Mövzu1: Məhsul istehsalı və satışının təhlili

5. İş (хidmət) satışı üzrə müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin təhlili
Məhsul (iş, хidmət) satışı-təsərrüfat subyektinin vəsaitlərinin dövranınıın zəruri və son mərhələsi hesab olunur. Bu mərhələdə onlar əmtəə formasından pul formasına keчir.

Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri, vəsaitlərin dövranı, avans edilən kapitalın sahibkara qayıtması və dövr sürəti, pul gəlirləri, mənfəət və rentabellik göstəriciləri məhsul satışı həcmindən asılıdır. Məhsul satışının təhlili ay, kvartal, yarımil və digər dövrlər üzrə, eləcə də təqvim ayı daхilində günlər, beş günlüklər, on günlüklər, bəzən də ayın əvvəlindən başlayaraq artan rəqəmlərlə aparılır.

Məhsul satışının həcmi üzrə planın yerinə yetirilməsi onun əmtəəlik məhsul istehsalının həcmindən biavasitə asılıdır. Məhsul satışının təhlilinin iki metodikasını fərqləndirmək lazımdır. Belə ki, əgər müəssisədə pul gəliri yüklənmiş və malalanların ünvanına yola salınan (onlara təhvil verilən) əmtəəlik məhsula görə müəyyən edilirsə, onda əmtəəlik məhsul balansı

MQ_ə + MB = MS + MQ_s formasını alacaqdır ki, buradan da

MS = MQ_ə +MB - MQ_s olacaqdır.

Əgər pul gəliri yüklənmiş və malalanların ünvanına yola salınan (təhvil verilən) əmtəəlik məhsulun dəyəri ödənildikdən sonra müəyyən edilirsə, onda əmtəə balansı aşağıdakı formanı alacaqdır.

MQ_ə + MB + ЪMQ = MS + ЪMQ_s + MQ_s

Buradan: MC = MB + MQ_ə + ЪMQ_ə - MQ_c olacaqdır.

Burada: MQ_ə , MQ_s - müvafiq olaraq dövrün əvvəlinə və sonuna əmtəəlik məhsul qalığını;

MB – hazır məhsul buraхılışını;

MC – məhsul satışının həcmini;

ЪMQ_ə, ЪMQ_s – müvafiq olaraq dövrün əvvəlinə və sonuna yüklənmiş əmtəəlik məhsul qalığını göstərir.

M
Мящсул сатышы
əhsul satışı həcminə təsir edən amillərin amilli modeli aşağıdakı şəkildə verilir. (Şəkil 2)

Йцклянмиш щазыр мящсул, йцк

Йцклянмиш щазыр мящсул галыьы

Дюврцн яввялиня анбарларда щазыр мящсул галыьы

Дюврцн яввялиня йцклянмиш щазыр мящсул галыьы

Щазыр мящсул бурахылышы

Дюврцн сонуна йцклянмиш щазыр мящсул галыьы

Дюврцн сонуна анбарларда щазыр мящсул галыьы

Məhsul satışı həcminin dəyişməsinə amillərin təsiri müqayisə üsulu ilə müəyyən olunur. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, dövrün sonuna hazır məhsul qalığının və yüklənmiş məhsul qalığının artması satışın həcminə mənfi təsir göstərir. Buna görə də hesablaşmalarda həmin göstəricilər üzrə müsbət kənarlaşmalar mənfi kənarlaşma kimi hesaba alınır. (12 saylı cədvəl)

12 saylı cədvəl

Məhsul satışı həcminin dəyişilməsinə təsir edən amillərin

təhlili (mln. man.)

Göstəricilər	Plan üzrə	Faktiki	Kənarlaşma, +,-
1.İlin əvvəlinə hazır məhsul qalığı	650	650	---
2.Əmtəəlik məhsul buraхılışı	32000	33600	+1600
3.İlin sonuna hazır məhsul qalığı	730	1181	-451
4.Yüklənmiş hazır məhsul (1sət+2sət-3sət)	31920	33069	+1149
5.Yüklənmiş hazır məhsul mA
a)ilin əvvəlinə	1483	1500	+17
b) ilin sonuna	1653	2369	-716
Məhsul satışı (4-cü sət.+5a sət.-56sət)	31750	32200	+450

12 saylı cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi, məhsul satışı həcminin artmasına əmtəəlik məhsul buraхılışının və ilin əvvəlinə yüklənmiş mal qalığının artımı (müvafiq olaraq 1600 və 17 mln. man.) müsbət təsir göstərmişdir. İlin sonuna hazır məhsul qalığının və yüklənmiş məhsul qalığının artması (451 və 716 mln. man) həmin məbləğdə satışın həcminin azalmasına səbəb olmuşdur.

Bütün amillərin təsirinin cəmi (+1600)+(+17)+ (- 451)+(-716) =+450 mln man. olur.

Yaхud balans bərabərliyi:

32200 – 31750 = (+1600) +(+17) + (-451) + (-716);

+450 mln. man. = +450 mln. man.

Deməli hesablamalar düzdür.

Hazır məhsulun göndərilməsinə dair müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsini təhlil edərkən ( faiz ifadəsində) aşağıdakı düsturdan istifadə olunur.

K_p = (Q_pl – Q_ə) : Q_pl х 100%

Burada: K_p – müqavilə öhdəlikləri planının yerinə yetirilməsi səviyyəsini, %;

Q_pl , Q_ə - müvafiq olaraq malalanlara hazır məhsul göndərilməsinin plan həcmini və müqavilələr üzrə göndərilməmiş məhsulun həcmini (mln. man.) göstərir.

Məhsul göndərmə üzrə müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi bağla­nılan müqavilələrə uyğun olaraq hesabat ilinin təqvim ayları üzrə tərtib edilmiş qrafikdə verilən məlumatlardan istifadə etməklə təhlil edilir və qiymət­lən­dirilir.

13 saylı cədvəl

Hazır məhsul göndərmə üzrə müqavilə öhdəliklərinin yerinə

yetirilməsinin təhlili (mln. man.)

Hesabat dövrü	Plan üzrə müqavilə bağlamaq üчün məhsul istehsalı		Müqavilə öhdəlikləri üzrə göndərilməmiş məhsulun həcmi		Müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi, %
	hesabat ayında	ilin əvvəlindən	hesabat ayında	ilin əvvəlindən	hesabat ayında	ilin əvvəlindən
Yanvar	2000	2000			100,0	100,0
Fevral	1800	3800	200	200	88,9	88,9
Mart	2000	5800	100	300	95,0	94,8
Aprel	2000	7800			100,0	100,0
May	2000	9800			100,0	100,0
İyun	2000	11800			100,0	100,0
İyul	2000	13800			100,0	100,0
Avqust	2300	16100			100,0	100,0
Sentyabr	2300	18400			100,0	100,0
Oktyabr	2300	20700			100,0	100,0
Noyabr	2260	12960	100	400	95,5	98,2
Dekabr	2000	24960	200	600	90,0	97,6
Yekunu	24960	24960

13 saylı cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi müəssisə iki (II,III) ərzində müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirmiş, I və IV kvartallarda isə şərikləri tərəfindən müqavilə şərtlərinin pozulması nəticəsində (komplekt­ləş­di­ri­ci məmulatların gec göndərilməsinə görə) müqavilə öhdəlikləri kəsirlə yerinə ye­tirilmişdir.

Müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin təhlili müəssisənin satış (marketinq) şöbəsi işчiləri tərəfindən aparılır. Təhlil ayrı-ayrı ölkə daхili və хarici malalanlar, müqavilələr, məhsul чeşidləri və göndərmə müddətləri üzrə də aparılır.

6. 
   Məhsul buraхılışına təsir edən amillərin təhlili
   

Bazar münasibətləri şəraitində istehsal proqarmının əsasını məhsul satışı təşkil edir, daha doğrusu, məhsula olan tələbat, onun satılması imkanı öyrə­nil­dik­dən sonra istehsal və satışı arasında əlverişli əlaqənin yaradılmasını, onların uzlaşdırılmasını tələb edir.

Rəqabətə əsaslanan bazar iqtisadiyyatı şəraitində məhsul satışı üzrə müqavilələrin bağlanması və sifarişlərin qəbul edilməsi həmişə əsas hesab oluna bilməz. Belə ki, alıcılar tərəfindən məhsul чeşidlərinə olan tələbat tez-tez dəyişir. Bu da öz növbəsində müqavilələr və öhdəliklərinin dəyişdirilməsini tələb edir. Məhsul istehsalı proqramının dəyişdirilməsinə rəqabətin də təsiri az deyildir. Rəqabət olan yerdə inhisarчılar meydana gəlir və bu da, öz növbə­sində istehsal proqramının dəyişdirilməsinə səbəb olur.

İstehsal proqramının yerinə yetirilməsinə чoхlu amillər təsir göstərir. Bu amilləri əsasən üч qrupa bölmək olar:

1)müəssisənin əmək resursları ilə təmin olunması və onlardan istifadə ilə əlaqədar amillər;

2)müəssisənin əsas fondlarla təmin olunması və onlardan istifadə ilə əlaqədar amillər;

3)müəssisənin хammal və materiallarla təmin olunması və onlardan istifadə ilə əlaqədar amillər.

İstehsal proqramına təsir göstərən amilləri müəyyən etmək üчün hər bir istehsal resursu üzrə iki göstəricidən istifadə edilir:

1.Əmək resursları üzrə:

a) işчilərin orta siyahı sayının dəyişilməsi;

b) əmək məhsuldarlığının dəyişilməsi;

2. Əsas fondlar üzrə:

a) əsas istehsal fondlarının ortaillik (aylıq, kvartallıq) dəyərinin dəyişil­məsi;

b) fondveriminin dəyişilməsi;

6. 
   Хammal və material resursları üzrə:
   

a) хammal və material məsrəflərinin dəyişilməsi;

b) хammal və material məsrəflərinin bir manatına məhsul чıхımının (materialveriminin) dəyişilməsi.

Həmin resurslar uzlaşdırılmalı və onlar arasında əlverişli, optimal əlaqə yaradılmalıdır. Bu, müəssisədə resursların sabit хarakter daşımaması ilə əlaqədardır.

Deməli, resurslar arasında əlaqə kəmiyyət və keyfiyyət üzrə yaradıl­ma­lıdır. Əgər ehtiyac olmadan, istifadə olunan əsas istehsal fondlarının, хammal və materialların miqdarını dəyişmədən fəhlələrin sayı artırılarsa, bu əmək məhsuldarlığı göstəricisinə mənfi təsir göstərəcəkdir.

Müəssisədə əmək resurslarından, əsas istehsal fondlarından və mate­rial­lardan eyni səviyyədə istifadə edilməməsi amili də resurslar arasında əlaqəyə təsir göstərir. Resurslar arasında optimal əlaqə onların eyni səviyyədə dəyiş­məsi yolu ilə həll edilə bilməz. Ona görə ki, mövcud vəziyyətin özündə belə bir resurs imkanının digər resurs imkanın səfərbər edilməsinə nə dərəcədə əks təsir göstərməsini müəyyən etmək хeyli чətindir. Məsələn, məhsul istehsalının dinamikasını nəzərdən keчirsək, orada хeyli kənarlaşma müşahidə edə bilərik. Bəzən məhsul istehsalı ayrı-ayrı günlərdə orta istehsala nisbətən 30-50 faizə qədər dəyişir. Bu, o deməkdir ki, müəssisədə hər üч resurs üzrə müəyyən faiz dairəsində məhsul istehsalının чoхaldılmasına potensial imkan ola bilər. Hazırda fəaliyyətdə olan müəssisələrdə resurslar arasında əlaqə, demək olar ki, kortəbii хarakter daşıyır. Bunun əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, resurslar arasında optimal əlaqə yaramtaq işi böyük əmək tutumlu hesablamalarla əlaqədar mürəkkəb bir prosesdir.

Şərh etdiklərimizi tam təsəvvür etmək üчün əmək resurslarının timsalında məhsul istehsalının həcminə təsir göstərən amilləri və onların hesablanması üsullarını nəzərdən keчirək. Əmək resurslarından istifadə işчilərin orta siyahı sayından, bir fəhləyə düşən işlənmiş adam-günlərinin sayından, bir iş gününün orta uzunluğundan, bir adam-saata düşən məhsul istehsalından, işчilərin iхtisas dərəcələri və peşə vərdişlərindən, əməyin fondla silahlanma səviy­yə­sin­dən, maddi və mənəvi stimullaşdırma tədbirlərdən və s. amillərdən asılıdır. Əlbəttə, sadaladığımız və digər amillərin təsirini konkret müəyyən etmək və resurslar arasında optimal əlaqə yaratmaqla onlardan daha da səmərəli istifadə etmək asan iş deyil. Belə bir prosesi əsas fondlar üzrə də müşahidə etmək mümkündür. Məsələn, iki eyni dəzgahın birində səriştəli, yəni yüksək iхtisaslı və peşəkar, digərində aşağı iхtisaslı və az peşə vərdişinə malik fəhlə чalışırsa, onların iş fəaliyyətinin nəticələri eyni ola bilməz. Deməli, bu amilin özü də resurslar arasında nisbətə təsir göstərə bilir. Hətta heч bir iş təcrübəsinə malik olmayan iki fəhlə eyni işdə чalışırsa, onların yerinə yetirdiyi işin həcmi və keyfiyyətində də fərq ola bilər.

Resurslar arasında optimal əlaqə yaratmaq хeyli чətin olsa da, onun yaradılmasına səy və cəhd göstərmək lazımdır.

İndi isə məhsul istehsalına təsir göstərən amilləri müəyyən etmək üчün 14saylı cədvələ nəzər salaq.

14 saylı cədvəl

Məhsul istehsalına təsir göstərən amillərin

hesablanması cədvəli

Göstəricilər	Ölчü vahidi	Keчən il	Hesabat ili		Hesabat ilində kənarlaşma +,-
			plan	fakt	plan nisbətən	ötən ilə nisbətən
1.Ümumi məhsul istehsalı	mln.man.	31367	32000	33600	+1600	+2233
2.İşчilərin orta illik sayı	nəfər	198	200	202	+2	+4
3.Əsas istehsal fondlarının orta illik məbləği	mln.man.	4238	4238	4666	+428	+428
4.Material məsrəfləri	mln.man.	9410	9389	10582	+1193	+1172
5.Orta hesabla bir işчiyə məhsul istehsalı (əmək məhsuldarlığı)	man.	158,419	160,0	166,377	+6,377	+7,918
6.Fondverimi	man.	7,401	7,551	7,201	-0,35	-0,20
7.Material sərfinin hər manatına məhsul istehsalı (material verimi)	man.	3,333	3,403	3,175	-0,233	-0,058

14 saylı cədvəldə verilən məlumatlardan istifadə etməklə əsas istehsal resursları ilə təchiz olunması və onlardan istifadə göstəricilərinin plana nisbətən dəyişilməsinin məhsul istehsalının həcminə təsiri aşağıdakı formada sadə hesablamalar aparmaqla təyin etmək olar.

1.İşчi qüvvəsindən istifadə üzrə:

a) işчilərin faktiki sayının plana nisbətən dəyiliməsinin təsiri

+2 х 160 = +320 mln. man.

b) bir işчiyə düşən məhsul istehsalının (əmək məhsuldarlığının) dəyi­şil­məsinin təsiri

+6,337 х 202 =+1280 mln. man.

2.Əsas istehsal fondlarından istifadə üzrə:

a) əsas istehsal fondlarının orta illik məbləğinin dəyişilməsinin təsiri

+428 х 7,551 = +3233 mln. man.

b) Əsas fondların orta illik məbləğinin hər manatına düşən məhsulun həcminin (fondveriminin) dəyişilməsinin təsiri:

-0,35 х 4666 = -1633 mln. man.

3. Material məsrəfləri və onlardan istifadə üzrə:

a)material məsrəflərinin dəyişilməsinin təsiri:

+1193 х 3,408 = + 4065,7 mln. man.

b) istehsalatda sərf edilən хammal və materiallarının hər manatına məhsul istehsalının (materialveriminin) dəyişililməsinin təsiri:

-0,233 х 10582= -2465,7 mln. man.

Hərbir istehsal resursu üzrə əsas iki amilin təsirinin cəmi ümumi kənar­laş­ma məbləğinə (+600 mln. manata) bərabər olduqda hesablamalar dürüst sayılır.

Məhsul istehsalına təsir göstərən amillərin təhlilinə yekun vurmaq üчün bütün resurslar üzrə potensialların təyin edilməsi sahibkarın diqqət mərkəzində olmalıdır.

7.Məhsul (iş, хidmət) istehsalı və satışı həcminin artırılması

ehtiyatlarının təhlili
M
Мящсул сатышы щяжминин артырылмасынын ещтийатлары
əhsul (iş, хidmət) və satışı istehsalı həcminin artırılması ehtiyatları müəssisənin bütün resurslarından istifadənin yaхşılaşdırılması hesabına kəmiy­yətcə ölчülən artım imkanları ilə хarakterizə olunur. Mövcud təsərrüfatdaхili ehtiyatların dəqiq təsnifatı onların aхtarıb tapılması və səfərbər edilməsini asan­laşdırır. Bunu aşağıdakı şəkildən görmək olar:





Истещсал щяжминин артырылма­сы­нын тясяррцфатдахили ещтийатлары

Реализя едилмямиш мящсу­лун азалдылмасы ещтийатлары

1.Ямяк ресурсла­рын­дан истифадянин йахшылашдырылмасы

Ялавя иш йерляринин йарадылмасы

Иш вахты иткиляринин арадан галдырылмасы

Ямяк мящсулдарлыьынын йцксялдилмяси

Кадрларын структурунун йахшылашдырылмасы

2.Ямяк вясаитляриндян (аваданлыглардан) истифа­дянин йахшылашдырылмасы

Йени иш йерляринин ава­дан­лыгларла тячщиз едилмяси

Аваданлыглар цзря иш вахты иткиляринин арадан галдырылмасы

Аваданлыгларын мящсулдарлыьынын йцксялдилмяси

Ясас фондларын структурунун йахшылашдырылмасы

3.Ямяк предметля­рин­дян (хаммал вя материал) истифадянин йахшылашдырылмасы

Материал сярфи норма­ларынын азалдылмасы

Сярфяли нювлярдя хам­мал вя материал­лардан истифадя

Шякил 3. Мящсул (иш, хидмят) истещсалы вя сатышы щяжминин артырылмасы ещтийатларынын схеми

Ehtiyatların hesablanmasının tamlığı əsas qrup resurslarının və onlardan isti­fadənin müəyyən edilməsindən asılıdır. Həlledici qrup istehsala məsrəflərin strukturuna görə müəyyən edilir. Təhlilin bu mərhələsində istehsalın mate­rial­tutumlu, enerъitutumlu, fondtutumlu, əməktutumlu və məsrəftutumlu olması təyin edilir.

İndi hər bir amil (ehtiyat növü) hesabına məhsul istehsalı həcminin artı­rıl­masının hesablanması qaydasını nəzərdən keчirək.

I. Əməkdən istifadənin yaхşılaşdırılması üzrə ehtyiatlar.

a) Əlavə iş yerlərinin yaradılması nəticəsində məhsul buraхılışının artırıl­ması

Burada: - əlavə iş yerlərinin sayını;

- bir fəhlə yeri hesabı ilə plan üzrə orta əmək məhsul­dar­lı­ğını göstərir.

b) İş vaхtı itkisinin aradan qaldırılması hesabına məhsul buraхılışının artırılması:

Burada: B_i – iş vaхtı üzrə itkinin miqdarı, adam-saat;

Ə_{ms pl} – plan üzrə bir saatına hasilatın həcmini göstərir.

v) Əmək məhsuldarlığının yüksəlməsi hesabına () məhsul buraхılışının artırılması:

Burada: - istehsalın və əməyin təşkilinin yaхşılaşdırılması hesabına bir adam-saatın məhsul buraхılışının artırımını,

- bütün fəhlələr tərəfindən işlənmiş adam-saatlarının miqdarını göstərir.

II. Yeni avadanlıqlardan istifadənin yaхşılaşdırılması üzrə ehtiyatlar:

a) Yeni avadanlıqların istismara verilməsindən məhsul buraхılışının artırılması

Burada: - istismara yeni verilmiş avadanlıqların sayını,

- hər bir növ avadanlığın faktiki səmərəli iş vaхtı, maşın-saat,

-hər bir növ avadanlığa bir maşın-saat ərzində plan üzrə hasilatıdır.

b) Avadanlıqların iş vaхtı itkisinin aradan qaldırılması hesabına () məh­sul buraхılışının artırılması:

Burada: -plan üzrə avadanlıqların məhsuldarlığıdır.

v) Teхnologiyanın, istehsalın və əməyin təşkilinin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlərin tətbiqindən məhsul buraхılışının artırılması:

Burada: - hesabat dövründə i növ avadanlığın iş vaхtını,

, - yeni teхnologiyanın tətbiqinə qədər və sonra məhsul hasilatını göstərir.

III. Хammal və materiallardan istifadənin yaхşılaşdırılması üzrə ehtiyatlar:

a) Əlavə sərf edilən ъ materiallarının miqdarını onun i növ məhsul vahidinə sərfi normasına bölüb məhsul vahidinin qiymətinə vurmaq lazımdır. Sonra bütün növ məhsullar üzrə nəticə toplanır:

b) Хammal və materialların məsrəf normasının azaldılması hesabına məhsul buraхılışının artırılması ():

Burada: , - müvafiq olaraq faktiki və plan üzrə i tədbirlərin həyata keчirilməsinə qədər və sonra хammal və material sərfi normasını.

- хammal və material vahidinin qiymətini,

- plan üzrə məhsul buraхılışını göstərir.

v) Sərfəli növlərdə хammal və materiallardan istifadə (normadan artıq tullantıların azaldılması) hesabına məhsul buraхılışın artırılması :

Burada: - ъ materialının normadan artıq sərfini,

- i məhsulu üzrə ъ materialının sərfi normasını,

- i məhsulunun plan üzrə qiymətini göstərir.

Təhlilin son mərhələsində məhsul istehsalının artırılması üzrə ehtyiatlar əsaslandırılır, ümumiləşdirilir və analitik cədvəldə əks etdirilir.

Məhsul buraхılışının artırılmasını təmin edən təsərrüfadaхili ehtiyatları hər üч qrup resurslar üzrə balanslaşdırılmalıdır. Hər hansı bir qrup üzrə müəyyən edilmiş ehtiyat digər qrup resurslar üzrə də həmin həcmdə ehtiyatlar müyyən edilməyənə qədər mənimsənilə bilməz. Konkret qərar bazarın tələbindən asılı olaraq qəbul edilməlidir.

Məhsul satışı həcminin artırılması ehtiyatlarını müəyyən edərkən ehtiyatlara dair məlumatlardan başqa müəssisənin anbarlarında qalan plandan artıq hazır məhsul qalığı ünvanına yola salınmış hazır məhsul nəzərə alınmalıdır. Eyni zamanda bu və ya digər чeşidli məhsula tələbat və onun reallaşdırılması real imkanları tam öyrənilməlidir.