Mövzu İqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu.( 2 saat)

3. Sahiblik, sərəncamvermə, istifadəetmə və mənimsəmə – iqtisadi kateqoriyalardır.

Məlum olduğu kimi, mülkiyyət iqtisadi münasibət kimi çoxcə­hətli anlayışdır. O, həyatın sosial-iqtisadi şəraiti-ni müəyyən və ifadə edir, müxtəlif təyinatlı nemətlərin isteh-salı və mənimsənilməsi forma­sı­dır. Iqtisadi münasibətlərə nemətlərin mənimsənilməsi nöqteyi-nəzə­rin­dən yanaşdıqda mülkiyyətlə yanaşı, sahiblik və istifadəetmə anlayışları da mənimsəmə formalarıdır. Sərəncamvermə isə mülkiyyət, sahiblik və istifadəetmə münasibətlərinin reallaşdırılmasının konkret formasıdır.

Istifadəetmə, sahiblik və sərəncamvermənin məzmu-nunu ay­dın­laş­dırmaq üçün hər şeydən əvvəl, qarşılıqlı əlaqədə olan kateqo­riya­lar sistemində “mənimsəmə” anlayı-şının yerini, onun istehsalla münasi­bətini müəyyən etmək lazımdır.

Mənimsəmə insanların şeylərə özlərininki, onların sahibi kimi baxmaları, münasibət bəsləmələri deməkdir. Lakin bu, insanların şeylərə olan subyektiv münasibətləri deyildir, o, insanlar arasında şeylərlə əlaqədar meydana çıxan münasibətləri ifadə edir. Mə­nim­səmə olduqca geniş anlayışdır. Iqtisad elmini maraqlandıran əsas cəhət mənimsəmənin iqtisadi ünsürləridir. Bir sıra hüquqi aktlar əsasın­da – varislik, bağışlamaq və i. a. – mənimsəmə iqtisadi nəzəriyyənin tədqiqat obyekti deyildir. Iqtisadi münasibət olan mənimsəmə bir tərəf­dən nemətlərin istehsalı, digər tərəfdən isə müəyyən mülkiyyət forma­la­rının mövcüdluğu ilə əlaqədardır.

Məhz bu mənada istehsal və mənimsəmə bir-birinin eynidir. Lakin istehsal və mənimsəmə həm də eyni şey deyildirlər. Istehsalın müəyyən sosial-iqtisadi tərəfi–bilava-sitə istehsal prosesində investisiya əmtəələrinin mənimsə-nilməsi–öyrənildikdə o, mənimsəmə ilə uyğun gəlir. Digər tərəfdən, mənimsəmənin yalnız istehsaldan ibarət olduğunu təsəvvür etmək də yanlış fikirdir. Ola bilər ki, ayrı-ayrı şəxslər istehsal etsin, lakin mənimsəməsin, yaxud da əksinə, istehsal etməsin, lakin mənimsəsin.

Başqa iqtisadi hadisələr kimi, mənimsəmənin də əbədi, daimi olduğunu demək düzgün deyildir. O, iqtisadi tərəqqinin müxtəlif mər­hə­lələrində inkişaf edir, yeni məzmunla tamamlanır, zənginləşir.

Mülkiyyət, həm də mənimsəmə deməkdir. Lakin bunların ta­ma­milə eyni anlayışlar olduğunu demək düzgün olmazdı. Çünki onların hər ikisi iqtisadi münasibətlər sistemində müstəqilliklərini saxlayırlar. Eyni zamanda mülkiyyət, sahiblik və istifadəetmə mənimsəmənin müx­təlif formalarıdır. Bununla birlikdə sahiblik özündə istifadə-etməni, mül­kiy­yət isə onların hər ikisini birləşdirə bilər. Bu proseslərin əlahiddə­ləş­məsi də mümkündür. Çünki təcrübə-də mülkiyyətçi, sahiblik və istifadə­et­mə vəzifələrini digər şəxslərə verir.

Sərəncamvermə müxtəlif dərəcədə mənimsəmənin bütün for­ma­larına aiddir. Lakin mülkiyyətçi, habelə sahib-lik və istifadəetmə sə­la­hiyyətlərinə malik olan şəxslər bir-birindən əlahiddələşdikdə mülkiy­yətçi onların hər ikisinə, yəni sahiblik hüququ əldə etmiş şəxs və istifadə edənə nisbətən daha böyük iqtisadi imkana malik olur. Sahiblik, istifa­də­etmə, sərəncamvermə, hətta mülkiyyət münasibətlə-rinin özü də iqti­sa­di münasibətlərin müxtəlif cəhətlərini əks etdirdiyinə görə onların hər biri tamın müstəqil tərkib hissələridir.

Beləliklə, sahiblik, sərəncamvermə, istifadəetmə və mənimsə­mə­nin hər biri müəyyən iqtisadi məzmuna malik olan iqtisadi kateqori­ya­lardır və insanlar arasında meydana çıxan münasibətləri ifadə edirlər.