Mövzu müasir təlim formaları,iş üsulları və texnikaları plan: 1

Cümlə üzvlərinə aid anlayışların öyrədilməsi metodikası: Baş üzvlərin tədrisi

«Cümlə üzvləri» anlayışı ilə şagirdlər III sinifdə tanış olurlar. Bu mövzu üzrə sistemli anlayışlar IV sinifdə öyrədilir. Şagirdlər öyrənirlər ki, cümləni təşkil edən sözlər onun üzvləridir. Cümlənin üzvləri bərabər hüquqa malik deyil. Onların bir qismi birinci dərəcəli, digər qismi ikinci dərəcəli olur.

I dərəcəli üzvlər baş üzvlərdir, bunlar ikidir: mübtəda və xəbər. IV sinifdə şagirdlərə mübtəda və xəbər haqqında aşağıdakılar öyrədilir.

1. Mübtəda xəbərlə bağlı olub kim? Nə? Hara? Suallarından birinə cavab verir. Mübtədaya sual xəbər vasitəsilə verilir: Dülgər taxtanı rəngələyir – Kim rəngələyir? – Dülgər

2. Xəbər mübtəda ilə bağlı olur. O, mübtədanın nə etdiyini, necə olduğunu bildirir. Xəbər nə edir? Nə etdi? Kimdir? Nədir? Necədir? Neçəncidir? Və s. suallara cavab verir.

Quşlaruçur. Nə edir? – uçur

Biz mehriban uşaqlarıq – Kimik? – uşaqlarıq.

Bu film maraqlıdır – Necədir? – Maraqlıdır və s.

Şagirdlərə öyrədilməlidir ki, mübtədanı xəbərdən təcrid olunmuş şəkildə öyrətmək olmaz. Çünki, mübtədanı xəbərə görə, xəbərə sual qoymaqla tapmaq olur: nə edir? – yazır. Kim yazır? – həkim və s.

İbtidai siniflərdə cümlə üzvlərinin nitq hissələri ilə ifadə olunması səthi öyrədilir. Bu mövzu praktik şəkildə çalışmalarla iş də daha asan mənimsədilir. Məs.: Atam mühəndisdir – Kimdir? – Mühəndisdir (Xəbər isimlə ifadə olunub). Kim mühəndisdir? – Atam (Mübtəda isimlə ifadə olunub).

Ümumiyyətlə, baş üzvlərin tədrisinin səmərəli öyrədilməsi vacibdir.

Cümlənin II dərəcəli üzvlərinin tədrisi

İbtidai siniflərdə cümlə ilə praktik tanışlıq I sinifdən başlasa da, «Cümlə üzvləri» anlayışı şagirdlərə III sinifdə öyrədilir. Bu mövzu üzrə sistemli anlayışlar IV sinifdə tədris olunur.

Cümlənin baş üzvləri ilə tanışlıqdan sonra ikinci dərəcəli üzvlər haqqında praktik məlumat III sinifdə verilir. Sadə geniş cümlədə baş üzvlərini apılması üzrə aparılan işlər əsasında şagirdlərə başa salınır ki, cümlədəki başqa sözlər II dərəcəli üzvlər olub, baş üzvləri aydınlaşdırır. Onlar əsas fikri bildirmir, ayrılıqda cümlə əmələ gətirmir. Məsələn, Balaca Aytən nağıl söylədi. Bu cümlədə II dərəcəli üzvlərin altından dalğalı xətt çəkilir, həmin sözlərin ayrılıqda əsas fikir bildirməyi aydınlaşdırmalıdır.

IV sinifdə şagirdlərə öyrədilir ki, II dərəcəli üzv olan təyin aid olduğu sözdən əvvəl, zərflikisəxəbərinəvvəlindəgəlir. Necə? Nəcür? Hansı? Suallarına cavab olan II dərəcəli üzvlər mübtədailə, Kim? Nəyə? Kimi? Nəvaxt? Harada? Haradan? Və s. suallara cavab olan II dərəcəli üzvlər xəbərlə bağlı olur. Məsələn: Körpə quzu anasından ayrılmadı. Qoca kişi tülkünü öldürdü.

Tədricən sintaktik təhlil üzrə müəyyən vərdişlər yaradılmalı, şagirdlər sxemlər üzərində işlədilməlidir. Məs, 1. meyvədərir. 2. Gəncədə .

3.

2.Sadə və mürəkkəb cümlələrin tədrisi

«Cümlə» Azərbaycan dilinin tədrisi prosesində başlanğıcdan sonadək qırmızı bir xətt kimi keçən mövzudur. İbtidai sinif şagirdləri cümlə mövzusuna aid sadə aqlayışlar alır, yuxarı siniflərin təliminə hazırlanırlar. Onlar cümlənin bir, iki və daha artıq sözdən ibarət olduğunu öyrəndikləri kimi, iki cümlədən ibarət olduğunu da öyrənirlər. IV sinifdə uşaqlara «mürəkkəb cümlə» termini təqdim olunur. Tanışlıq və təhlil üçün şagirdlərə yalnız iki cümlədən əmələ gələn tabesiz mürəkkəb cümlə verilir. Əvvəlcə onun sadə cümlələrini ayırıb, hər birinin həm mübtədası, həm də xəbəri olduğunu aydınlaşdırmaq vacibdir:

Zəngvuruldu,müəllim dərsə başladı.

Bu zaman şagirdlər cümlədə iki bitmiş fikir olduğunu, iki müstəqil sadə cümlə birləşdiyi üçün ona mürəkkəb cümlə deyildiyini öyrənirlər.

Şagirdlərə mürəkkəb cümləni təşkil edən sadə cümlələr arasında vergülün qoyulması da başa salınır; məsələn: Axşam oldu, şamlar yandı. Yarış başlandı, biz qalib olduq.

IV sinifdə sadə cümlələrin ki, və, amma, ancaq, lakin, çünki bağlayıcıları ilə birləşdiyi mürəkkəb cümlələr üzərində iş aparılmalıdır (Gecə yarıdan keçmişdi, lakin toy səsi kəsilmirdi. Samir yaşda böyük idi, amma Ceyhun boyda onu ötmüşdü).

Mürəkkəb cümlə üzrə çalışmalar rəngarəng olmalı, şagirdlərin müstəqil fəaliyyət göstərmələri üçün şərait yaradılmalıdır.

Cümlənin intonasiyaya görə növlərinin tədrisi

İbtidai sinif şagirdləri hələ I sinifdə ikən oxu zamanı nəqli, sual və nida cümlələri ilə rastlaşır, intonasiyası ilə praktik yolla tanış olurlar. II sinifdə öyrənirlər ki, bəzən cümlədə müəyyən məlumat verilir, bəzən sual verilir, bəzən isə cümlədə güclü hisslər ifadə olunur. Cümlədə ifadə olunan məzmun və intonasiyadan asılı olaraq şagirdlər onların axırında nöqtə, sual və nida (.?!) işarələri qoymağı öyrənirlər. Bu mövzuya aid terminlərlə şagirdlər III sinifdə tanış olurlar. Praktik şəkildə aparılan iş bu sahəyə aid anlayışları möhkəmləndirir.

«İntonasiyaya görə cümlənin növləri» mövzusunun tədrisi IV sinifdə daha da genişləndirilir. İlk dərsdə mövzuya aid qayda oxunur: «Cümlənin məqsədə – intonasiyaya görə dörd növü var: nəqli cümlə, sual cümləsi, əmr cümləsi, nida cümləsi». Nəzəri məlumatla yanaşı, cümlənin sonunda qoyulacaq durğu işarələri haqqında məlumatda öyrədilir; cümlənin sonunda qoyulacaq işarələrə dair praktik iş qaydanın möhkəmlənməsinə kömək edir. Şagirdlər öyrənirlər ki, sonunda nöqtə qoyulan nəqli cümlələr dildə ən çox yayılmış cümlələrdir. Dilin ən kütləvi ünsiyyət vasitəsi hesab olunur.

Sual cümlələri sual məqsədi ilə işlədilən cümlələrdir, sonunda sual işarəsi qoyulur.

Əmr cümləsi əmr, xahiş, arzu və s. bildirir, sonunda nöqtə və ya nida işarəsi qoyulur.

Nida cümləsi hiss-həyəcan, şadlıq, qorxu və s. bildirir, sonunda nida işarəsi qoyulur.

Şagirdlərdə bu sahəyə aid düzgün vərdiş tərbiyə etmək üçün onları müxtəlif tipli cümlələr üzərində işlətmək faydalıdır.

Mövzu:12

Orfoqrafiya təliminin əhəmiyyətli vəzifələri və prinsipləri . Fonoçalışmalar üzərində işin aparılması.Yazılışı çətin sözlər üzərində işin təşkili.

Plan

1. 
   Orfoqrafiya təliminin əhəmiyyəti
   
2. 
   Azərbaycan dilinin orfoqrafiyası və onun xüsusiyyətləri
   
3. 
   Orfoqrafik qaydaları, normaları və prinsipləri
   
4. 
   Orfoqrafik çalışmalar və onların xarakteri
   
5. 
   «Yazılışı çətin sözlər»in xüsusiyyətləri və ümumi məsələləri.
   
6. 
   «Yazılışı çətin sözlər»in öyrədilmə sistemi.
   
7. 
   İbtidai siniflərdə «Yazılışı çətin sözlər» üzərində iş
   

ƏDƏBİYYAT

1.Y.Ş.Kərimov. İbtidai siniflərdə ana dilinin tədrisi metodikası. Bakı, 1997.

2.Orta məktəbdə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası. II hissə, Maarif, 1977.

3.A.Abdullayev. İbtidai məktəbdə Azərbaycan dili tədrisinin metodikası. Bakı, 1962.

4.B.Əhmədov. Azərbaycan dili təltiminin qanunları, prinsipləri və metodları. Bakı, 1974.

5.Y.Kərimov Ana dilinin tədrisi metodikası (dərslik) “Kövsər ”nəşriyyatı

Bakı, 2011,2015

6.Ş.Nəbiyeva Ana dili tədrisi metodikasının aktual problemləri . Bakı,2010

7.A.Məmmədov Azərbaycan dilinin tədrisi tarixi (dərs vəsaiti). Bakı,2011

8.Y.Kərimov Ana dili tədrisi metodikasının nəzəri problemləri . Bakı,2005

9.İbtidai siniflərdə “ Müəllim üçün metodik vəsait”I, II, III, IV siniflər üçün

1. 
   Orfoqrafiya təliminin əhəmiyyəti.
   

Orfoqrafiya təlimi Azərbaycan – ana dili tədrisinin mühüm sahələrindən biri olmaqla başlıca didaktik vasitəni şagirdlərə orfoqrafik cəhətdən tam düzgün yazmaq vərdişləri aşılamaqdan ibarətdir. Savadlı yazıya yiyələnmə orfoqrafiya nəzəriyyəsi haqqında məlumatın səmərəli tədrisini, şagirdlərin yazı qaydalarını nə dərəcədə mənimsəmələri və bu sahəyə aid bilik, bacarıq və vərdişlərin şüurlu əldə edilməsi ilə sıx bağlıdır. Pedaqogikanın tərkib hissəsi olan didaktikanın şüurluluq prinsipinə əməl olunması isə çox vacibdir. Biliyin möhkəm mənimsənilməsi, əyanilik, müvafiqlik, ardıcıllıq, sistematiklik və s. prinsiplərdə məhz şüurluluğun təmin olunmasına xidmət edir.

Şagirdlərə orfoqrafik cəhətdən düzgün yazı vərdişləri aşılamaq həm çətin, həm də şərəfli vəzifədir. Çünki düzgün, savadlı yazı yazılı nitqin əsasını təşkil edir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, savadlı yazı vərdişləri aşılamaq, onlara dilimizin orfoqrafik qaydalarını mənimsətmək asan məsələ deyildir. Ona görə də hər bir müəllim pedaqogikanın müəyyən sahəsi olan metodikanı yaxşı bilməli, orfoqrafiyanın tədrisi prosesində laha faydalı metod və priyomlar seçməklə dərsin səmərəli təşkili ilə yanaşı, şagirdlərdə əqlin yaradıcı təfəkkür, müstəqillik və özünənəzarətin mənəvi və estetik tərbiyənin inkişafını, həmçinin də, elmi-dünyagörüşün formalaşmasına nail olmağa çalışmalıdır. İş prosesində nəzəriyyə ilə təcrübənin əlaqəsi prinsipi yerinə yetirilməlidir. Ümumiyyətlə, təlimdə dil hadisələri ən çox praktik yolla öyrənildiyindən şagirdlərdə sözə – bütövlükdə dilə həssaslıq tərbiyə edilməlidir. Məktəblərimizdə savadlı yazının öyrədilməsi uzun illərdən bəri əsas məsələ kimi diqqət mərkəzində durduğundan orfoqrafiya təliminin keyfiyyətinin daha da yüksəldilməsi bu gün də ön plandadır.

2. Azərbaycan dilinin orfoqrafiyası və onun xüsusiyyətləri

Ədəbi dilləri inkişaf etmiş xalqların, o cümlədən də, mahiyytəinə görə zəngin, qrammatik quruluşuna görə tam sabitləşmiş, milli dili olan Azərbaycan xalqının da öz yazısı, orfoqrafiyası- orfoqrafiya qaydaları və təsdiq edilmiş orfoqrafiya lüğəti vardır.

Hər bir ədəbi dil özünün fəaliyyət və inkişafı prosesində danışıq dili və dialektlərlə, həmçinin də, başqa dillərlə daim qarşılıqlı əlaqədə olur. Bu prosesdə normaların sabitliyini təmin etmək üçün müəyyən qayda və qanunlar tərtib olunur. Belə qanunların məcmusu olan orfoqrafiya söz və onların qrammatik formalarının düzgün yazılışını müəyyənləşdirir.

Beləliklə, 1) «Orfoqrafiya – yazılı nitqdə dil vahidlərinin yazılışını tənzimedici qaydalar sistemidir»¹.

2. «Orfoqrafiya yazılı ədəbi dildə hamı tərəfindən qəbul edilmiş söz və onun qrammatik formalarının (morfemlərin) vahid və sabit yazılış qaydalarının sistemidir»²

Düzgün yazı və qaydalarının tərkib hissələrinə daxil olan Azərbaycan dili orfoqrafiyasının ümumi tələblər baxımından bir neçə xarakter xüsusiyyəti vardır.

Orfoqrafiyanın birinci xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onun qaydaları ümuminin razılığı ilə bəyənilib qəbul olunur. Yəni orfoqrafiyanın qaydaya salınma, təkmilləşdirilmə və ya dəyişdirilməsinə bütün ictimaiyyət cəlb olunur. Həlledici müzakirlərdə də dilçi alimlər- mütəxəssislərlə yanaşı, başqa nümayəndələr də iştirak edirlər. Məsələn, orfoqrafiyamızın islahatı məsələsi 1926-cı ildə Bakıda çağırılmış I Ümumittifaq Türkoloji Qurultayda müzakirə edilmişdir³. 1938-ci ildə qəbul edilmiş orfoqrafiya qaydaları layihəsinin müzakirəsinə xalq kütlələri daha geniş cəlb olunmuşlar. Orfoqrafiyamızda sonrakı – 1951-1954- 1958-ci illərdə aparılmış dəyişikliklər də eyni demokratik prinsiplər əsasında müzakirə edilmiş və obyektiv nəticələr çıxarılmışdır.

Orfoqrafiyanın ikinci xüsusiyyəti onun qaydalarının vahid və hamı üçün vacib olması ilə müəyyənləşir. Orfoqrafiyanın bu xüsusiyyəti ilə əlaqədar tələblərə cavab verə bilməyən yazı düzgün hesab edilmir. Ayrı-ayrı yerlərdə müxtəlif cür səslənən danışıq dilini yazılı nitqə çevirmək olmaz. Bu, adamlar arasında anlaşmanı da çətinləşdirir.

Bu o deməkdir ki, yazıda orfoqrafiya qaydalarına riayət etmək hər kəsin borcudur və hamı üçün məcburidir.

Orfoqrafiyanın üçüncü xüsusiyyəti onun yazıda ikiliyə yol verməməsi ilə xarakterizə olunur. Yəni orfoqrafiya morfemlərin yazılışı üçün yalnız bir formanı əsas tutur.

Lakin bu da doğrudur ki, orfoqrafiya dil hadisəsidir. Dildə baş verən bir sıra obyektiv prinsiplər müəyyən dərəcədə yazıda öz əksini tapır, ikilik meydana çıxır. Məsələn, «ilə, idi, imiş» morfemlərinin, bir sıra mürəkkəb və alınma sözlərin iki cür yazılışı və s. yəqin ki, bu ikilik tədricən aradan qaldırılacaq və Azərbaycan dili orfoqrafiyası vahid şəklə salınacaqdır.

Orfoqrafiyanın dördüncü xüsusiyyəti onun kütləvi xarakter daşımasıdır. Bu baxımdan orfoqrafiya qaydaları sadə, aydın, ümumi tələffüzə uyğun sabit və stabil olmalı, həm yazı, həm də oxu prosesini asanlaşdırmağı təmin etməlidir.

Yazıya verilən tələb onunla ölçülür ki, o, «…ünsiyyət yaratmaqda bütün oxuculara anlaşıqlı olsun»⁴. Azərbaycan dilinin orfoqrafiyası bu baxımdan da əlverişli orfoqrafiyalar sırasında durur. Orfoqrafiya qaydalarına aid qəbul olunmuş hər yeni variant sözlərin yazılışının dəqiqləşdirilməsi və yazımızın daha asan oxunmasına müəyyən təsir göstərmişdir.

Orfoqrafiyanın bir xüsusiyyətidə onun şərtiliyindədir, yəni müxtəlif sözlərin mümkün olan yazılış variantlarından bu və ya digər şərti olaraq seçilir. Buna görə də bəzi sözlərin nə üçün məhz belə yazıldığını müzakirə etmək çətin olur. Belə vəziyyətdə «yazılışı bu cür düzgün hesab olunmuş və bu cür də qəbul edilmişdir» fikri ilə razılaşmaq lazım gəlir.

3. Orfoqrafik qayda və normalar

Ədəbi dilin qayda və normalarından biri də orfoqrafik qayda və normalardır. Orfoqrafiya qaydaları sadə, aydın, ümumi tələffüzə uyğun, sabit olmalı, dilin qrafik sistemini əhatə etməlidir. Yazıda qəbul olunmuş və qaydalardan kənara çıxmağa icazə verilmir. Düzgün yazı qaydalarının tərkib hissəsinə daxil olan orfoqrfiya dövlət tərəfindən təsdiq olunur.

Mövcud orfoqrafiya qaydaları və orfoqrafiya lüğətimiz uzun müddətli gərgin əməyin məhsuludur. «Azərbaycan dili orfoqrafiyasının yaradılması uğrunda mübarizəni üç mərhələyə bölmək olar:

1. Ərəb əlifbası dövrü, 2. Latın əlifbası dövrü, 3. Rus əlifbası dövrü».

Doğma Azərbaycan dilimizin orfoqrafiya qaydaları ayrı-ayrı illərdə dəfələrlə müzakirə edilərək təkmilləşdirilmiş, həmişə vahid yazı normalarına doğru inkişaf etdirilmişdir. Təkcə 1936-cı ildən 1958-ci ilədək Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları 6 dəfə dəyişdirilərək təkmilləşdirilmiş və rəsmi şəkildə qəbul olunmuşdur.

R.Rüstəmov və Z.Budaqovanın hazırladıqları «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları» 1958-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 24 iyun tarixli 497 saylı qərarı ilə təsdiq edilir və 1959-cu il 6 aprel tarixli 268 saylı qərarı ilə 8-ci paraqrafı dəqiqləşdirilir⁵. 1960-cı ildə R.Rüstəmovun redaktəsi ilə Azərbaycan dilinin 41 min sözü əhatə edən «Orfoqrafiya lüğəti» çap olunur. Sonralar istifadə olan «Orfoqrafiya lüğəti» 1975-ci ildə Ə.Orucovun redaktəsi ilə çap olunan, 58 min sözü əhatə edir və 1958-1959-cu illərdə hazırlanmış orfoqrafiya qaydalarına əsaslanır.

Orfoqrafiya qaydaları sadə, aydın, ümumi tələffüzə uyğun, sabit olmalı, dilin qrafik sistemini əhatə etməlidir.

Qəbul olunmuş orfoqrafik qayda və normalardan kənara çıxmağa icazə verilmir. Düzgün yazı qaydalarının tərkib hissəsinə daxil olan orfoqrafiya dövlət tərəfindən qorunur.

Müasir «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları» Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il tarixli qərarı ilə təsdiqedilmişdir. (Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti – «Lider» nəşriyyatı - 2004-cü il səh. 2).

Yazı da orfoqrafiya qaydalarına riayət etmək hamı üçün məcburidir və buna ictimaiyyətin əməl etməsinə xüsusi diqqət yetirilir.

Müasir «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası – Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda hazırlanmışdır.

«Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 26 may 2004-cü il tarixli 71 №-li fərmanına uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq olunmuş yeni orfoqrafiya qaydaları əsasında tərtib edilmişdir.⁶

Latın qrafikası ilə nəşr olunan bu yeni orfoqrafiya lüğətində 80 minə yaxın sözün düzgün yazılışı verilmişdir.

4. Orfoqrafik prinsiplər

Orfoqrafiyadan danışarkən onun prinsiplərinin əsas olduğu yada salınmalıdır.

Azərbaycan dili orfoqrafiyasının tərtibində istinad edilən prinsiplər orfoqrafiya təliminin əsasıdır. Başqa dillərdə olduğu kimi Azərbaycan dilində də orfoqrafiyanın tərtibində də bir-birini tamamlayan 3 prinsipə – fonetik, morfoloji və tarixi-ənənəvi istinad edilmişdir.

Azərbaycan dilinin orfoqrafiyasında fonetik prinsip əsas məsələlərdən biridir. Bu prinsipə görə sözlər müasir ədəbi tələffüzə müvafiq, eşidildiyi kimi yazılır. Məsələn: gəl, ana, ata, dərə, çöl, gölvəs. Burada nitqin əsas tərkibinin düzgün qavranılması vacibdir. Lakin bu, o demək deyildir ki, bütün sözləri nə cür eşidir, nə cür tələffüz ediriksə, o cür də yaza bilərik. Şagirdlərdə də elə fikir yaranır ki, tələffüzlə yazılış arasında heç bir ziddiyyət və fərq yoxdur. Bu zaman onların yazıda fikri xəyallıq göstərmələrinədə ehtiyac qalmır. Amma dilmizdəki bəzi sözlərin adi danışıq dilində müxtəlif tələffüz variantlarını (cigər, ciyər, ciyar, ev, əv, öv, öy və s.) və bəzi sözlərin hətta ədəbi dildə də tələffüzcə sabitləşmədiyini nəzərə alsaq, görərək ki, fonetik prinsip – tələffüzə əsaslanaraq yazmaq hər vaxt düzgün nəticə vermir, yəni sözlərin daha bir qismini, daha doğrusu, əksəriyyətinin yazılışı morfoloji prinsipə əsaslanır.

Morfoloji prinsip müxtəlif şəkildə deyilən sözlərin vahid formada yazılışını təmin edir. Bu prinsipə görə söz və şəkilçilərin qrammatik tərkibi yazıda eyni cür əks olunur. Belə ki, tələffüz zamanı sözün mənalı hissələrində müəyyən dəyişikləklər baş verir; məsələn, soyuq sözü ayrı-ayrı şivələrdə soyux, soux, souq, savux; ismin cəm şəkilçisi isə yerinə görə – lar, -lər, - babalar, nənələr; -nar, -nər - qoyunnar, gəlinnər; -dar, -dər, -atdar, kəntdər; -rar, -rər – dəftərrər, narrar; ismin çıxışlıq hal şəkilçisi yerinə görə –dan, -dən – arıdan, Lalədən və –nan, -nən – Azərbaycannan, vətənnən kimi səslənir və s. Yazıda isə bütün bunlar morfoloji prinsipə görə vahid formada yazılır.

Morfoloji prinsipin mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün şagirdlərin diqqəti sözün morfoloji quruluşuna yönəldirməli və aydınlaşdırılmalıdır ki, soyuq sözü (soyumaq) feilinə – q şəkilçisinin artırılması ilə yaranıb. İsmin cəm şəkilçisi –lar, -lər dir; çıxışlıq halın da isə isimlər yalnız –dan, -dən şəkilçisi qəbul etdiyindən başqa şəkilçilərin yazıda işlənməsi səhvdir.

Belə məqamda qrammatik qaydaların ümumiləşdirici xarakteri öz işini görür, yəni şagirdlər qrammatik qaydanı yada salmaqla səhv yazıdan çəkinirlər. Əlbəttə, bu iş şüurlu fəaliyyətə əsaslanmalıdır.

Orfoqrfaiyanın tarixi – ənənəvi prinsipi öz xüsusiyyətlərinə görə o birilərdən fərqlənir. Beləki, dilimizdə bir sıra sözlər var ki, onların yazılışı üçün nə tələffüzü əsas götürürlər, nə də müəyyən qrammatik qaydalar tətbiq olunur. Bu prinsip sözün orfoqrafiya da tarixən qəbul edilmiş formasını saxlamağı tələb edir. Həmin sözlər yazıda, bir ənənə olaraq öz köhnə formasında qalır. Məsələn, şüur, xain, əcaib, əlbəttə, dəftər, əgər, nöqtə, həttasözləriədəbidildəşuur, xayin, əcayib, əlbətdə, dəfdər, hətda, əyər, nöktə şəklində tələffüz olunur. Müasir dövrdə bu sözlərin nəyə əsasən belə yazıldığını söyləmək çətindir. Məlum olanı budur ki, dildəki belə sözlərin yazılışı tarixi – ənənəvi prinsipə əsaslanır, onlar heç bir orfoqrafik qaydaya tabe olmur və ədəbi tələffüzlə yoxlanmır.

Beləliklə, Azərbaycan orfoqrafiyasının başlıca prinsipi olan fonetik və morfoloji prinsip savadlı yazı uğrunda mübarizədə daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

5. Orfoqrafik çalışmalar və onların ümumi xarakteri

Orfoqrafiya təlimi dövründə müxtəlif təfəkkür fəaliyyətinə istinad edən çalışmalardan istifadə olunur. Bu çalışmaların hər biri savadlı yazının təmin olunmasına xidmət edir.

Hər bir orfoqrafik vərdiş uzun müddətli aparılan çalışmaların köməyi ilə illər ərzində formalaşır. Orfoqrafik çalışmalar xarakterinə görə müxtəlif olur. «Görkəmli metodist N. S. Rojdestvenski onun üç qrupunu göstərir: 1. Şagirdlərin dərk etmə fəaliyyətinin xarakterinə görə , 2. Yerinə yetirilərkən iştirak edən analizatorların xarakterinə görə, 3. Dərsin məqsədinə görə.

I qrupa daxil olan çalışmalar 3 qrupa ayrılır: analitik, sintetik, analitik-sintetik; (təhlil-tərkib).

A) Analitik çalışmalarda orfoqrafiyanın asan mənimsənilməsi üçün qrammatik – orfoqrafik təhlilə geniş yer verilən çalışmalar nəzərdə tutulur. Orfoqrafik təhlil, seçmə, üzündənköçürmə və seçmə – imla , xəbərdarlıqlı və izahlı imlalar belə çalışmalardır.

B) Sintetik çalışmalar (tərkibi). Yoxlama və sərbəst üzündən köçürmə, suallara cavab, yaradıcı və yoxlama imla, ifadə və inşalar belə çalışmalardır.

Təhlil 0 tərkib çalışmaları sübut etməklə müşayiət olunan qrammatik –orfoqrafik təhlil, qrammatik-orfoqrafik tapşırıqlı cümlə tərtibi, üzündənköçürmə, imla, ifadə və inşa yazı lazımi orfoqramın altından xətt çəkmək, tutuşdurma və təsnifdən istifadə etməkvəs.

Həm təhlil, həm də tərkibin elementlərini birləşdirən belə çalışmalar əlverişlidir.

II yerinə yetirilərkən iştirak edən analizatorların xarakterinə görə çalışmalar 4 yerə ayrılır:

A) görmə qavrayışına əsasən çalışmalar (üzündənköçürmə, görmə imla və s.)

B) eşitmə qavrayşına əsaslanan çalışmalar (şifahi orfoqrafiki çalışmalar, imlalar);

C)kinestetik qavrayışa əsaslanan çalışmalar (sözlərin hecalara ayrılması, sözlərin yazıldığı kimi hecalarla deyilməsi);

Ç) müxtəlif təsəvvürlərə əsaslanan çalışmalar (sərbəst, yaradıcı imla, suallara cavab, orfoqrafik tapşırıqlar, ifadə və inşalar və s.)

III Dərsin məqsədindən asılı olaraq orfoqrafik çalışmaların növləri vardır: sorğu prosesində istifadə olunan çalışmalar. Bu keçilmiş materialın möhkəmlənməsini təmin edir.

Çalışmaların bir qismi yeni materialın mənimsənilməsinə xidmət göstərir.

Elə çalışmalarda var ki, ev tapşırıqları ilə əlaqədardır. Ev tapşırıqlarını çalışmanın yerinə yetirilməsi ilə məhdudlaşdırmadan yaradıcı işlərlə əlaqələndirmək lazımdır.

Təcrübə göstərir ki, şagirdlərin şifahi nitqindəki nöqsanlar çox vaxt eynilə yazıya köçürülür. Ona görə də, yazı təliminin ilk dövrlərindən yazılı və şifahi nitq arasındakı qarşılıqlı münasibəti müqayisənin köməyi ilə uşaqlara başa salınmalıdır.

Y.Kərimov yazır: «Qrammatik cəhətdən düzgün yazmaq üçün sözləri düzgün tələffüz etməyi öyrətmək lazımdır. Bununla belə, savadlı yazmağı öyrətmək üçün, şagirdlərin tələffüzündəki səhvlərin düzəldilməsini gözləmək olmaz. Orfoqrafik vərdişlər tələffüz vərdişlərindən daha tez yaranır. Bu sahədə işi qarşılıqlı aparmaq lazımdır»⁷

1. 
   «Yazılışı çətin sözlər»in xüsusiyyətləri və ümumi məsələləri.
   

Həmişə olduğu kimi indi də orfoqrafiya ya xidmət edən yazılışı çətin sözlərin səmərəli tədrisinə diqqət yetirilməsinin vacibliyi aktual problem hesab edilir.

Məlumdur ki, gözəl xəttə yiyələnməyin böyük və sosial əhəmiyyəti olduğu kimi, orfoqrafik cəhətdən düzgün və səhvsiz yazının da rolu əvəzsizdir.

İbtidai sinif şagirdlərinə orfoqrafiyaya aid savadlı bilik, bacarıq və vərdişlər vermək probleminin həllində əhəmiyyətli məsələlərdən biri yazılışı çətin sözlərin mənimsənilməsi üzrə aparılan işin düzgün və səmərəli təşkilidir.

Metodik ədəbiyyatda «yazılışı çətin sözlər» dedikdə «yazılışı ümumi orfroqrafik qaydalarla müəyyənləşməyən sözlər» (Ə.Əfəndizadə)⁸və ya «heç bir ümumi orfoqrafik qaydalara tabe olmayan ədəbi tələffüzlə yoxlanmayan sözlər» (Y.Kərimov)⁹nəzərdə tutulur.

«Yazılışı çətin sözlər» şagirdin nitqi, ümumi inkişaf səviyyəsi, məktəbə hansı hazırlıqla gəlməsi, fərdi xüsusiyyəti, yaşadığı coğrafi şərait, nitqinə hansı dialektin təsir göstərməsi və s. ilə bağlıdır. Bununla yanaşı, respublikamızın hər yerində eyni şəkildə oxuyan, uşaqların əksəriyyəti üçün «çətin» hesab olunan sözlərdə vardır ki, bu sözlərin yazılışının vaxtında şüurlu və mükəmməl mənimsədilməsi orfoqrafiyanın tədrisində səmərəli iş sayılır. Belə sözlər metodik ədəbiyyatda yazılışı çətin sözlər adlandırılır.

Məlumdur ki, şagirdlərin müəyyən bilik və vərdişlər qazanması üçün material verən mənbə dərslikdir. Çətin sözlərin yazılışına aid düzgün vərdişlərin yaranmasında ibtidai siniflər üzrə «Azərbaycan dili» dərslikləri mühüm rol oynayır. «Yazılışı çətin sözlər»i öyrətmək məqsədilə dərsliklərdə xeyli çətin söz verilmişdir. Həmin sözlər əyaniləşdirilib çərçivəyə alınmış, dərsliklərin müxtəlif səhifələrində verilərək, şüurlu şəkildə öyrənilməsi vacib sayılmışdır. Həmin sözlər uyğun dərsliyin sonunda minimum lüğətdə əks olunmuş, proqramda da bu sözlərin öyrədilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Lakin yazılışı çətin sözlərin əhatə dairəsini təkcə həmin sözlərlə məhdudlaşdırmaq olmaz. Müəllimlərimiz yerli nitqdə ən çox işlənən və yazı üçün daha xarakterik sözləri müəyyənləşdirərək çətin sözlərin həcmi və siyahısında dəyişiklik etmək imkanı verilir.

«Çətin söz» deyəndə çox zaman yazılışı ədəbi tələffüzdən fərqlənən, heç bir ümumi orfoqrafik qaydaya tabe olmayan sözlər nəzərdə tutulur. Məs.: respublika, müəllim, xudahafiz, kiloqramm, aeroflot, pianino, fontan, pilləkən, bünövrə və s.

Lakin dilimizdə yazılışı qrammatik qaydalarla müəyyənləşən (morfoloji prinsipə əsaslanan) elə sözlər də vardır ki, onlarında yazılışının öyrədilməsi vacibdir. Professor Y.Kərimov yazır: «Hər bir sinifdə onların (şagirdlərin) hələ öyrənmədikləri qrammatik qaydaya aid bir sıra sözlərin (Məsələn, II sinif üçün mürəkkəb sözlərin; III sinif şagirdləri üçün «da, də, ki» bağlayıcılarının IV sinif şagirdləri üçün mürəkkəb idarə adlarının vəs.) yazılışını da çətin sözlər sırasına daxil etmək mümkündür.

İbtidai sinif şagirdləri müxtəlif fənlərin tədrisi prosesində xeyli çətin terminlərlədə qarşılaşırlar. Əlbəttə, bu sözlərin yazılışının öyrədilməsi vacib deyil, lakin elələri var ki, nitqdə çox işləndiyindən onlardan, yazılı nitqdə istifadə etmək zərurəti meydana çıxır. Məsələn, sait, sammit, cingiltili, fonetika, ahəng qanunu, sözdüzəldici, sözdəyişdirici, isim, fel, mübtəda, zərflik, qrammatika, təmsil, ədəbiyyat, riyaziyyat, bərabər, üçbucaq, kvadrat, metr, santimetr, kəsrvəs. Metodik ədəbiyyatda hər bir fənnin tədrisində fənnə aid terminlərin yazılışı üzərində iş aparmaq məsləhət görülür. Ana dili müəllimi isə xüsusilə ana dili üzrə terminlərin yazılışını öyrətməyə borcludur.

Lakin dili bilmədən onun yazılışı və orfoqrafiyasını öyrənmək mümkün deyil. Şagird sözün leksik mənasını əvvəlcə öyrənməli, sonra onu qrammatik və orfoqrafik cəhətdən mənimsəməlidir. Ona görədə, ilk vaxtlar şagirdlərin lüğət fonduna daxil olan və yazılı nitqlərində ən çox istifadə etdikləri sözlər üzərində iş aparılmalıdır.

Leksik mənası şagirdlərə məlum olmayan və ya onlara aydınlaşdırmaq mümkün olmayan sözlərin yazılışının öyrədilməsi vacib sayılmır.

Göründüyü kimi, «yazılışı çətin sözlər»in xarakterini şagird fəaliyyətinin məzmunu, mühitin – həyatın tələbi diktə edir.

Bəzi orfroqrafik və qrammatik qaydalarla müəyyənləşən sözlərin yazılışında şagirdlərə çətinlik törədir, qoşa səsli sözlərin yazılışında səhvə yol verilməsi buna misal ola bilər.

Dilimizə başqa dillərdən keçən sözlərdən yazılışı çətin olanları çoxdur. Beləliklə, əgər şagirdlərin hələ gələcəkdə öyrənəcəkləri qrammatik-orfroqrafik qaydalara aid sözləridə nəzərə alsaq «çətin sözlər» anlayışının geniş olduğunu təsəvvür etmək çətin deyil.

«Yazılışı çətin sözlər» üzərində işin gərəkli və vacib olduğu şübhəsizdir. Bu iş şagirdlərin orfoqrafik savadlılığını təmin etməklə yanaşı, onların lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi, xüsusəndə, nitqinin inkişafı sahəsində mühüm rol oynayır.