Mövzu İqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu.( 2 saat)

Son məhsul dedikdə satmaq və ya emal etmək məq-sədilə deyil, son nəticədə istifadə olunmaq üçün satın alınan əmtəə və xidmətlər nə­zər­də tutulur ki, bu da ÜMM-in tər-kibində təkrar hesablamaları ara­dan qaldırır. Bunu aşağı-dakı misalla izah edək. Tutaq ki, yun kostyum axırıncı istehlakçının əlinə düşənə qədər istehsal prosesi beş mərhə-lədən keçir. Qoyunçuluq ferması 100 mln. manatlıq yunu emal müəssisəsinə göndərir. Emal müəssisəsinin qoyunçuluq fermasına ödə­diyi 100 mln. manat, əmək haqqı, renta tədiyələri, faiz və mənfəət şəklində bölünür. Emal müəssisəsi yunu emal edir və onu 150 mln. manata tikiş fabrikinə satır. 150 mln. manatın 100 mln. manatı satın alınmış yunun müqa­bi­lin­də qoyunçuluq fermasına ödənildiyinə görə onun yerdə qalan 50 mln. manatı emal müəssisəsində əmək haqqı, renta tədiyələri, faizin ödənilməsi və yunu emal etmək üçün lazım olan ehtiyatların satın alın­masına sərf edilir. Tikiş fabrikində 175 mln. ma­nat­lıq kostyum istehsal olunur və deməli, 25 mln, manat əlavə dəyər yara­nır. Tikiş fabriki məh­sulu 250 mln. manata topdan satış təş­kilatlarına, onlar isə öz növbə­sin­də 325 mln. manata pərakəndə ticarət təşkilatlarına satırlar və axırıncı istehslakçılar olan alıcılar kostyumu satın alırlar. Firmaların, məhsul­la­rın istehsalına sərf etdikləri xərclərlə onların satışından əldə etdikləri məbləğ arasındakı fərq hər mərhələdə əmək haqqı, renta tədiyələri və faiz, həmçinin məhsulların istehsalı və tədavülü prosesində istifadə olu­nan ehtiyatlara görə mənfəət for­masında bölünür.

Nəzərdən keçirilən prosesdə ümdə məsələ ondan iba-rətdir ki, istehsal olunmuş kostyumun dəyərinin hansı hissəsi ÜMM-ə daxil edil­mə­lidir? Suala qısa şəkildə belə cavab vermək olar: ÜMM-ə yalnız son məhsulu, yəni 325 mln. manatı daxil etmək lazımdır. Əgər hər mər­hə­lə­də son məhsul hesab edəilən, lakin əslində aralıq məhsul olan məhsul­ları cəmləsək (100+150+175+250+325=1000) və alınan 1000 mln. ma­natı ÜMM adlandırsaq, onda onun dəyərini süni surətdə artırmış olarıq.

ÜMM-i hesablamaqda məqsəd onun köməyilə il ərzində is­teh­sal olunmuş əmtəə və xidmətlərin dəyərini müəyyən etməkdən ibarətdir. Bu məqsədə nail olmaq üçün hər il baş verən çoxsaylı qeyri-məhsuldar söv­dələşmələr nəzərə alınmamalıdır. Qeyri-məhsuldar söv­də­ləşmələrin isə iki əsas tipi vardır: 1) Xalis maliyyə sövdələşmələri; 2) Köh­­nə (iş­lə­dil­miş) əmtəələrin satışı.