Mövzu İstehsal xərcələrinin, məhsul və xidmətlərin maya dəyərinin idarə edilməsi

«Əmək haqqı xərcləri» elementinə firmanın bütün işçi heyətinin əmək haqqının ödənilməsi ilə əlaqədar məcmu xərclər: əsas və kö­məkçi fəhlələrin, mühəndis-texniki işçilərin, quluqçu və qalan digər kateqoriya işçilərin bütün əmək haqqı (əsas və əlavə) aid edilir.
«Sosial sığorta ayırmaları» xərc elementinə ölkə qanunve­rici­li­yinə uyğun olaraq işçilərə ödənilən bütün növ əmək haqqının ümumi məbləğinə mütanasib olaraq Dövlət sosial sığorta fonduna məcburi ayırmalar daxildir.
«Əsas fondlarının amortizasiyası (köhnəlməsi)» xərc elemen­tin­də əsas fondların balans dəyərinə görə ölkə qanunvericilik aktla­rın­da nəzərdə tutulandan yüksək olmayan normalarla hesablanmış amortizasiya (köhnəlmə) ayrıma­ları uçota alınır.
Məhsulun maya dəyərinin «Sair xərclər» elementində istehsalın hazır­lan­ması və mənimsənilməsi xərcləri, istehsalın təşkili və texno­lo­giyasının təkmil­ləş­dirilməsinə, məhsulun keyəiyyətinin yük­səl­dil­məsi tədbirlərinə sərf edilən cari məsrəflər, həmçinin ixtiralar və səmərələşdirici təkliflərlə əlaqədar məs­rəf­lər əks etdirilir.
İstehsal məsrəflərinin (xərclərinin) iqtisadi mahiyyətinə (təyina­tı­na) görə qruplaşdırılmasının firmanın təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti­nin nəticələrinin təhlil edilməsində və mühasibat uçotunun təşkilində mühüm əhəmiyyəti vardır. Bu, firmanın istehsal məsrəflərinin məb­lə­ğini və ya smetasını tərtib etmək, maddi və pul resurslarına, döv­riyyə və­saitlərinə olan tələbini müəyyənləş­dir­mək, maya dəyəri pla­nının məh­sul istehsalı və satışı ilə uzlaşdırmaq, maya dəyərin quru­luşunu müəy­yən etmək və maya dəyərinin aşağı salınması məqsədilə tədbir­lər işləyib hazırlamaq üçün ona hər il – özü də rüblərə bölünmüş halda – lazımdır.
Lakin xərclər iqtisadi mahiyyətinə görə təsnifləşdirildikdə onun hansı məh­sula sərf edildiyi məlum olmadığından bu təsnifləş­dir­mə­dən müəssisədə istehsal edilən hər bir növ məhsul vahidinin maya də­yərinin hesablanmasında istifadə olunması mümkün deyilidir. Buna görə də məhsul vahidinin maya dəyərinin hesablanmasında məs­rəf­lə­rin kalkulyasiya maddələri üzrə təsnifləş­di­rilməsi sistemin­dən istifa­də edilir. Kalkulyasiya (latın sözü olub Azərbaycan dilində «hesab­la­ma», «hesab» mənalarına uyğun gəlir) xərclərin daşıyıcı­sının – məh­sulun – hər vahidinin istehsalı və satışına məsrəflərin hesab­lanmasıdır.
Məhsulun maya dəyərinin planlaşdırılması və uçotu praktikasında kalkulyasiyanın məsrəf maddələri üzrə nümunəvi qruplaşdı­rıl­ma­sından istifadə edilir.
Kalkulyasiyanın xərc maddələri aşağıdakılardır:
1) xammal və materiallar;
2) satın alınmış dəstəlşdirici məmulatlar və yarımfabrikatlar, müəs­­sisəyə kooperasiyalaşma yolu ilə göstərilən xidmətlər;
3) qaytarlıan tullantılar (bu xərclər məhsulun maya dəyərindən çı­xı­­lır);
4) texnoloji ehtiyaclar üçün sərf edilən yanacaq və enerji;
5) istehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqı;
6) istehsal fəhlələrinin əlavə əmək haqqı;
7) sosial sığorta ayırmaları;
8) yeni istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi xərcləri;
9) xüsusi təyianatlı alətlər və tərtibatların alınması xərcləri və sair xüsusi xərclər;
10) avadanlıqların istisamra yararlı vəziyyətdə saxlanılması və istismarı xərcləri;
11) sex xərcləri;
12) ümumzavod xərcləri;
13) zay məhsul hesabına yaranan itkilər;
14) sair istehsal xərcləri;
15) istehsaldankənar xərclər.
Qeyd olunan bu xərc maddələrinin 1-11-ci maddələrinə aid edi­lənlərin cəmi məhsulun sex maya dəyərini, 1-14-cü maddələrinə aid olunanların məcmuu məhsulun istehsal maya dəyərini ifadə edir. Məhsulun tam dəyərini hesablamaq üçün onun istehsal maya də­yə­ri­nin üzərinə istehsaldankənar xərclərinin məbləği əlavə edil­məli, baş­qa sözlə, məhsulun istehsal maya dəyəri ilə hazır məh­sulun satış xərc­lərini toplamaq lazımdır. Məsrəflərin kalkulyasiya madələri üzrə qruplaşdırılması hər bir məhsulun maya dəyərini müəyyən et­mə­yə im­kan verir. O, məsrəflərin yaranma yeri, onların təyinatı, məh­sul is­teh­salı, texnoloji proses, avadanlığa qulluq edilməsi və idarə­etmə ilə bilavasitə əlaqədar olan məsrəfləri xarakterizə edir. Məhsulun maya də­yərində «Xammal və material» xərc maddəsi ən böyük xüsusi çə­kiyə malikdir. Bu xərc maddəsinə istehsal edilən məhsulun subs­tan­­si­yasını – onun məğzini, məzmununu – təşkil edən xammal və material məsrəfləri aid edilir. Bu xərc maddəsinə həm­çinin, ayrıca bir xərc maddəsi kimi uçota alınmadığı halda, texnoloji məqsədlər üçün istifadə edilən köməkçi material məsrəfləri də aid edilir.
Qaytarılan tullantıların dəyəri xammal və material məsrəflərindən çıxılır. İstehsalda istifadəsi imkanından asılı olaraq qaytarılan tul­lan­tı­lar istifadəsi mümkün və istifadəsi mümkün olmayan tullantılara bö­lünürlər. İstehsalda istfadə olunan tullantılar müəsisəyə məhsul is­teh­salı üçün lazım olan tullantılara aiddir. İstifadə edilməyən tul­lan­tılar kənar müəssisə və təşkilata satıla bilər.