Mövzu İqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu.( 2 saat)

Inflyasiya şəraitində iki üsuldan istifadə edilə bilər. Bunlardan biri inflyasiyaya uyğunlaşmaq, digəri isə radikal tədbirləri həyata keçir­məklə onu aradan qaldırmaqdan ibarətdir. Ayrı-ayrı ölkələrdə bu di­lem­maya müxtəlif üsul-larla yanaşılır. Məsələn, ABŞ və Ingiltərədə in­flyasiya ilə fəal mübarizə aparılır, başqa ölkələrdə isə kompleks uy­ğun­laşma tədbirləri işlənib hazırlanır.

Uyğunlaşma siyasəti ona əsaslanır ki, bazar iqtisa-diyyatının bütün subyektləri (ev təsərrüfatları, firmalar, dövlət) öz fəaliyyətlərində inflyasiyanı pulun alıcılıq qabi-liyyətinin aşağı düşməsi nəticəsində on­la­ra dəyən ziyanın kəmiyyəti ilə ölçürlər. Dünya təcrübəsində pulun alıcı­lıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi nəticəsində dəyən ziyanın ödənil­məsinin iki metodu vardır. Bunlardan ən geniş yayı-lanı faiz dərəcəsinin indeks­ləşdirilməsidir. Bu metodun ma-hiyyəti ondan ibarətdir ki, faiz dərəcəsi inflyasiya qədər artırılır. Ikinci metod isə qoyulmuş inves­tisiyaların ilkin məbləğinin indeksləşdirilməsidir. Başqa sözlə, bu, vax­taşırı olaraq qabaqcadan şərtləşdirilmiş indeksin köməyilə həmin məb­ləğin təshih olunması deməkdir.

Ev təsərrüfatları inflyasiyaya əlavə gəlir mənbələri axtarıb tap­maqla uyğunlaşmağa çalışırlar. Işçilər özlərini inflyasiyadan qorumaq üçün inflyasiyaya uyğun olaraq müqaviləyə əmək haqqının təshis olun­masına dair xüsusi bənd daxil edilməsinə cəhd göstərirlər.

Firmalar da inflyasiya şəraitində özlərinin iqtisadi siyasətlərini dəyişdirirlər. Bu, öz ifadəsini onda tapır ki, onlar investisiyaların daha tez qaytarılmasını təmin edən qısa müddətli layihələri həyata keçirməyə çalışırlar.

Xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin çatışmaması firmaları səhm və istiqrazlar buraxmağa, habelə lizinq və faktorinq vasitəsilə yeni xarici ma­liyyə mənbələri axtarmağa sövq edir. Bu, dövriyyə vəsaitinin tərkibində cəlb edilmiş vəsa-itlərin xüsusi çəkisinin və firmaların maliyyə riskinin artma-sına səbəb olur. Onlar, həmçinin kreditor borclarının çox ol­ma­sına, bankdakı hesablarında az məbləğdə pul vəsaiti saxlamağa səy gös­tərirlər.

Firmalar inflyasiya şəraitində özlərinin mənfəətdən istifadə olunması sahəsində yeritdikləri siyasətlərini də də-yişməyə məcbur olur­lar. Belə ki, onlar həm maddi marağın təmin olunmasına yö­nəldilən və­saiti artırır, həm də xalis mənfəətdən istehsalın inkişaf etdirilməsinə da­ha çox vəsait sərf edirlər.

Tarixdə hökumətin inflyasiya şəraitinə uyğunlaşması siya­səti­nin bir çox variantları məlumdur. Məsələn, XX əsrin 60-70-ci illərində In­giltərədə və digər ölkələrdə çox ehtiyatla irəliləmə siyasəti yeridil­mişdir. Lakin bu, özünü doğrultma-mışdır. Çünki qiymətlərin artmasının qarşı­sı­nın alınmasına yönədilmiş tədbirlər əmək məhsuldarlığının və əhali­nin həyat səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur.

Başqa bir siyasət qiymətlərlə əmək haqqı arasındakı nisbətə nə­za­rət qoyulmasına əsaslanmışdır. Lakin bu siyasət qısa müddətli dövr­də (məsələn, ABŞ-da 1951-1952-ci, Fin-landiyada 1967-1971-ci il­lərdə) müsbət nəticələr versə də, uzun müddətli dövrdə özünü doğ­rult­­mamış, məşhurlaşa bilməmişdir.

Inflyasiyanın Keynscəsinə izah edilməsinin tərəfdar-ları, "struk­tur inflyasiya" və "təklifin iqtisadiyyatı" nəzəriy-yəsinin nümayəndələri öz proqramlarında daha təsirli vasi-tələrdən istifadə olunmasını təklif edirlər. Bunlara qiymət-lərin və əmək məhsuldarlığının müvəqqəti don­durulmasını, vergi sisteminin köməyilə sahibkarlığın stimul­laş­dırıl­ma­sı­nı, əmanətlərə təminat verilməsində əhalinin etibarının qazanıl­masını, çox böyük həyati əhəmiyyətə malik olan sahə və istehsalatların fəaliyyət göstərmələrinin təmin edilməsini və s. misal göstərmək olar.

Inflyasiya şəraitində yeridilən dövlət siyasətinin baş­qa bir vari­an­tı, onun qarşısının alınması üçün həyata keçi­rilən tədbirlərə dövlətin mü­daxilə etməsinin son dərəcə azaldılmasıdır. Buna firmaların daxili və dünya bazar­larında fəaliyyətlərinin və qiymətlərin liberal­laş­dırılmasına imkan verən proqramları (əmək haqqının artırılması məh­dudlaşdırılan za­man sərbəst qiymətlərdən istifadə olun­ması, milli valyutanın sabit­li­yinin qorunub saxlanması üçün tədbirlər görülməsi və i.a.) misal gös­tər­mək olar.

Qərbin müxtəlif ölkələrində yüksək inflyasiya ilə mü-barizədə hər iki proqramdakı müsbət cəhətlərdən qarşılıqlı surətdə istifadə olu­nur.

Reyqanın prezidentliyi dövründə ABŞ-da həyata keçirilən iq­tisadi tədbirlər diqqəti daha çox cəlb etdiyinə görə onu qısaca nəzərdən ke­çirək. Bu dövrdə ABŞ-da inflyasiya əleyhinə həyata keçirilən siya­sə­tin əsasını sosial proqramların və dövlət xərclərinin xeyli azaldılması, döv­lət büdcəsi kəsirinin ləğv edilməsi və ardıcıl olaraq kəskin, məh­dud­laşdırıcı kredit-pul siyasətinin yeridilməsi təşkil etmişdir. Proq­ramın məqsədi yüksək inflyasiya və işsizliyə qarşı mübarizə apar­maqdan iba­rət olmuşdur. Beləliklə, "reyqanomika" "təklif iqtisa­diy­yatının", Mone­tar və Keyns metodları və konsepsiyalarının əlaqə­lən­dirilməsinə əsas­lan­mışdır. Bütün bunlar hətta ETT-ni sürətləndirmək və əmək məh­sul­dar­lığını yüksəltməklə "çaparaq" inflyasiyanın illik səviyyəsinin 4-6% aşağı salınmasına səbəb olmuşdur.

Bazar münasibətlərinin inkişaf etdiyi ölkələrin hamı-sında de­mək olar ki, inflyasiya olmuş, onlar bunun ağrı-acısını bu və ya digər dərəcədə görmüşlər. Bütün bunlar isə həmin ölkələrin bu sahədə təc­rü­bə­lərinin öyrənilməsini zəruri edir.

Bəzən inflyasiyanın və onun nəticələrinin aradan qal-dırılması üçün daha sərt tədbirlərə əl atılır. Belə tədbirlərə valyutanı sabitləş­dir­mə­yin aşağıdakı metodlarını misal göstərmək olar:

1) Nullifikasiya¹. Bu o deməkdir ki, qiymətdən düşmüş pul ni­şanı ləğv edilir, etibarsız elan olunur və onun əvəzinə tədavülə yeni val­yuta buraxılır.

2) Valyutanın restavrasiyası (bərpa olunması). Qızıl monomet­a­lizm dövründə istifadə olunmuş bu metodda ban-knotun qızıla dəyiş­di­rilməsinin bərpa olunması istehsalın artımını, büdcə kəsirinin ləğv olun­masını və deflyasiya¹ apa-rılmasını qabaqlayır. Deflyasiya pulun qiymətindən düşmə-sini ləngidir. Deflyasiyadan bir qayda olaraq pul is­lahatına hazırlıq kimi stifadə edilir. Deflyasiya bir sıra maliyyə-kredit tədbirlərinin vasitəsilə həyata keçirilir. Belə tədbirlərə vergilərin artırıl­ması, dövlət xərclərinin azaldılması, əmək haqqının dondurulması, döv­lət tərəfindən buraxılan qiymət-li kağızların açıq bazarlarda satışının ix­tisar edilməsi, borc faizinin yüksəldilməsi və s. aiddir.

3) Devalvasiya². Bu, bir ölkənin valyutasının məzən-nəsinin başqa bir ölkənin valyutasının məzənnəsinə nis-bətən aşağı düşməsi de­məkdir. Devalvasiya pulun qiymət-dən düşməsini hüquqi cəhətdən möh­kəmləndirir.