4. Icarə haqqı və torpağın bazar qiyməti.
Torpaq rentası torpaqdan istifadə üçün icarədar tə-rəfindən tor­paq sahibinə icarə haqqı formasında ödənilir. Lakin torpaq rentası ilə icarə haqqını eyniləşdirmək olmaz. Çünki icarə haqqına torpaq ren­tasından başqa digər ünsür-lər də daxildir. Məsələn, icarəyə götü­rülən torpaq sahəsinə keçmişdə kapital qoyulmuşdursa, yəni həmin ərazidə təsər-rüfat tikililəri, irriqasiya qurğuları inşa olunmuş, yollar çəkilmişdirsə, icarədar burada olan binalardan, çoxillik əkmələrdən istifadə edirsə, onda icarə haqqına rentadan başqa, həmin obyektlərdən he­sablanan amortizasiya məb-ləğləri və faiz də daxil edilir. Beləliklə, icarə haqqı bu və ya digər torpaq sahəsindən onun sahibinin əldə etdiyi bütün gəlirdir. Torpaq rentası isə yalnız torpağın özündən istifadə üçün alınan haqdır. Torpaq bir qayda olaraq müəyyən müddətə icarəyə ve­rilir. Həmin müddət ərzində torpağa əlavə kapital qoyuluşu nəticəsində əldə edilən əlavə mənfəəti icarədar mənimsəyir. Lakin icarə müddəti başa çatdıqda və yeni müqavilə bağlamaq lazım gəldikdə, torpaq sahibi əlavə kapital qoyuluşu nəticəsində əldə edilmiş bütün gəlirləri nəzərə alır və icarə haqqını artırır. Odur ki, torpaq sahibləri icarə müqaviləsini qısa müd­dət üçün bağlamağa, icarədar isə bu müddəti uzatmağa çalışır.

Müasir dövrdə ayrı-ayrı ölkələrdə torpağın icarəyə verilməsinə bir sıra amillər təsir göstərir ki, bunun nəticəsin-də də ümumi torpaq fondunda icarəyə götürülmüş torpaqla-rın payının azalması meyli özünü biruzə verir. Bu amillərə kimya müəssisələrində müxtəlif növ kənd tə­sərrüfatı xam-malları əvəzedicilərinin yaradılması, kənd təsərrüfatında təmərküzləşmənin güclənməsi, satış bazarlarında rəqabətin kəskinləş­mə­sinin təsiri ilə fermerlərin kütləvi surətdə müf-lisləşməsi və s. aid et­mək olar. Bundan başqa, torpaq mül-kiyyətçisi ilə icarədarın bir-biri ilə qay­nayıb-qarışması meyli də müşahidə olunur.

Torpaq yalnız icarəyə verilmir, o, həm də inkişaf et-miş bazar iqtisadiyyatı şəraitində alqı-satqı obyekti, yəni əmtəədir. Məlumdur ki, torpaq müxtəlif məqsədlər üçün sa-tın alınır. Yəni torpaq kənd tə­sər­rüfatı məhsullarını istehsal etmək və təbii sərvətləri çıxarmaq, istehsal təyinatlı və yaşa-yış binaları tikmək, yollar çəkmək, aeroport inşa etmək və s. məqsədlər üçün alınıb-satılır. Bəs, torpağın qiyməti ne­cə müəyyən edilir? Hər hansı bir torpaq sahəsinin qiyməti onun gətir­diyi rentanın məbləği və borc faizinin dərəcəsi ilə müəyyən olunur. Daha doğrusu, torpağın qiyəməti elə bir məbləğ pula bərabərdir ki, bu pul banka qo­yulduqda, hə-min torpaq sahəsindən əldə edilən renta qədər gəlir gətir­sin. Beləliklə, torpağın qiyməti renta ilə düz, bank faizi norması ilə tərs­mütənasibdir və aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:
TBQ = R : S ∙ 100
Burada: TBQ–torpağın bazar qiyməti, R–renta, S–borc fai­zi norması deməkdir.

Torpağın bazar qiymətinin hesablanmasını aşağıdakı misalla izah edək. Tutaq ki, “R” 25 min dollara, “S” 5%-ə bərabərdir. Onda torpağın bazar qiyməti aşağıdakı kimi hesablanacaqdır:

TBQ= (25 min dollar :5 ) ∙100=500 min dollar
Deməli, torpaq sahibi mülkiyyətində olan torpaq sa-həsini 500 min dollara satmalıdır ki, bu məbləği banka qoy-duqda hər il renta qə­dər, yəni 25 min dollar gəlir əldə etsin.

Lakin torpağın qiyməti sabit kəmiyyət və yuxarıda göstərilən qayda onun (yəni qiymətin) müəyyən olunması-nın yeganə yolu deyil­dir. Rentanın, xüsusilə də II diferensial rentanın artması ilə əlaqədar olaraq torpağın qiyməti də yüksəlir. Inkişaf etmiş ölkələrdə torpağın qiy­mətinin baha-lanması həm də onunla əlaqədardır ki, dövlət, torpağın və kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətlərini yüksək səviyyə-də sax­la­maq üçün iri kənd təsərrüfatı sahibkarlığını stimul-laşdırır. Torpağın qiy­mətinin bahalanmasına təsir edən amillərdən biri də qeyri kənd tə­sərrüfatı məqsədləri üçün daha çox torpaq sahəsi ayrılmasıdır. Bu deyi­lənlərdən aydın olur ki, torpağın bazar qiyməti tələb və təklif qanun­la­rı­nın təsiri altındadır.

Mövzu 13. Ümumi tələb və təklif. Makroiqtisadi tarazlıq.

( 2 saat)

Plan

1. Ümumi tələb və təklif, onlara təsir edən amillər.

2. Makroiqtisadi tarazlığın mahiyyəti, ilkin şərtləri və təmin edilməsi.

3. Makroiqtisadi tarazlığın təhlili.

1. Ümumi tələb və təklif, onlara təsir edən amillər.
Makroiqtisadiyyatın qarşısında duran əsas vəzifə bü-tövlükdə iqtisadi sistemin fəaliyyət mexanizmini aydın­laş-dırmaqdan ibarətdir. Makroiqtisadi təhlil isə bazarda for-malaşan və istehsalın bütün sahə­lərinə təsir göstərən, on­ların arasında meydana çıxan qarşılıqlı əlaqələri özündə əks etdirən iqtisadi qanunauyğunluqların aşkara çıxarılması və öyrənilməsini nəzərdə tutur.

Ümumi tələb (AD) dedikdə qiymətlərin mövcud sə­viyyəsində təklif olunan bütün əmtəə və xidmət-lərə olan tələb nəzərdə tutulur. Umumi təklif (AS) isə qiy-mətlərin mövcud səviyyə­sində isteh­sal edilə və təklif oluna bilən bütün əmtəə və xidmətlərin miqdarını gös­tərir. Ümumi tələb istehlak və investisiya əmtəə və xidmətlərinə olan tələbdir. Ümumi təklif isə ümumi daxili məhsula (ÜDM) uyğun gəlir, yəni ona bərabər olur.

Miqdar pul nəzəriyyəsinə uyğun olaraq ümumi tələbi aşağıdakı kimi müəyyən etmək olar:
AD = (M x V) : P
Burada: P – qiymətlərin səviyyəsini, M – dövriyyədə olan pu­l kütləsini, V – pulun dövriyyə sürətini göstərir.

Ümumi tələb və təklif cari və dəyişməz (sabit) qiy-mətlərlə mü­əy­yən edilə bilər. Lakin qiymətlərin daim dəyiş-məsi bu kateqoriya­ların aydınlaşdırılmasında müəyyən çətinliklər yaradır. Ona görə də məc­munun həcmi və dina-mikasını müəyyən etmək üçün indeks meto­dun­dan istifadə olunur. Başqa sözlə, tələb və təklif göstəriciləri ya əsas dövr, yaxud da hesabat dövrü üzrə hesablanır.

Hər hansı bir əmtəəyə olan tələblə onun qiyməti ara-sında mütənasiblik olduğu kimi, ümumi tələblə qiymət-lərin səviyyəsi arasında da tərsmütənasiblik vardır. Ümumi təklifə gəldikdə isə onunla qiymətlərin səviyyəsi arasında düzmütənasiblik mövcuddur. Belə ki, qiymətlər qalx­dıqda təklif də artır. Hər bir ayrıca əmtəə üzrə təkliflə, onun qiy-məti arasında da belə bir asılılıq vardır.

Ümumi tələb və təklif həm qiymət, həm də qeyri-qiymət amil­lərinin təsiri ilə formalaşır. Qeyri-qiymət amillərinə iqtisadi ədəbiy­yat­da "digər şərtlər" də deyilir.

"Digər şərtlər" sabit qalmaqla, əmtəə və xidmətlərin qiymətlə­rinin bahalaşması tələbin azalmasına, əksinə aşağı düşməsi, tələbin art­masına səbəb olur.

Ümumi tələbin dəyişməsinə təsir edən digər şərtlər dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: 1) Istehlakçıların rifa-hı; 2) Istehlakçı göz­ləmələri və borclarının artması; 3) Vergi-lər və faiz dərəcələri; 4) Inves­tisiyalardan və müəssisələrin mənfəətindən gözlənilən gəlir; 5) Texno­logiyalar və artıq istehsal güclərinin mövcudluğu; 6) Başqa ölkələrin mil­li gəliri; 7) Valyutaların məzənnələri.

Istehlakçıların mülkiyyətində müəyyən maddi qiy-mətlilər – səhm, istiqraz, daşınmaz əmlak (ev, torpaq) və s. olur. Bu aktivlərin real dəyərinin kəskin surətdə azalması istehlakçıların yığıma meyl gös­tərmələrinə və deməli, satın aldıqları əmtəələrin, nəticə etibarilə isə ümumi tələbin azal-masına gətirib çıxarır. Əksinə, istehlakçıların əllərin­də olan aktivlərin real dəyərinin artması cari qiymətlərlə onların sərf etdikldəri vəsaitin və nəticə etibarilə ümumi tələbin çoxal-masına səbəb olur. Daşınmaz əmlakın real dəyərinin kəskin surətdə azalması isə qiy­mətlərin ümumi səviyyəsindəki dəyişiklikdən asılı olmayaraq isteh­lak­çıların rifahının aşağı düşməsi deməkdir.

Istehlakçıların sərf etdikləri vəsaitin xarakterindəki dəyişik­lik­lər onların düşüncələrindən asılıdır. Məsələn, on-lar gələcəkdə gəlirlə­ri­nin artacağına inandıqda və ya heç olmasa belə düşündükdə, əllərində olan pul vəsaitinin çox hissəsini həvəslə sərf etməyə meyl göstərirlər. Sözsüz ki, bu zaman istehlakçıların xərci və bununla birlikdə ümumi tələbi də artır. Əksinə, istehlakçılar, gələcəkdə real gəlirlə-rinin azalacağını güman etdikdə, xərcləri və deməli, ümumi tələb də azalır. Inflyasiyanın yeni dalğasının gözlənilməsi də ümumi tələbi artırır. Ona görə ki, istehlakçı, əmtəələri qiymətlər qalxana qədər satın almağa çalışır. Ək­sinə, yaxın gələcəkdə qiymətlərin aşağı düşəcəyi gözlənildikdə istehlakçı əmtəə satın alınmasından müəyyən müddət imtina edə bilər ki, bu da ümumi tələbin azalmasına səbəb olur.

Istehlakçıların möhlətlə aldıqları əmtəələrə görə borclarının çox olması, onları əllərində olan pul vəsaitinin bir hissəsini borcun ödənil­məsinə ayırmağa məcbur etdiyinə görə cari ehtiyaclarına az vəsait sərf edir­lər. Bu isə öz növ-bəsində ümumi tələbin azalmasına səbəb olur. Ək­sinə, isteh-lakçıların borcları az olduqda, onlar daha çox xərcləyirlər və bu da ümumi tələbin artmsına doğru aparır.

Ümumi tələbə təsir edən qeyri-qiymət amillərindən biri də ver­gilər və faiz dərəcələrinin dəyişməsidir. Belə ki, vergi dərəcələri aşağı sa­lındıqda xalis gəlir çoxalır, əksinə, vergi dərəcələri artırıldıqda xalis gə­lir azalır. Bu da müvafiq olaraq ümumi tələbin artması və ya azal­ması deməkdir.

Kapital qoyuluşlarına görə daha çox mənfəət götürü-ləcəyinə dair nikbin proqnozlar olduqda investisiya əmtəə-lərinə olan tələb artır, əksinə olduqda isə bu tələb azalır. Bu-na uyğun olaraq ümumi tələb, birinci halda artır, ikinci hal-da azalır

Yeni və təkmilləşdirilmiş texnologiyalar investisiya xərclərinin və ümumi tələbin artması üçün stimul yaradır. Məsələn, mikrobiologiya və elektronika sahələrində qazanılmış son nailiyyətlər yeni texnologiya­lardan istifadə etmək üçün laboratoriyalar və istehsal gücləri yaradıl­ma-sına gətirib çıxarmışdır ki, bu da ümumi tələbin artmasına səbəb ol­muşdur.

Xarici ölkələrdə milli gəlirin artması başqa bir ölkədə istehsal olunan məhsullara olan tələbi, həm də bu ölkənin daxili ba­za­rında ümumi tələbi artırır. Çünki hər hansı bir ölkənin milli gəliri art­dıq­da onun vətəndaşlarında öz ölkə-lərində istehsal olunan məhsul­lar­dan satın almaqla yanaşı, həm də digər ölkələrə getmək, onların əm­təələrindən də satın almaq imkanı yaranır. Bu isə həmin ölkədən ixrac olunan əmtəələrin çoxalmasına səbəb olur, milli gəlir azaldıqda isə əks mənzərə müşahidə edilir. Bu da öz əksini ümumi tələbin azalmasında tapır.

Ümumi tələbin artmasına təsir edən qeyri-qiymət amillərindən biri də valyutaların məzənnələrinin dəyişmə-sidir. Başqa ölkələrin valyu­taları ilə müqayisədə hər hansı bir ölkənin milli valyutasının məzənnə­sinin dəyişməsi milli gəlirdən sonra xalis ixraca və ümumi tələbə təsir edən ikinci mühüm amildirÜmumi tələbə, həmçinin demoqrafik proseslər, milli və tarixi ənənələr və s. təsir göstərir. Məsələn, ölkədə əha-linin sayının sürətlə art­ması, doğum əmsalının yüksək, ölüm əmsalının isə aşağı olması əmtəə və xidmətlərə olan tələbin artmasına, bu isə öz növbəsində istehsala da­ha çox ehtiyat-ların cəlb olunmasına və nəticə etibarilə ümumi tələbin ço­xalmasına gətirib çıxarır.

Hər bir xalq özünün adət-ənənələri, toy və yas mərasimlərinin keçirilməsi, milli bayramların qeyd edilməsi (məsələn Azərbaycan xalqı üçün novruz, qurban, ramazan bayramları ən müqəddəs bayramlardır) ilə başqalarından fərqlənir. Dünyada yaşayan xalqların əksəriyyəti üçün ümumi bayramlar da (məsələn, hər il yanvarın 1-nin yeni il kimi qeyd edilməsi) vardır. Təbiidir ki, bütün bu proses­lərdə ümumi tələbin artması meylləri müşahidə olunur.

Ümumi təklifin dəyişməsinə isə aşağıdakı qeyri-qiymət amilləri tə­sir göstərir: 1) Iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin dəyişməsi; 2) Məh­sul­darlığın dəyişməsi; 3) Hüquq norma-larının dəyişməsi.

Iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin dəyişməsindən söhbət gedər­kən aşağıdakılar nəzərdə tutulur: a) ölkə daxi-lində iqtisadi ehtiyatların (torpaq, əmək ehtiyatları, kapital və sahibkarlıq qabiliyyəti) mövcud­luğu; b) xaricdən gətirilən iqtisadi ehtiyatlar; c) bazar hökmranlığı.

Iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin dəyişməsi ümumi təklifin başlıca qeyri-qiymət amilidir. Digər şərtlər sabit qalmaqla onların qiy­mətlərinin qalxması məhsul vahidinə düşən xərclərin artmasına və ümu­mi təklifin azalmasına səbəb olur.

Iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin aşağı düşməsi isə əks nəticə­lə­rə gətirib çıxarır. Indi isə iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinə təsir edən aşağıdakı amilləri – ölkə daxilində iqtisadi ehtiyatların mövcud­luğunu, xaricdən gətirilən iqtisadi ehtiyatların qiymətlərini və bazar hökmran­lı­ğı­nı nəzərdən keçirək.

Mütəxəssislərin hesablamalarına görə müəssisələrdə xərclərin 70%-ə qədəri işçi və qulluqçuların əmək haqqının payına düşür. De­məli, digər şərtlər sabit qalmaqla, əmək haqqında əmələ gələn hər hansı bir dəyişiklik məhsul vahidinə düşən xərclərə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Əmək ehtiyatlarının artması iş qüvvəsinin qiymətinin aşa-ğı düşməsinə, azalması isə əksinə, onun qiymətinin qalxma-sına səbəb olur. Qadınların əməyindən geniş istifadə edilmə-si, başqa ölkələrdən iş qüvvəsi axını iş qüvvəsi üzrə təklifin artmasına, müharibələrin olması, qarşısıalınmaz xəstəlik-lərin geniş yayılması və s. isə əmək ehtiyatları­nın və onunla əlaqədar ümumi təklifin azalmasına gətirib çıxarır.

Cəmiyyətdə kapital ehtiyatları artmağa başladıqda ümumi tək­lif azalmağa doğru meyl edir. Bu, cəmiyyət öz gəlirinin çox hissəsinə qənaət etmək qərarına gəldikdə və özünün yığdığı vəsaiti investisiya əmtəələrinin satın alınmasına yönəltdikdə baş verir. Kapitalın keyfiy­yəti yaxşı-laşdıqda isə istehsal xərcləri azalır, ümumi təklif artır. Kapi­talın miqdarı azaldıqda və keyfiyyəti pisləşdikdə əks mənzərə müşahidə olu­nur ümumi təklif azalır.

Nəhayət, qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadiyyatda olan sahib­karların – iş adamlarının – sayı dəyişir

Təklifin dəyişməsinə başqa ölkələrdən idxal olunan iqtisadi eh­tiyatların qiymətləri də təsir edir. Başqa sözlə, iqtisadi ehtiyatların idxal edilməsi də ümumi təklifi artırır. Çünki istər özündə olan, istərəsə də başqa ölkələrdən idxal edilən iqtisadi ehtiyatlar istehsal güclərinin artı­rılmasına imkan verir. Idxal olunan iqtisadi ehtiyatların qiymət­lə­rinin aşağı düşməsi ümumi təklifin artmasına, əksinə, qiymətlərin baha­laş­ması ümumi təklifin azalmasına səbəb olur. Iqtisadi ehtiyatları göndərənlərin bazarda hökmran-lıqlarının zəifləməsi və ya güclənməsi də qiymətlərə və ümu-mi təklifə təsir gös­tərir. Bazarda hökmranlıq dedikdə qiy-mətlərin rəqabət şəraitindəkin­dən yüksək müəyyən edilməsi imkanı nəzərdə tutulur.

Ümumi təklifin dəyişməsinə təsir edən başlıca qeyri-qiymət amillərindən biri də məhsuldarlıqdır. Məhsuldarlıq ümummilli məhsul ilə onun istehsalında istifadə olunan iqtisadi ehtiyatlar arasındakı nis­bə­ti göstərir və orta hesabla xərc vahidinə düşən məhsulun dəyəri deməkdir. Yəni:

Ümummilli məhsulun dəyəri

Məhsuldarlıq = -----------------------------------------

Xərclər

Bütün firmaların (müəssisələrin) öz fəaliyyətlərində əldə rəhbər tutduqları və istifadə etdikləri hüquq norma-larında edilən dəyişikliklər məhsul vahidinə düşən xərclərin dəyişməsinə səbəb ola bilər. Buna iki amil təsir edir: 1) Vergilərin və subsidiyaların dəyişməsi; 2) Tənzimlə­mənin xarakterinin dəyişməsi.

Firmalardan alınan vergilərin (dövriyyə vergisi, aksiz və sosial təminatla əlaqədar olan vergilər) və əmək haqqının artırılması məhsul vahidinə çəkilən xərcləri çoxalda, ümumi təklifi isə azalda bilər.

Dövlət tərəfindən tənzimləmə, əksəriyyət hallarda firmalara baha başa gəlir. Çünki bu, məhsul vahidinə çəki-lən istehsal xərclərini artırır iqtisadiyyatın tənzimlənməsində dövlətin iştirakının məh­dud­laşdırılması məhsul vahidinə çəkilən xərcin azalmasına, əksinə, onun rolunun gücləndirilməsi istehsal xərclərinin artmasına və ümumi təklifin azalmasına səbəb olur.
2. Makroiqtisadi tarazlığın mahiyyəti, ilkin şərtləri və təmin edilməsi.
Makroiqtisadi tarazlıq dedikdə iqtisadi ehtiyatlarla cəmiyyətin tələbatı arasındakı (dəyər ifadəsində) uyğunluq nəzərdə tutulur. Cəmiyyətin tələbatı isə sonsuzdur və o, istehsal imkanlarına nisbətən daha sürətlə artır. Ona görə də tarazlığa ya tələbatın məhdudlaşdırılması (tə­ləbat bazarda özünü tədiyə qabiliyyətli tələb kimi göstərir), ya da isteh­sal prosesinə cəlb olunan iqtisadi ehtiyatların artırılması yolu ilə nail olunur.

Tarazlığa nail olunmasında qiymətlər xüsusi rol oynayır. Qiy­mət­lərin qalxıb – enməsi nəticəsində tələblə təklif arasında tarazlıq, on­ların kəsişmə nöqtəsində isə tarazlıq qiymətləri əmələ gəlir. Qiymətlər həm ayrı-ayrı əmtəələr üzrə, həm də mikro və makroiqtisadi səviyyədə ümumi tələblə təklifin tarazlaşması yolu ilə bütün iqtisadiyyat miqya­sında formalaşır. Lakin mikro və makroiqtisadi səviyyədə tarazlığın tə­min olunması şərtləri bir-birindən fərqlənir. Makroiqtisadi səviyyədə ta­razlığın formalaşması prosesi daha mürəkkəb və ziddiyyət­lidir.

Tarazlığın təmin olunmasında həm istehsalçı, həm də istehlak­çıların fəaliyyəti mühüm rol oynayır. Belə ki, ba-zar iqtisadi sistemində istehlakçılar əldə etdikləri əmtəələrin faydalılığını daim artırmağa, yəni əmtəələrin son faydalılı-ğını sərf etdikləri vəsaitin hər vahidi ilə bərabər­ləş­dirməyə çalışırlar. Istehlakçılar da eynilə belə hərəkət edirlər.

Makroiqtisadi səviyyədə qismən (xüsusi) və ümumi iqtisadi ta­raz­lığı bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Qis-mən tarazlıq iqtisadiy­yatın bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan iki tərəfinin kəmiyyətcə bir-birinə bərabər olması (uyğun gəlməsi) deməkdir. Qismən tarazlığa, mə­sə­lən, istehsal ilə istehlak, tədiyə qabiliyyəti ilə əmtəə kütləsi, dövlət büdcə­sinin gəlirləri ilə xərcləri, ayrı-ayrı bazarlarda tələblə təklif ara­sındakı tarazlıq misal ola bilər. Qismən tarazlığın nəzəri əsaslarının iş­lənib ha­zır­lanmasında A.Marşallın böyük xid-mətləri olmuşdur. Qismən taraz­lıqdan fərqli olaraq ümumi tarazlıq iqtisadi sistemin bütün sahə­lərinin bir-biri ilə əlaqəli və uzlaşdırılmış şəkildə inkişaf etdirilməsi de­məkdir. Ümumi iqtisadi tarazlığın əsasını yalnız istehlak nemətləri üzrə tələb və təklif arasındakı uyğunluq deyil, bütün bazarlardakı uyğunluq təşkil edir. Başqa sözlə, iqtisadi sistemi sabit inkişaf etdirmək üçün bütün bazarlarda tarazlıq olmalıdır.

Ümumi iqtisadi tarazlığın nəzəri əsasları L.Valras tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Onun fikrincə hər hansı bir məhsula olan tələb yalnız o məhsulun özü ilə deyil, həm də başqa əmtəələrin mövcudluğu ilə müəyyən edilir.

ƏGəgər mü­əyyən şəraitdə qiymətlərdə tez dəyişiklik baş verirsə, bu o deməkdir ki, qiymətlərin indiki səviyyəsində tarazlığa əməl olunmuşdur. Daha dəqiq desək, bu məhsula olan tələb qanunu dəyişir və yeni tarazlıq qiymətləri əmələ gəlir. Belə-liklə, tarazlıq qiymətlərinin yeganə variantı haqqında tezis nəzəri cəhətdən özünü doğrultmur. Və onun fərziyyə oldu-ğunu de­mək, daha düzgündür.

Makroiqtisadi tarazlıq milli iqtisadiyyatın bütün ba-zarlarını əhatə edir. Odur ki, misal üçün müstəqil kateqoriya olan avtomobillərin qiymətləri yalnız avtomobil bazarında deyil, həm də tutaq ki, ət ba­zarında, metal bazarında da tarazlığı (dünya iqtisadiyyatının təsiri nə­zərə alınmır) təmin etməlidir. L.Valrasın fikrincə, buna tarazlıq qiymət­lərinin quruluşu dəyişdikdə nail olunur. A. Marşall və K. Marks hesab edirdilər ki, tarazlığa ehtiyatların bir sahədən başqa bir sahəyə "ax­ması" nəticəsində (K. Marksın orta mənfəət normasının əmələ gəlməsi haqqında fikirlərini xatırlamaq kifayətdir) nail olunur. Görün­düyü ki­mi, nöqteyi-nəzərlər bir-birinin eynidir.

Ümumi tarazlıq nəzəriyyəsi tələbat və xərclərin qarşılaşdıqları xüsusi varianta əsaslanır. Burada bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə və asılılıqda olan makroiqtisadiyyatın ən əlverişli vəziyyəti nəzərdə tutulur. Daha dəqiq desək, makroiqtisadi tarazlığa, məqsədi daha çox mənfəət əldə etməkdən ibarət olan əlahiddələşmiş bazar subyektlərinin fəaliyyətləri nəticəsində nail olunur. L. Valrasın tarazlaşma sistemi də məhz yu­xa­rıda deyilən müddəalara əsaslanır. Onun fikrincə heç bir alıcı və satıcı bazar qiymətinə birbaşa təsir edə bilməz. Azad rəqabətin mövcud ol­duğu bazardakı şərtlərə əsaslanan L.Valras modelinin vəzifəsi çoxsaylı ba-zar­ların mövcudluğu şəraitində qiymətlərin əmə­lə gəlməsi-nin qanu­nauy­ğunluqlarını aşkara çıxarmaqdan ibarətdir.

Iqtisadi sistemin tarazlığı təkcə bazar tarazlığı ilə tə-min olun­mur. Burada istehsal amilləri də mühüm rol oy­nayırlar. Belə ki, istehsal dairəsindəki uyğunzusluqlar ba-zar­dakı tarazlığın pozulmasına səbəb olur. Ikincisi, iqtisadi sistemi yalnız nəzəriyyədə təcrid olunmuş şəkildə nəzərdən keçirmək olar. Real həyatda isə iqtisadiyyata bazar vasi­tə­silə təsir etməklə yanaşı, qeyri-bazar amilləri (siyasi, sosial, demoqrafiya və i.a.) ilə də təsir göstərilir. Buna, xalis qeyri-bazar meto­du hesab olunan dövlət tənzimləməsi metod­ları aiddir.

Həyat makroiqtisadi tarazlığın daim təkmilləşdiril­məsini tələb edir. Bu, bir sıra amillər, xüsusilə də milli iqti-sadiyyatın vəziyyəti, isteh­sal amillərinin kəmiyyəti və key-fiyyəti, bunlarla bilavasitə əlaqədar olan cəmiyyətin isteh-saletmə imkanları ilə bağlıdır.

Bütün bunları ümumiləşdirərək iqtisadiyyatın ümümi tarazlı­ğı üçün aşağıdakı ilkin şərtlərin olduğunu demək olar: 1) Tarazlıq qar­şıya qoyulan məqsədin iqtisadi imkanlara uyğun gəlməsi deməkdir. Iqtisadi inkişafın məqsədi və üstün istiqamətləri dəyişdikdə, ehtiyatlara olan tə­ləbat və deməli, proporsiyalar da dəyişir, yeni tarazlıq vəziy­yətinin tə­min olunmasının zəruriliyi meydana çıxır2) Iq­ti­sadi tarazlıq bütün istehsal ehtiyatlarından istifadə olunmasını nə­zərdə tutur.; 3) Tarazlıq istehsalın və istehlakın strukturunun bir-birinə uy­ğunlaş-dırılması deməkdir4) Iq­ti­sadiyyatda ümumi tarazlıq dedikdə, bazar tarazlığı, bütün bazarlarda tələblə təklif arasında tarazlıq nəzərdə tutulur.
3. Makroiqtisadi tarazlığın təhlili.
Çatışmazlıq nəzəriyyəsinin əsasını qoyan məşhur Macar iqti­sad­çısı Y.Kornainin fikrincə cəmiyyətdə "tərəd-dütetmə halları baş ver­dikdə – onu normal vəziyyətə qayta-ra bilən tənzimləmə mexanizmi ol­duq­da, iqtisadi sistemin normal vəziyyəti haqqında danışmaq olar"¹. La­kin normal vəziyyət tələblə təklif arasında daim mövcud olan uy­ğunluq demək deyildir.

Beləliklə, tarazlıq normal vəziyyətin xüsusi, "ideal" halı demək­dir. Bunun üçün iqtisadi parametrlər arasında onların hər birinə xas olan qarşılıqlı əlaqə və asılılıq, tarazlı­ğın bərpa olunmasının spesifik üsulları səciyyəvidir. Həm də qismən tarazlıq ayrı-ayrı bazar­larda tə­ləblə təklif arasındakı tarazlığı ifadə etdiyi halda, ümumi tarazlıq bütün bazarların əlaqəli və uzlaşdırılmış şəkildə fəaliyyət göstərmələrini əks etdirir.

Məlum olduğu kimi, ümumi iqtisadi tarazlıq anla­yışı L.Valras tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onun fikrincə "ümu-mi iqtisadi tarazlıq dedikdə xidmətlər bazarında məhsuldar xidmətlərə, məhsul bazar­ların­da isə gündəlik tələbat məh-sullarına olan səmərəli tələb və təklifin ta­raz­laş­dığı, satış qiymətlərinin istehsal xərclərinə bərabər olduğu vəziy­yət nəzərdə tutulur"².

Ümumi tarazlıq sahəsində ən yeni tədqiqatlar L. Valrasın müd­dəalarına bir sıra əlavələr etməyə imkan verir. Bunlardan aşağıdakılar diqqəti daha çox cəlb edir: 1) Tarazlıq sabit deyildir, o daim pozulur və buna görə də "Tarazlıq, qeyri-tarazlıq" deməkdir, tezisi tamamilə doğ­rudur. Buradan da aşağıdakı nəticələri çıxarmaq olar: a) Tarazlığı mü­cər­rəd ideal model kimi nəzərdən keçirmək lazımdır. Başqa sözlə, tə­səvvür etmək ki, tarazlıq heç vaxt olmayıb və ola da bilməz. Lakin bu­na baxmayaraq tədqi-qata tarazlığın araşdırılmasından başlamaq lazım­dır; b) Ta-razlıq optimal qeyri-tarazlıqdır. Bu, o deməkdir ki, o, qiy-mət­lərin dəyərdən, nəticələrin xərclərdən kənar­laş­masını ifa-də et­məklə, onun fəaliyyət göstərməsi və inkişaf etməsində müsbət rol oy­nayır; 2) Qeyri-tarazlıq olan tarazlıq iqtisadi vahidləri həm özlərinin, həm də bü­tövlükdə cəmiyyətin mənafelərinin əksinə fəaliyyət göstər­məyə məcbur etməklə, mənfi, dağıdıcı rol oynayır.

Beləliklə, ümumi iqtisadi tarazlıq ölkə iqtisadiyya­tının taraz­laşdırılması, bütün sahələrdə və bazarlarda onun normal inkişafını tə­min edən qarşılıqlı əlaqə və uzlaşdırılmış sistem deməkdir.

Tələb və təklif öz-özünə deyil, bir-birilə qarşılıqlı əla-qə və təsir şəraitində formalaşır. Qısa zaman kəsiyində (is-tehsalın həcmi sabit ol­maq­la) tələb, iqtisadiyyata, necə deyərlər, "təzyiq edir". Uzunmüddətli dövrdə isə tələb təklif-lə bərabərləşir, bazar, azad rəqabət şəraitində bir sıra ilkin şərtlərin, daxili qanunauyğunluqların təsiri ilə tarazlığı təmin etməyə "çalışır".

Inhisar və bazar rəqabəti şəraitində (buna qeyri-mükəmməl rəqabət də deyilir) bazar tarazlığı problemini C.Robinson və E.Çem­berlin təhlil etmişlər. Onların fikrin-cə, inhisar şəraitində qiymətlər orta və son xərclərdən yüksək müəyyən edilir.

Iqtisadi sistemdə tarazlıq olmadıqda bu, bir sıra mənfi hal­lara gətirib çıxarır. Bunlar öz əksini artım sürətinin azalmasında, isteh­laka meylin artmasında, istehsalın səmə-rəliliyinin aşağı düşməsində və s. tapır.

Aydın məsələdir ki, bazar, təcrübədə meydana çıxan bütün problemləri həll etməyə qadir deyildir, onun vəzifələri və imkanları məhduddur. Müəyyə maneələr meydana çıxdıqda və dəyişikliklər baş verdikdə, məsələn, xammal­ların və ya yanacağın qiymətləri kəskin su­rətdə bahalan­dıq­da, texnologiyalarda əhəmiyyətli tərəqqi, habelə siyasi böh-ran olduqda, bazar iqtisadiyyatı yeni tarazlıq şəraitinə döv­lətin fəal iştirakı ilə uyğunlaşır. Yeni tarazlığa uyğunlaşma-nın xarakteri isə kon­kret şəraitdən, iqtisadi nizamlayıcıların səmərəliliyindən, döv­lətin iqti­sa­di siyasətindən və s. asılıdır.

Ümumi iqtisadi tarazlığın ən mühüm anlayışların­dan biri də iqtisadi vahidlər, əhali və dövlət tərəfindən nə­zərdə tutulan (və ya plan­laşdırılan) xərclərlə istehsal olunan milli məhsul arasındakı qarşılıqlı əlaqədir. Bu zaman "xərclər" maddəsində şəxsi istehlak, investisiya və döv­lət xərcləri xüsusi qruplara ayrılır. Bunlardan hər hansı biri artı­rıl­dıq­da ümumi xərclər də artmış olur.

Hər bir iqtisadi vahidin əldə etdiyi gəlir isə həmişə onun şəxsi istehlakına bərabər olmur. Gəlirlər az olduqda əvvəlki dövrlərdən qa­lan "yığım"dan şəxsi istehlak üçün istifadə oluna bilər və olunur. Gə­lirlər artdıqda isə iqtisadi vahidlərdə istər şəxsi istehlak, istərsə də "yı­ğım" üçün ayrı-lan vəsaiti artırmaq imkanı yaranır.

Bununla əlaqədar olaraq, məsələn, əldə edilən əlavə gəlirin hər 500 manatına görə əlavə "yığım" və əlavə istehlak üçün ayrılan vəsaitin təhlili xüsusi maraq doğurur. Bunu aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:

MPS=DS : DD və MPC=DC : DD
Burada: MPS–"yığım"a son meylliliyi, MPC–istehla-ka son meylliliyi¹, DS–yığımın əlavə artımını, DC–şəxsi istehlakın artımını, DD – şəxsi gəlirlərin əlavə artımını göstərir.

Mövzu 14. Təkrar istehsal.(2 saat)

Plan
1. İctimai istehsalın quruluşu.

2. Təkrar istehsalın mahiyyəti və növləri.

3. Geniş təkrar istehsalın intensiv tipli növləri.

4. Proporsionallıq , ümumi və sahə proporsiyaları.
1. İctimai istehsalın quruluşu.

Fərdi istehsal dedikdə, hər hansı bir müəssisədə istehsal prosesinin həyata keçirilməsi başa düşülür. Fərdi istehsalların qarşılıqlı əlaqə və asılılıq şəraitində məcmusu ictimai istehsalı təşkil edir. Ictimai istehsalın klassik quruluşu belədir:

1. Maddi istehsal. Bura daxildir:

a) Maddi nemətlər istehsalı. Buraya sənaye, kən təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı, tikinti, ticarət və s. sahələr daxildir.

b) Qeyri- maddi xidmətlər istehsalı. Buraya nəqliyyat, rabitə, komunnal təsərrüfatı, şəxsi yardımçı təsərrüfatı və s. daxildir.
2.Qeyri – maddi istehsal. Bura daxildir:

a) Qeyri- maddi nemətlər istehsalı

b) Maddi xidmətlər istehsalı.

Qeyri maddi xidmətlər istehsalı və qeyri- maddi nemətlər istehsalı xidmət sahəsini təşkil edir.

Maddi istehsal məhsuldar əməklə qeyri- maddi istehsal isə qeyri- məhsuldar əməklə yaradılır.

Ictimai istehsalın müasir quruluşu isə belədir:

1. Maddi istehsal: I bölmə, II bölmə.

2. Qeyri- maddi xidmətlər və nemətlər istehsalı, yəni III bölmə

3. Hərbi iqtisadiyyat sahəsi , yəni IV bölmə.

Müasir “ Ekonomiks” də milli iqtisadiyyatın quruluşu aşağıdakı bölmələrin məcmusu kimi göstərilir:

1. Ev təsərrüfatı bölməsi- bura ölkənin bütün ailələri daxildir və o fəaliyyətini tələbatın ödənilməsinə yönəldir.

2. Sahibkarlıq bölməsi – ölkə daxilində qeydiyyatdan keçmiş və öz fəaliyyətini mənfəət götürmək üçün təşkil edən bütün firmaların məcmusudur.

3. Dövlət bölməsi – bütün dövlət institutları və təsisatlardan ibarətdir. Bu bölmə ictimai istehsalı təşkil edir, sosial ödəmələr aparır , milli gəlirin təkrar bölgüsünü həyata keçirir, pul kütləsini və xarici iqtisadi əlaqələri tənzimləyir.

4. Xarici bölmə- bu daimi yerləşən yerli ölkə hüdudlarından kənarda olan bütün iqtisadi subyektlərin məcmusudur.
2. Təkrar istehsalın mahiyyəti və növləri.
Ən zəruri nemətlər istehsalı insan cəmiyyəti həyatının əsasını təşkil edir. Lakin isnanlar bu nemətləri bir dəfə istehsal etməklə kifa­yətlənə bilməzlər. Çünki onlar nemətləri bir tərəfdən istehsal, digər tə­rəfdən isə istehlak edirlər. Deməli, cəmiyyət istehlak etmədən yaşaya bilmədiyi kimi, istehsal etmədən də yaşaya bilməz Isteh­sal prosesinin daim təzələnməsi, fasiləsiz olaraq eyni mərhə­lələrdən keç­məklə, sonsuz sayda təkrarlanması təkrar istehsal adlanır. Buradan ay­dın olur ki, istehsal ayrıca, birdəfəlik əməliyyat olduğu halda, təkrar is­tehsal, istehsalın daim təkrarlanması, dönə-dönə eyni mərhələlərdən keç­məsi prosesidir.

Təkrar istehsalın həyata keçirilməsi üçün istehsalın bütün amil­ləri mövcud olmalıdır.

Bunlardan birincisi və başlıcası iş qüvvəsi və ya əməkdir

Əmək ehtiyatlarının kəmiyyəti və keyfiyyəti son nəticədə əhalinin sayı və yaş tərkibi ilə müəyyən edilir. Əhalinin yaş tərkibi isə onun təbii hərəkətindən asılıdır və bu, özünü bir qayda olaraq 15-20 ildən sonra göstərir.

Əhalinin təbii hərəkəti, onun təkrar istehsalının xa-rakteri hər şeydən əvvəl, ölkənin inkişaf səviyyəsi, maddi və mənəvi mədəniyyətin vəziyyəti, sosial şərait, adət-ənənələr, konkret tarixi amillər və s. müəy­yən edilir. Bunlar əhalinin artımına, birinci növbədə doğum əmsalı və uzunömürlü-lüyünə müxtəlif cür təsir edirlər.

Demoqrafik proseslər öz təbiətinə görə birbaşa planlaşdırma obyektinə daxil olmasalar da, onları dolayı yolla tənzimləmək olar və lazımdır.

Müasir dövrdə işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı qarşı-sında qo­yu­lan ən mühüm vəzifələrdən biri kadrların hazır-lanması sisteminin tama­milə yenidən qurulmasıdır. Çünki bazar iqtisadiyyatı yeni, ona uyğun gələn işçi qüvvəsinin hazırlanması, onların peşə hazırlığı və ümumtəhsil səviy-yəsinin yüksəldilməsini tələb edir.

Sonrakı hər bir istehsal tsiklinin başlanması üçün həm də zə­ruri miqdarda investisiya əmtəələrinə malik olmaq lazımdır. Başqa söz­lə, köhnəlmiş maşın və avadanlıqlar, bina və tikililər yeniləri ilə əvəz edilməli, yaxud da təmir olunmalıdır. Deməli şəxsi istehlak şeylərinin təkrar istehsalı üçün investisiya əmtəələri təkrar istehsal edilməlidir

Təkrar istehsalın həyata keçirilə bilməsi üçün istifadə edilmiş material və yanacaq ehtiyatlarının da ən azı yeri doldurulmalıdır. Tək­rar istehsal prosesinin tərkib hissəsi və iqtisadi artımın sabit, uzun­müd­dətli ilkin şərti olan təbii eh-tiyatların və insanların yaşadıqları mühitin təkrar istehsalı da həyata keçirilməlidir. Təbiət nə qədər zəngin və səxa­vətli olsa da, onun da sərvətlərinin həddi-hüdudu vardır.

Istehsalın bir-birinin ardınca gələn və birdəfəlik əmə-liyyat kimi gö­türülən kəmiyyət tərəflərini müqayisə etdikdə, onun miqyasının və bu­na uyğun olaraq istehsal olunan nemətlərin həcminin dəyişdiyini müəy­yən etmiş oluruq. Buna uyğun olaraq təkrar istehsalın aşağıdakı növ­­lərini bir-birindən fərqləndirmək lazımdır: 1) Sadə təkrar istehsal; 2) Ge­niş təkrar istehsal; 3) Azalan (məhdud) təkrar istehsal.

Sadə təkrar istehsal – istehsalın dəyişməz, əvvəlki həcmdə tək­rarlanması deməkdir. Daha doğrusu, əgər sadə-cə olaraq istehlak edilmiş investisiya əmtəələri və şəxsi isteh-lak şeylərinin yeri doldurulursa, əlavə investisiya əmtəələri və şəxsi istehlak şeyləri istehsal olunmursa, iqti­sadiyyatda çalışan işçilərin sayı dəyişmirsə bu, sadə təkrar isteh­sal­dır. Sadə təkrar istehsalda, yaradılmış əlavə dəyərin (məhsulun) hamısı şəxsi istehlakın ödənilməsinə sərf olunur. Geniş təkrar istehsal – isteh­sal prosesinin artmış miqyasda təkrar-lanması deməkdir. Başqa sözlə, bu təkrar istehsalda nemət-lər – investisiya əmtəələri, şəxsi istehlak şey­ləri əvvəlki dövr-lərə nisbətən artır, cəmiyyət yalnız istehlak edilmiş inves-tisiya əmtəələri və istehlak şeylərinin yerini doldurmur, həm də onlardan daha çox istehsal olunur, istehsala daha çox iqtisadi ehtiyat­lar cəlb edilir.

Geniş təkrar istehsalda, yaradılmış əlavə dəyərin (məhsulun) bir hissəsi şəxsi istehlak, digər hissəsi isə məh-suldar istehlak üçün isti­fadə olunur.

Lakin təsərrüfat quruculuğu təcrübəsində elə hallar da olur ki, istehsal nə əvvəlki həcmdə, nə də artmış miqyas-da təkrarlanmır, əksinə, onun səviyyəsi əvvəlki dövrlərə nis-bətən azalır. Buna azalan və ya məh­dud təkrar istehsal deyilir.

Bütövlükdə, insan cəmiyyətinə geniş təkrar istehsal xasdır. Çün­­kü, hamı üçün normal və daha yaxşı həyat səviy-yəsinin təmin olun­duğu, yaxud da buna cəhd göstərildiyi cəmiyyətlərdə geniş təkrar isteh­sal olmalıdır. Bu, bir sıra amillərlə, xüsusilə də əhalinin sayı və tələ­ba­tı­nın artması, iqtisadiyyatın miqyasının genişlənməsi, əmək bölgü­sünün dərinləşməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin geniş miqyas alması və s. əlaqədardır.
3. Geniş təkrar istehsalın intensiv tipinin növləri.
Intensiv təkrar istehsalı təmin etmək üçün aşağıdakılar zəruridir:

- texnikanın təzələnməsi və istehsalın modernləşdirilməsi

- istehsalın sahə strukturunda mütərəqqi dəyişikliklər

- maddi resurslara qənaət

- kadrların ixtisasının artırılması

- əmək intizamının möhkəmləndirilməsi, əməyə marağın gücləndirilməsi

- təbiəti mühafizə tədbirləri

- idarəetmənin təkmilləşdirilməsi

- xarici iqtisadi əlaqələrin səmərəliləşdirilməsi.

Təkrar istehsalın intensiv növünün aşağıdakı formaları vardır:

1. Əməyə qənaət( əmək məhsuldarlığı) .

2. Fonda qənaət ( fond veriminin yüksəldilməsi).

3. Materiala qənaət ( material tutumunun aşağı salınması.

4.Hərtərəfli növlər.

Intensivləşdirmə geniş və dar mənada öyrənilir.

Geniş mənada intensivləşdirmə dedikdə - ictimai istehsalın bütün mərhələlərinin, idarəemənin, elmin, texnikanın inkişafının , infrastrukturun , yəni xalq təsərrüfatının bütün sahələrinin intensivləşdirilməsi sistemi başa düşülür.

Dar mənada intensivləşdirmə - yeni texnika və texnologiyanın istehsala tətbiqi, təbii resurslardan daha yaxşı istifadə edilməsi və s. prosesidir.

Geniş təkrar istehsalın intensiv növünün göstəriciləri aşağıdakılardır:

1. Avadanlığın yaş tərkibi, fiziki və mənəvi aşınması, təzələnmə və köhnəlmə əmsalı və s.

2. Fond tutumu, enerji tutumu.

3. İstehsalın mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırma dərəcəsi.

4. İstehsal olunan məhsulun texniki iqtisadi səviyyəsi, rəqabət qabiliyyətliliyi.

5. İstehsalın təşkili səviyyəsi ( əmək bölgüsünün, yeni iş metodlarının tətbiqi)

6. İşçilərin keyfiyyət tərkibi.

7. İnvestisiyaların quruluşu və ondan səmərəli istifadə, məhsulun keyfiyyətinin artırılması və çeşidinin genişləndirilməsində onların xüsusi çəkisi.

4. Proporsionallıq, ümumi və sahə proporsiyaları.

Məcmu ictimai məhsulun istər funksional təyinatları ( ödəmə, yığım və istehlak fondları) istərsə natural formalarına ( istehsal vasitələri və istehlak şeyləri) görə ayrı- ayrı hissələri arasında müəyyən proporsiyalar ( nisbətlər) olmalıdır.

Ictimai istehsalın proporsiyaları dedikdə istehsalın maddi və şəxsi amilləri, habelə onun ayrı- ayrı sahələri və təkrar istehsal prosesində məcmu ictimai məhsulun hissələri arasında nisbətlər başa düşülür.

Proporsiyalar obyektiv xarakter daşıyır. Yəni ixtiyari olaraq istənilən proporsiyalar meydana çıxa bilməz. Proporsiyalar obyektiv xarakter daşısalar da dəyişməz əbədi deyildir. Onalr konkret şəraitdən asılı olaraq dəyişir, daha da təkmilləşirlər. Proporsiyalar ictimai istehsal şəraitinin dəyişməsindən , elmi- texniki tərəqqidən, ictimai tələbatın artmasından, beynəlxalq vəziyyətdən və s. dən asılı olaraq daim dəyişilir.

Cəmiyyət üçün hər cür proporsiyalar deyil optimal proporsiyalar lazımdır. Optimal proporsiyalar isə ən aza əmək sərfi ilə daha yüksək iqtisadi səmərə əldə edilməsinə imkan verən proporsiyalardır.

Ictimai istehsalın proporsiyalarına aşağıdakılar daxildir:

1. Ümumi iqtisadi proporsiyalar. Belə proporsiyalara maddi və qeyri- maddi istehsal sahələri arasında; ictimai istehsalın bölmələri arasında; ictimai məhsulun dəyərini əmələ gətirən ünsürlər arasında; milli gəlirdə yığımla istehlak fondu arasında; tərkak istehsal prosesinin ayrı- ayrı mərhələləri( istehsal, bölgü, mübadilə və istehlak) arasında yaranan nisbətlər daxildir.

2. Sahə proporsiyaları. Buna xalq təsərrüfatının mü2xtəlif sahələri ( sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti , nəqliyyat və s. ) arasında yaranan proporsiyalar misal ola bilər.

3. Sahədaxili proporsiyalar. Bu cür proporsiyalar ayrı- ayrı sahələrin hər birinin daxilində müxtəlif istehsallararasında yaranır. Məsələn, metallurgiyada filizin çıxarılması, çuqun, polad və prokat istehsalı. Kənd təsərrüfatında bitkiçilik və heyvandarlıq arasında.

4. Sahələrarası proporsiyalar. Müxtəlif sahələr məsələn, tikinti ilə tikinti materialları və konstruksiyalar istehsal edən sənaye, maşınqayırma ilə nəqliyyat arasında belə proporsiyalar yaranır.

5. Ərazi proporsiyaları. Belə proporsiyalar müxtəlif iqtisadi rayonlar və ya digər ərazi vahidləri arasında yaranan proporsiyaları misal göstərmək olar.

Xarici iqtisadi ( dövlətlərarası) proporsiyalar. Belə proporsiyalar beynəlxalq əmək bölgüsününü üstünlüklərindən, təbii ehtiyatlardan, xammal və materiallardan səmərəli istifadə olunması üçün lazımdır.

7.Natural və dəyər proporsiyaları. Natural proporsiyalardan natural formada ayrı- ayrı məhsul növləri üzrə istehsalla istehlak arasındakı nisbətə dəyər proporsiyalarından siə dəyər ifadəsində ictimai məhsulun ayrı- ayrı ünsürlərinin bölgüsü və tədavülünə xarakteristika vermək üçün istifadə olunur.

Ictimai istehsalın proporsiyaları ictimai tələbatın və teniki tərəqqinin təsiri ilə formalaşır.