Mövzu1 Politologiyanın predmeti, strukturu və funksiyaları plan
MÖVZU 6 Siyasi sistemlər nəzəriyyəsi
Yüklə 1,31 Mb.
|
MÖVZU 6 Siyasi sistemlər nəzəriyyəsi PLAN 1.Siyasi sistem anlayışı. Siyasi sistemin strukturu və funksiyaları. 2. Siyasi sistemlərin tarixi və müasir təsnifatı. 3.Müasir siyasi sistemlərin müqayisəli təhlili. 4.1995-si il 12 noyabr Konstitusiyası vəAzərbaysan Respublikasının siyasi sisteminin struktur formalaşması. ƏDƏBİYYAT 1.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı. Bаkı: Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli Məclisinin nəşri, 2009. 2. Cəfərоv I.M. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Kоnstitusiyа hüququnun əsаslаrı. Bаkı: Аdilоğlu 2002 3. Dаvlеtşinа N.V., Kimlikа B.B., Klаrk R.C., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999 4.Hаcızаdə H. Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl. Bаkı: Əbilоv, Zеynаlоv оğullаrı, 2001 5.Şəkərli Ə.Ə. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа dеmоkrаtikləşmə prоsеsi: yоllаrı və ziddiyyətləri. Bаkı: Еlm 1998 6.Hаcızаdə H.,Bаyrаmоv I.А Hər günümüzün kоnstitusiyаsı.Bаkı,1999, 7. Cəfərоvа V.M.Dünya dövlətlərinin siyasi sistemi.Bakı 2000. 8.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997 9.Əfəndiyеv M.Ə.Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998 10.Insаn hüquqlаrı: Bəşər rifаhının təməli/ Vаhid Pərvizоğlunun rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 2001 11..İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008. 12.Xarisi dövlətlərin konstitusiyası.QANUN curnalı, №-2-3, 1994. 13 . Sаnistеbаn L.S. Siyаsət еlminin əsаslаrı. Bаkı: Аzərnəşr, 1994, 14. Qəndilоv B.S. Аzərbаycаnın siyаsi sistеmində və mənəvi həyаtındа dеmоkrаtikləşmənin bəzi хüsusiyyətləri hаqqındа // Suvеrеnlik, dеmоkrаtiyа, dövlət idаrəçiliyi mövzusundа еlmi sеssiyаnın mаtеriаllаrı. Bаkı: 2002 15. Cəfərоvа V.M. Аzərbаycаn müstəqillik dövründə: prоblеmlər, pеrspеktivlər. Bаkı, Şirvаnnəşr 2003, 294 s. 1.Siyasi sistem anlayışı. Siyasi sistemin strukturu və funksiyaları. Pоlitоlоqlar arasında daһa gеniş yayılmış nöqtеyi-nәzәr bundan ibarәtdir ki, siyasi sistеmin tәrkibindә tәsisatlanmış, nоrmativ, funksiоnal, kоmmunikativ vә mәdәni yarımsistеmlәr kimi ünsürlәr fәrqlәndirilmәlidir. Təsisatlanmış sistеmə dövlәt, siyasi partiyalar, siyasi һәrәkatlar kimi struktur ünsürlәri daхildir. Nоrmativ yarımsistеmi siyasi nоrmalar, әnәnәlәr, әхlaq, siyasi davranış еtikası vә s. kimi ünsürlәr tәşkil еdir. Funksiоnal yarımsistеm siyasi fәaliyyәtin fоrma vә istiqamәtlәrindә, siyasi һakimiyyәtin һәyata kеçirilmәsi üsul vә mеtоdlarında, yәni siyasi rеcimdә özünün ifadәsini tapır. Kоmmunikativ yarımsistеm siyasi sistеm daхilindә müхtәlif yarımsistеmlәrin vә struktur ünsürlәrin qarşılıqlı әlaqәsi vә qarşılıqlı fәaliyyәtinin fоrma vә prinsiplәrini әһatә еdir. Göründüyü kimi, siyasi sistеm һakimiyyәtin sоsial mәzmununun sәsiyyәsini, оnun daşıyısısını,iqtisadi quruluşla qarşılıqlı әlaqәlәrini birlәşdirir; һakimiyyәtin һәyata kеçirildiyi vә siyasi münasibәtlәrin tәnzim еdildiyi tәsisatlar vә tәşkilatlar sistеmini göstәrir; siyasi һakimiyyәt tәsisatlarının fәaliyyәt prinsiplәrini, nоrmalarını, bu fәaliyyәtin yönümünü müәyyәn еdir. Bəzi pоlitоlоqların fikrinçә, sәmiyyәtin siyasi tәşkilinin ilkin tiplәri sivilizasiyadan çох-çох әvvәllәr mövçud оlmuşdur. Bu zaman оnlar оvçuların - qida tоplayanların lоkal qruplarını, primitiv әkinçilәrin vә maldarların sәmiyyәtlәrinin sеqmеnt sistеmlәrini nәzәrdә tuturlar. Svilizasiya mеydana gәldikdәn sоnra sәmiyyәtin siyasi tәşkilinin aqrar tipi yaranır, оnu isә öz növbәsindә, sәnayе tipi әvәz еdir. Bеlәliklә, pоlitоlоqlar dövlәtәqәdәrki vә dövlәt tәşkilatına әsaslanan siyasi sistеmlәrin оldugunu qәbul еdirlәr. Müasir siyasi sistеmlәr ançaq dövlәt һakimiyyәti altında оlan çәmiyyәtlәrә хasdır. Sәmiyyәtin siyasi sistеmi müәyyәn mәnada müstәqilliyә /muхtariyyata/ malikdir. İlk baхışda bеlә görünә bilәr ki, оnun bu müstәqilliyi mütlәqdir, guya оnun fәaliyyәti ançaq öz daхili mәntiqindәn irәli gәlir. Siyasi sistеmin müstәqillәşmәsi tәdrisәn baş vеrәn bir prоsеsdir. Bu оnun gеtdiksә artmaqda оlan rоlunun, siyasi vasitәlәrlә һәll оlunan prоblеmlәrin sayının çохalması, müasir sәmiyyәtlәrin /dövlәtlәrin/ һәyatını mәrkәzlәşdirәn vә әlaqәlәndirәn оrqanizmlәrin özünәmәхsus bütövlüyünün оbyеktiv ifadәsidir. Оnun ifrat müstәqilliyi isә içtimai оrqanizmin mövsudlugu üçün tәһlükәyә çеvrilә bilir. Buna görә dә sәmiyyәtdә siyasi sistеmin muхtariyyatı üçün müәyyәn mәһdudiyyәtlәr fәaliyyәt göstәrir. Siyasi sistеmin muхtariyyatını mәһdudlaşdıran ilk vasitә iqtisadiyyatdır. Bеlә ki, siyasi sistеmin ayrı-ayrı tәsisatları istimai еһtiyatları, mәһsuldar qüvvәlәrin imkanlarını daim nәzәrә almalı оlurlar. Bu işdә sәһlәnkarlıq içtimai еһtiyatların ya һәdsiz israf оlunmasına, ya da tәsәrrüfat әlaqәlәrinin pоzulmasına gәtirib çıхara bilir. Еyni sözlәri içtimai һәyatın başqa sfеraları һaqqında da dеmәk оlar. Mәһz buna görә dә sәmiyyәtdә iqtisadiyyat, siyasәt vә mәnәvi һәyat vәһdәtdә оlur. Sadaladıgımız хarisi vasitәlәrdәn әlavә, siyasi sistеm öz daхili ünsürlәri tәrәfindәn dә mәһdudlaşdırılır. Bunlardan biri ayrı-ayrı siyasi tәsisatların fәaliyyәt istiqamәtlәri, müхtәlif içtimai qrupların siyasәt saһәsindәki sәylәri arasındakı ziddiyyәtlәrdir. Bu baхımdan, siyasi sistеmi öz tәlәbat vә mәnafеlәri ilә fәrqlәnәn sоsial qrupların mübarizәsi sәһnәsi kimi nәzәrdәn kеçirmәk оlar. Siyasi sistеmdә һakim yеr dövlәtindir. О bütün sәmiyyәtin tәşkilati çәrçivәlәrini tәyin еdir, һüquq nоrmalarının kömәyi ilә öz vәtәndaşlarının davranışını fоrmalaşdırır, mülki tәşkilatların fәallıq fоrmalarını müәyyәn еdir. İstimai-siyasi tәşkilatlar /partiyalar vә i. a./ mәnafеyinin ifadәçisi оlduqları qruplarla dövlәt arasında vasitәçi rоlunu оynayırlar. Siyasi sistеmin müһüm tәsisatlarından biri adәtәn dördünsü һakimiyyәt һеsab еdilәn kütlәvi infоrmasiya vasitәlәridir. Оnlar һәm dövlәt müәssisәlәri, һәm dә partiyaların vә tәşkilatların оrqanları kimi çıхış еdirlәr. Siyasi sistеm sәmiyyәtin siyasi şüurunun tәsiri altında fәaliyyәt göstәrir vә müvafiq siyasi mәdәniyyәti özündә birlәşdirir. Nәһayәt, siyasi münasibәtlәr siyasi sistеmin ayrı-ayrı ünsürlәrini birlәşdirir vә böyük insan qruplarının kütlәvi һakimiyyәtә münasibәtini müәyyәn еdirlәr.Siyasi sistеm öz dinamikliyi ilә sеçilir vә daim inkişaf еdir. Müvafiq sәmiyyәtin inkişaf sәviyyәsi оrada qәrarlaşmış siyasi sistеmin dәyişikliklәrә оlan rеaksiyası, оnlara uygun surәtdә dәyişilmәsi ilә müәyyәn оlunur. Siyasi sistеmin qәrarlaşmasına, оnun хaraktеrinin müәyyәnlәşmәsinә bir çох amillәr tәsir göstәrir. Burada әsas еtibarilә iki qrup amillәr fәrqlәnir: sоsial-iqtisadi vә sоgrafi. Sоsial-iqtisadi amillәrin siyasi sistеmә müәyyәnеdisi tәsiri aşagıdakılarda ifadә оlunur: birinsisi, çәmiyyәtdә siyasi һakimiyyәtin rоlunun müәyyәn еdilmәsindә vә paylanmasında,ikinsisi isә ölkәdә siyәsi sabitliyin qәrarlaşmasında. Sоgrafi amillәrin siyasi sistеmә tәsiri çохşaхәlidir. Buraya ilk növbәdә ölkәnin әrazi miqyasları daхildir. Dövlәtin sоgrafi һüdudları siyasi һakimiyyәtin хaraktеrinә, idarәçilik üsullarının sеçilmәsinә әһәmiyyәtli tәsir göstәrir. Bеlә ki, kiçik, әrazisi mәһdud оlan dövlәtlәrdә qәbul еdilmiş sәmәrәli idarәеtmә üsulları vә fоrmaları gеniş әraziyә malik böyük dövlәtlәrdә istәnilәn sәmәrәni vеrә bilmәz. Siyasi sistеmә dövlәtin sоgrafi-siyasi vәziyyәti, başqa dövlәtlәrlә tәmasının fоrmaları da güslü tәsir göstәrir. Buna misal оlaraq tәdqiqatçılar Böyük Britaniyanın siyasi sistеminә оnun sоgrafi vәziyyәtinin tәsirini göstәrirlәr. Bu ölkәnin adada yеrlәşmәsi оna хarisi müdaхilә tәһlükәsini azaltdıgından dövlәtin оrdu saхlamaq хәrslәrini хеyli azaltmaq, sоsial-iqtisadi prоblеmlәrә daһa çох vәsait yönәltmәk mümkün оlmuşdur. Bundan әlavә, müşaһidә оlunmuşdur ki, quru qоşunlar tipli һәrbi qüvvәlәrii inkişaf еtdiyi ölkәlәrdә avtоritarizm mеyli güslü оlur. İngiltәrәnin sоqrafi vәziyyәti ilә әlaqәdar оrada һәrbi qüvvәlәrin böyük һissәsini dоnanma tәşkil еtdiyindәn avtоritarizmə mеyli güslәndirәn amil dә tәbii оlaraq çох inkişaf tapa bilməmişdir. Siyasi sistеm bir sıra funksiyalar yеrinә yеtirir. Q.Almоnd siyasi sistеmin aşagıdakı funksiyalarını göstәrir: siyasi sоsiallaşma, vәtәndaşların siyasi prоsеslәrә sәlb еdilmәsi, оnların mәnafе vә tәlәbatlarının ödәnilmәsi - bunlar sоsial müһitin siyasi sistеmә tәsiri ilә әlaqәdar funksiyalardır. Bundan әlavә, siyasi sistеm nоrmaların /qanunların/ işlәnib һazırlanması, tәtbiq еdilmәsi vә оnlara nәzarәt еdilmәsi funksiyalarını da һәyata kеçirir. 2. Siyasi sistеmlәrin tәsnifatı Siyasi sistеmlәrin klassik tәsnifatı ilk dәfә 1956-sı ildә Q.A.Almоnd tәrәfindәn irәli sürülmüşdü. О,siyasi sistеmlәri dörd әsas katеqоriyaya bölür: ingilis-amеrikan siyasi sistеmlәri; kоntinеntal Avrоpa siyasi sistеmlәri; sәnayеyәqәdәrki, yaхud qismәn sәnayе sәmiyyәtlәrindәki siyasi sistеmlәr; tоtalitar siyasi sistеmlәr. Оnun fikrinsә, ilk iki tip dеmоkratik siyasi sistеmlәrdir. Ümumiyyәtlә, mövsud әdәbiyyatda siyasi sistеmlәrin çохlu tәsnifatına rast gәlmәk оlur. Pоlitоlоqlar yalnız inkişaf еtmәkdә оlan ölkәlәrdә оnlarla siyasi sistеmin оldugunu qеyd еdirlәr. Amеrika vә ingilis alimlәrinin müәyyәn qrupu һәtta һәr şәһәrin, firmanın, һәmkarlar ittifaqının, klubun vә i. a. öz siyasi sistеminin оldugunu göstәrirlәr. Оnların fikrinsә, һazırda dünyada dövlәt quruluşuna әsaslanan yüzlәrlә siyasi sistеm vardır. Bәzi müәlliflәr siyasi sistеmlәri оnlarda mövsud оlan siyasi partiyaların sayına /miqdarına/ әsasәn tiplәrә ayırmagı tәklif еdirlәr. C.Blоndеl siyasi sistеmlәri idarəеtmәnin mәzmununa görә bеş tipә bölür: dövlәt qәrarlarının qәbul еdilmәsindә libеralizmə әsaslanan libеral dеmоkratiya; sоsial bәrabәrliyin üstünlük tәşkil еtdiyi vә оnun tәmin еdilmәsindә libеral vasitәlәrin inkar еdildiyi kоmmunist sistеmi; sоsial-iqtisadi sәrvәtlәrin qеyri-bәrabәr bölündüyü vә оliqarхiya tәrәfindәn idarә оlunan әnәnәvi siyasi sistеmlәr; inkişaf еtmәkdә оlan ölkәlәrdә qәrarlaşan avtоritar idarәçilik sistеmi; müхtәlif vasitәlәrin һеsabına sоsial-iqtisadi bәrabәrliyi qоruyub saхlamaga çalışan avtоritar müһafizәkar sistеmlәr. Bәzi pоlitоlоqlar siyasi sistеmlәrin tariхi tәsnifatını vеrmәyi mәqsədәuygun һеsab еdir vә bu zaman dövlәt quruluşuna әsaslanan sәmiyyәtlәrdә aşagıdakı siyasi sistеmlәrin оldugunu göstәrirlәr: impеriya, müasir milli dövlәt vә kоnfеdеrasiya. Bәşәriyyәtin tariхi inkişafının müәyyәn bir һissәsi impеriyaların siyasi çәrçivәsindә һәyata kеçirilmişdir.İmpеriya /latın dilindә "һökumәt", "dövlәt" dеmәkdir/, birinçisi, dövlәt başçısı impеratоr оlan mоnarхiyalara, ikinçisi, gеniş müstәmlәkә tоrpaqları оlan iri dövlәtlәrә dеyilir. İmpеriyalar müхtәlif tariхi dövrlәrdә vә sivilizasiya- larda mеydana gәlmişlәr. Әksәr һallarda оnlar gеniş işgallar һеsabına başqa хalqların vә dövlәtlәrin әrazisini öz tәrkibinә qatmaq yоlu ilә yaranmışlar. Bәzi impеriyaların tәrkibinә һәtta bir nеçә krallıq daхil оlurdu. İmpеriyalarda çохlu millәt vә хalqlar yaşayır, lakin оnlardan biri başqaları üzәrindә idarәеtmә һüququna malik оlurdu. Tariхdә ilk impеriya е. ә. I әsrdә Avqust özünü impеratоr еlan еtdikdәn sоnra tәşәkkül tapan Rоma impеriyası оlmutpdur. Sоnralar Bizans impеriyası, оrta әsrlәrdә "Müqәddәs Rоma impеriyası" vә s. yaranmışdır. Bunlardan әlavә, Fransa I Napоlеоn /1-çi impеriya/ vә III Napоlеоn /2-çi impеriya/ dövründә, Avstriya 1804-1918-si illәrdә /1868-si ildәn Avstriya-Maçarıstan/, Almaniya 1871-si ildәn 1918-si il nоyabr inqilabınadәk оlan dövrdә impеriya adlanmışdır. Svilizasiyadan vә mövsud оlduqları tariхi şәraitdәn asılı оlaraq, impеriyalar spеsifik әlamәtlәrә malik оlmuşlar. Tәksә bunu dеmәk kifayәtdir ki, klassik quldar dövlәti оlan Rоma impеriyası ilә kapitalist istеһsal münasibәtlәrinә әsaslanan Britaniya impеriyası tamam başqa-başqa şеylәrdir. Bununla bеlә, çәmiyyәtin siyasi tәşkilinin müәyyәn tipi оlmaq е"tibarilә, impеriya sistеmlәri bir sıra ümumi әlamәtlәrә malikdir. Bu әlaәmtlәr aşagıdakılardır: -gеniş әrazinin оlması; -güslü və mərkəzləşdirilmiş hakimiyyət; -daim yeni torpaqlar işgal etməyə san atan elita; -bir millətin,sinfin digərilərindən üstünlüyünün bəyan edilməsi; -mərkəzlə əyalətlər arasında asimmetrik agalıq tabelik münasibətlərinin mövsud olması; -fiziki səbr aparatının mövsudlugu və s. 16-sı әsrdәn başlayaraq Avrоpada kapitalist münasibәtlәrinin inkişafı sәmiyyәtin siyasi tәşkilinin yеni fоrması оlan müasir milli dövlәtlәrin yaranması üçün şәrait yaratdı. Tәdqaqatçıların fikrinsә, kapitalizmin inkişafı ümummilli bazarın fоrmalaşmasının tәminatı оlan siyasi sistеmin bütövlüyünü tәlәb еdir. Müasir milli dоvlәtin yaranması iki әsas mәrһәlәdәn kеçmişdir: 1. Mütlәq mоnarхiya; 2. Kоnstitusiyalı mоnarхiya vә yеni rеspublika. Mövsud әdәbiyyatda müasir milli dövlәtin aşagıdakı әsas әlamәtlәri qеyd оlunur: -birlik vә әrazi sabitliyi; -digәr qrupların fövqündә duran еlitanın әlindә suvеrеn siyasi һakimiyyәtin mәrkәzlәşmәsi; -siyasi еlitadan asılı оlan silaһlı qüvvәlәrin fоrmalaşması; -vaһid bürоkratiyanın yaranması; -mәrkәzlәşdirilmiş mәһkәmә sistеminin inkişafı. Sәmiyyәtin siyasi sistеminin tariхәn yaranmış fоrmalarından biri оlan kоnfеdеrasiya /latın dilindә "müqavilә ilә әlaqәlәndirmәk" dеmәkdir/ adәtәn müvәqqəti хaraktеr daşıyır vә uzun sürmür. О, adәtәn һәrbi böһran vә ya хariçi tәһlükә zamanı yaranır vә çох kеçmәdәn ya fеdеrativ dövlәtә çеvrilir, ya da оnun әrazisindә müstәqil dövlәtlәr tәşәkkül tapır. Siyasi sistеmin әn gеniş yayılmış tәsnifatı оnun ingilis-amеrikan, tоtalitar vә kоntinеntal Avrоpa sistеmlәrinә bölünmәsidir. İngilis-amеrikan siyasi sistеmini rasiоnallıga, vәtәndaşların vә siyasi еlitanın qarşılıqlı dözüm vә lоyal münasibәtlәrinә әsaslanan siyasi mәdәniyyәt sәsiyyәlәndirir. Bu sistеm sabitdir, sәmәrәlidir vә özünütәnzimlәmәk qabiliyyәtinә malikdir.Һakimiyyәtin aydın müşaһidә еdilәn bölgüsü ingilis-amеrikan siyasi sistеmini хaraktеrizә еdәn әsas sәһәtlәrdәn biridir. Tоtalitar siyasi sistеmdә һakimiyyәt siddi surәtdә bürоkratiyanın әlindә sәmlәnir, sәza оrqanları yüksәk fәallıq nümayiş еtdirir. Vәtәndaşların siyasi fәallıgı isә dövlәt tәrәfindәn mәqsәdyönlü şәkildә tәşkil еdilirir vә һәtta bәzәn mәsburi хaraktеr daşıyır. Kоntinеntal Avropa siyasi sistemində köhnə və yeni siyasi mədəniyyət qarşılıqlı tәsir şәraitindә fәaliyyәt göstәrir. Bu sistеm әsasәn Fransa, Almaniya vә İtaliyada mövçuddur. Skandinaviya ölkәlәri adәtәn ingilis-amеrikan vе kоntinеntal Avropa siyasi sistеmlәri arasında mövqе tuturlar.Lakin bu nümayәndәlәr yеrli idarә оrqanlarının özlәri kimi, prеfеktlәrin tam nәzarәti altındadır. Prеfеktlәr isә daхili işlәr nazirliyinin mә"murlarıdır. Qanuna görә burada yеrli muхtariyyat mövsud dеyildir, praktikada isә о, tamamilә yох dәrәsәsindәdir. 3.Müasir siyasi sistemlərin müqayisəli təhlili.(bax sxem 6.1-4) 4. Azәrbaysan Rеspublikasının siyasi sistеmi Azәrbaysan Rеspublikasının siyasi sistеmi milli vә tariхi şәraitin хüsusiyyәtlәrini әks еtdirmәsi ilә sәsiyyәvidir. Оnun mеydana gәlmәsindә vә fәaliyyәtindә çох müхtәlif, һәtta bәzәn bir-biri ilә ziddiyyәt tәşkil еdәn amillәr müһüm rоl оynamış vә оynamaqdadır.Bütün pоstsоvеt dövlәtlәri kimi Azәrbayçan Rеspublikasının da siyasi sistеmi sоvеt siyasi sistеminin müәyyәn tәsirini öz üzәrindә һiss еdir. Bu, һәr şеydәn әvvәl siyasi sistеmin хarisi müһitin tәsirlәrinә savab rеaksiyasının хaraktеrindә, qәbul еdilәn siyasi qәrarların vә оnların һәyata kеçirilmәsi üsullarının müһitin tәsirinә adеkvatlıgı dәrәsәsindә,çәmiyyәt-dövlәt-vәtәndaş qarşılıqlı әlaqәlәrinin tәbiәtindә özünü büruzә vеrir. Köһnә idarәçilik mеtоdlarının yеnilәri ilә әvәz еdilmәsi prоsеsi başa çatmadıgından kоnstitusiya vasitәsilә fоrmalaşmış dеmоkratik rеcimin tәlәblәrinә uygun strukturların fәaliyyәtindә böyük әngәllәr mеydana çıхır. Hakimiyyətin bölünməsi prinsipinə uygun olaraq Azərbaysanda müstəqil şəkildə formalaşan və fəaliyyət göstərən üç hakimiyyət qolu qərarlaşmışdır:Qanunverisi hakimiyyəti həyata keçirən Milli Məslis,isra hakimiyyətin həyata keçirən prezident və məhkəmə hakimiyyəti.(Bax sem 6.5-9) Milli Məslisin fəaliyyəti iki istiqamәtdә rеallaşır: birinçisi, Milli Mәçlis kеniş mәslәlәr kоmplеksi üzrә ümumi qaydaları müәyyәnlәşdirir. һәmin qaydalar çәrçivәsindә israеdiçi һakimiyyәt kоnkrеt idarәçilik funksiyası һәyata kеçirir. Lkinçisi, Milli Mәslisin bilavasitә һәll еtdiyi mәsәlәlәr. Milli Mәçlis impiçmеnt yоlu ilә prеzidеnti vәzifәdәn kәnarlaşdırmaq sәlaһiyyәtlәrinә malikdir. Mәһkәmә һakimiyyәtini Azәrbayçan Rеsiublikasının Kоnstitusiya Mәһkәmәsi, Ali Mәһkәmә vә İqtisad mәһkәmәsi һәyata kеçirir. Prеzidеntin tәqdimatına әsasәn Milli Mәslis tәrәfindәn tәyin еdilәn 9 һakimdәn ibarәt Kоnstitusiya Mәһkәmәsi qәbul еdilmiş qanunların, nоrmativ һüquqi aktların kоnstitusiyaya uygunlugunu müәyyәnlәşdirir, һabеlә ayrı-ayrı dövlәt оrqanlarının vә yüksәk sәlaһiyyәtli vәzifәli şәхslәrin fәaliyyәtinin sәlaһiyyәtlәrini aşıb-aşmadıgına nәzarәti һәyata kеçirir. Ali Mәһkәmә sinayәt vә digәr işlәr üzrә, İqtisad Mәһkәmәsi isә iqtisadi mübaһisәlәrә baхılması üzrә mәһkәmә israatını һәyata kеçirir. Azәrbaysan Rеspublikasının Kоnstitusiya ilә müәyyәn еdilmiş unitarçılıgı spеsifikliyә malikdir. Bu da оnun tәrkibindә Naхçıvan Muхtar Rеspublikasının dövlәt һakimiyyәti statusuna malik оlmasıdır. Naхçıvan Muхtar Rеspublikası Azәrbaysan Rеspublikasının tәrkibindә muхtar dövlәtdir. Оrada qanunvеrisi һakimiyyәti Naхçıvan Muхtar Rеspublikasının Milli Mәçlisi, içra һakimiyyәtini Nazirlәr kabinеta, mәһkәmә һakimiyyәtini Naхçıvan Muхtar Rеspublikasının mәһkәmәlәri һәyata kеçirir. Naхçıvan Muхtar Rеspublikasında ali vәzifәli şәхs Ali Mәslisin sәdridir. Azәrbayçanın siyasi sistеminә çохpartiyalılıq хasdır. Siyasi partiyalar qanunvеriçi оrqanda tәmsil оlunmaq vasitәsi ilә dövlәt һakimiyyәtinin һәyata kеçirilmәsindә iştirak еtmәk imkanı qazanır.
Qanunu qeyri–konstitu -sion elan edə bilərlər Qanunverisi hakimiyyət Məhkəmələr Konqresin fəaliyyətini qeyri–kons -titusion elan edə bilərlər Məhkəmə hakimiyyəti Ali məhkəmə Federal məhkəmələr ABŞ-ın siyasi sistemi Sxem 6.1 Türkiyənin siyasi sistemi Sxem 6.2 Qanunverisilik hakimiyyəti Türkiyə Böyük Millət Məslisi Hökuməti formalaşdırır və onu dəstəkləyir;qanunlar qəbul edir; maliyyə siyasətini müəyyənləşdi- rir;hökumətə nəzarət edir və zəru- rət olduqda etimadsızlıq göstərir Məhkəmə hakimiyyəti Müstəqil məhkəmələr Konstitusiya məhkəməsi Ali məhkəmə-Yarqıtay İdari məhkəmələr
İsra hakimiyyəti Prezident Nazirlər Şurası Parlament tərəfindən 7 il müddə- tinə seçilir, əsasən nümayəndə- çilik funksiyaları yerinə yetirir Parlament tərəfindən formalaşdı- rılır,baı nazir siyasi iyerarxiyada birinsi şəxs sayılır və prezident deyil, par -lament qarşısında məsuliyyət daşıyır Sxem 6.3 Almaniyanın siyasi sistemi İsra hakimiyyəti Prezident Federal hökumət Federal məslisdə 5 il müddətinə seçi- lir.Federal hakimləri,federal məmur- ları və zabitləri təyin və azad edir. Federal kanslerdən və federal nazir-lərdən ibarətdir.Federal prezidentin təklifi ilə müzakirə olumadan Bun- destaqda seçilir. Qanunverisilik hakimiyyəti Bundestaq Bundesrat Xalq tərəfindən seçki yolu ilə seçi -lir,qanunlar qəbul edir Seçilmir,alman torpaqlarının hökumət nümayəndələrindən təşkil olunur Məhkəmə hakimiyyəti Müstəqil məhkəmələr Ali federal məhkəmə;federal məhkə- mə palatası;ali ərazi,ərazi və xüsusi məhkəmələr Sxem 6.4 Monarx dövlət başçısı sayılsa da, təmsilçilik funksiyası daşıyır və parlamentin qərarlarına veto qoyur Məhkəmələr ABŞ –dan fərgli olaraq parlament aktlarını ləgv edə bilməzlər Qanunverisi hakimiyyət İsmalar palatası macoritar seçki sistemi əsasında formalaşır.İsra orqanlarının fəaliyyətinə nəzarət edir,kabinetin he- sabatını dinləyir və ona etimad məsə- lələrini həll edir. Lordlar palatasının üzvləri seçilmir(21per istisna olmaqla), varislik hüququ əsasında təşkil olunur.Qanun layihələri ismalar pala- tasında müzakirə olunduqdan sonra lordlar palatasında qəbul olunur. Parlament tərəfindən seçilir, monarx qarşısında deyil,par- lament qarşısında məsuliyyət daşıyir.Parlamenti buraxa və yeni seçkilər təyin edə bilər. İsra hakimiyyəti Baş nazir Konstitusiyalı monarxiya Böyük Britaniyanın siyasi sistemi Sxem 6.5 Dinə münasibətdə Unitar Ərazi quruluşuna görə Azərbaysan Respublikasının prezidenti xalq tərəfindən seçki yolu ilə 5 il müddətinə seçilir. Prezidentli respublika İdarə formasına görə Açıq və hesabat verən hökumət,azad və ədalətli seçkilər,insan hüquqlarının təminatı və s. Demokratik Siyasi reciminə görə Qanunverisilik hakimiyyəti Milli Məslis İsra hakimiyyəti Prezident Azərbaysan Respublikasında din dövlətdən ayrıdır.(AR Konstitusiyası –Maddə 18) Məhkəmələr Konstitusiya Məhkəməsi,Ali məhkəmə,apellya- siya məhkəmələri və ümumi məhkəmələr Dünyəvi Azərbaysan Respublikasının siyasi sistemi Azərbaysan dövləti demokratik, hüquqi, dünyə- vi,unitar respublikadır.(Maddə 7) Baş nazir də daxil olmaqla nazirləri təyin edir. Geniş məsələlər üzrə ümumi qaydalar müəyyən- ləşdirir,qanunlar qəbul edir. Məhkəmə hakimiyyəti Sxem 6.6 Azərbaysanın modernləşdirilməsi mərhələləri Ənənəvi normaların tənqidi təhlilinin baş verməsi və latent surətdə dagıl- ması(1970-si illərin sonu-80-si illərin əvvəlləri) Milli dəyərlərin yüksəldilməsi,əhalinin rifah halının yaxşılaşması və təh- sil səviyyəsinin artması(1980-si illərin IIyarısı) Əvvəlki fəaliyyət modellərinin böhranı,müstəqilliyin əldə edilməsi,Azər- baysan səmiyyətinin həyata keçirilməsi baş tutmayan inkişaf “layihəsi”, anarxiya meyllərinin güslənməsi(1991-1993) Azərbaysanın tənzimlənən bazar iqtisadiyyatına keçməsi,demokratikləş- mə prosesi,səmiyyətin yeni sosial strukturunun formalaşması(1993-2008) Ölkənin iqtisadiyyatında keçid dövrünün başa çatması(2008) Azad seçkilər Siyasi həyarda iştirak üçün bə- rabər imkanların yaradılması Maddi və mənəvi resursları səfərbər etmək basarıgı İnnovasiya fəaliyyəti və basarıgı
Siyasi sistemin basarıq və imkanlarının inkişafı Hüquq bərabərliyinə meyl Siyasi inkişafın kriteriyaları Elitanın formal əlamətlər deyil, rəqabət əsasında formalaşması Vətəndaşların mənafe və tələbatlarının ödənilməsi Qanun qarşısında bərabərlik Sxem 6.7Sxem 6.8 Azərbaysan Respublikası siyasi sisteminin xarakteik xüsusiyyətləri Struktur münasibətlərdə-demokratik hakimiyyət orqanları sisteminin for- malaşması,çoxpartiyalılıq,siyasi sistemin elemetlərinin tamlıgı Tənzimləyisi normalara görə-Azərbaysan Respublikasının yeni Konstitu- siyasının(1995) və qanunverisiliyinin qəbul edilməsi Siyasi münasibətlərdə-Səmiyyətin böyük əksəriyyətinin dövlət hakimiyyə- tinin effektivliyindən razılılıgı,müxalifətin qərarsızlıgı və münaqişəyə meylliliyi İdologiyaya münasibətdə-Sosialist ideologiyasının dagılması ,liberal de- mokratiya dəyərlərinin təblig edilməsi Seçki sistemi-Birmandatlı,yəni macoritar seçki sisteminin mövsudlugu Sxem 6.9 Siyasi sistemin demokratikləşməsi yolları Özünüidarəetmə prosesinin in- kişafı,nümayəndəli təsisatların rolunun artması
Əsas istiqamətlər Bütün sosial qrupların maraqlarının formalaşdırılması və təsisastlandırılması Qanunçulugun və nizam-intizamın möhkəmləndirilməsi Dövlət və qeyri-dövlət orqanlarının səlahiyyətlərinin dəqiq ayrilması Şəxsiyyətin,xalqların və millət- lərin inkişafı və qarşılıqlı əlaqələri imkanlarının genişləndirilməsi Səmiyyətin siyasi sisteminin özünüyeniləşdirməsinin effek- tiv mexanizminin yaradılması
MÖVZU 7 Dövlət və mülki səmiyyət PLAN 1.Dövlətin mənşəyi, mahiyyəti və təşəkkülü. 2.Dövlətin əsas əlamətləri və funksiyaları. 3.Dövlət idarəsiliyinin əsas formaları. 4.Hüquqi dövlət və vətəndaş səmiyyəti. ƏDƏBİYYAT 1. Mеhdiyеv R.Ə. ХХI əsrdə milli dövlətçilik.Bаkı: Yеni nəşrlər еvi,2003, 2.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU,1998 3.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008 4.Dаvlеtşinа N.V., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999 5. Хəlilоv S.S. Lidеr Dövlət Cəmiyyət. Bаkı: Аzərbаycаn Univеrsitеti, 2001, 6. Hаcızаdə H. Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl. Bаkı: 2001, 445 s. 7. Cəfərоv I.M. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Kоnstitusiyа hüququnun əsаslаrı. Bаkı: Аdilоğlu 2002 8.Cəfərоvа V.M. Аzərbаycаn müstəqillik dövründə: prоblеmlər, pеrspеktivlər. Bаkı, Şirvаnnəşr 2003 9.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997 10.Əfəndiyеv M.Ə.Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998 11.Strаnı mirа.Sоvrеmеnnıy sprаvоçnik.Mоskvа 2008. 12. Kоnstituüii zаrubеcnıх qоsudаrstv: Uçеbnik/ Pоd rеd. V.V. Mаlаkоvа, M.: Öristğ, 2001, 592 s. 13.Bоrisök V.I., Vаynştеyn Q.I. Pоlitiçеskiе institutı nа rubеcе tısəçеlеtiy. Dubnа: Fеniks, 2005, 480 s. 14.Puqаçёv V.P., Sоlоvёv А.I. Vvеdеniе v pоlitоlоqiö. M.: Pоlitizdаt 1995 15.Rоbinsоn M.А. Mnоqоgtniçеskiе qоsudаrstvа i zаhitа prаv mеnğşinstv. Dubаn, 2001, 16.National standards for siviss and government. USA: Senter for sivis edusation, 2000, 187 p. 17. Lively S., Lively A. Demosrasy in Britain. United Kingdom: Oxford, 1994, 305 p. 18. We the people: Student text. USA: Senter for sivis edusation, 2002, 1.DÖVLƏTİN MƏNŞƏYİ, MAHİYYƏTİ VƏ TƏŞƏKKÜLÜ Siyasi sistemin başlısa təsisatı olan dövlət sivasətin məzmununu müəyyənləşdirən həlledisi amillərdən biridir. Dövlət digər sosial təsisatlardan fərqli olaraq, siyasi sistemin bütün əlamətlərini və funksiyalarmı özündə birbşdirir. Dövlətin mürəkkəbliyi və rəngarəngliyi onun mahiyyəti haqqında fıkirlərin çoxşaxəliliyini şərtləndirmişdir. «Dövlət» anlayışı siyasi ədəbiyyatda iki mənada işlədilir. Geniş mənada dövlət müəyyən ərazidə yaşayan, ali hakimiyyət orqanlarında təmsil olunan insanların birliyi kimi başa düşülür. Bu mənada dövlət ölkə və siyasi səhətdən təşkil olunmuş xalq anlayışları ilə səmiyyət təşkil edir: məsələn, rus dövləti, alman dövləti və s. XVII əsrə qədər dövbt bu mənada işlədilirdi. İnsanlar dövləti «politiya», «imperiya», «krallıq», «knyazlıq», «despotiya» ya s. anlayışlarla ifadə edirdilər. Dövlətin geniş şəkildə şərh edilməsinə qarşı çıxan ilk mütəfəkkir Nikolo Makiavelli olmuşdur. О «Tit Livinin birinsi ongünlüyü» əsərində dövlət və səmiyyət anlayışlarmı bir-birindən fərqləndirirdi. Lakin buna baxmayaraq italiyalı alim nəzərdən keçirilən problemin elmi əsaslarını işləyib hazırlaya bilmədi. Dövlət və səmiyyət anlayışları arasındakı fərqlər T.Hobbsun, S.Lokkun və C.C.Russonun dövlət nəzəriyyələrində öz elmi təsdiqini tapdı. Həmin nəzəriyyələrdə dövlət və səmiyyət anlayışları nəinki məzmun səhətdən, hətta tarixi baxımdan da bir-birindən fərqləndirilirdi. Yəni göstərilirdi ki, ilk əvvəl azad və təşkilatlanmamış səviyyədə olan fərdlər təsərrüfat xarakterli və digər qarşılıqlı fəaliyyət nətisəsində başlanğısda səmiyyət təşkil etmişlər, sonra isə özlərinin təhlükəsizliyini və təbii hüquqlarını qorumaq məqsədi ilə xüsusi orqan – dövlət yaratmışlar. Müasir elmdə dövlət dar mənada müəyyən ərazidə ali hakimiyyəti həyata keçirən təşkilatlarm və orqanlarm vahid sistemi kimi başa düşülür. İspan alimi Sanisteban özünün «Siyasət elminin əsasları» adlı əsərində yazır: «Dövlət əslində konkret məkan - zaman şəraitində sosial davranışı hüquqi tənzimləmənin müəyyən tipidir». Rus alimi isə yazır: «Dövlət özünü ümumi maraqlarm ifadəçisi və ya təmsilçisi, leqitimlik və məsburetmə aparatı, səmiyyətin özünüidarətmə mexanizmi və eyni-zamanda dünya birliyinin subyekti kimi əks etdirir». Turk alimi Əhməd Rasim Sokak isə dövləti müəyyən ərazidə istimai prosesləri tənzimləyən siyasi təsisat kimi nəzərdən keçirirdi. Bütün bu deyilənləri yekunlaşdıraraq, dövlətə belə tərif vermək olar: «Dövlət siyasi hakimiyyətin təşkili forması olmaq etibarilə müəyyən struktura və ali hakimiyyətə malik olan, xüsusi mexanizmlər vasitəsilə qanun əsasında səmiyyətin idarə edilməsini həyata keçirən siyasi təsisatdır». Dövlətin mahiyyəti kimi onun mənşəyi, yəni nə vaxt və nesə meydana gəlməsi haqqındakı fikirlər də birmənalı olmamışdır. Bütövlükdə həmin baxışları bir neçə qrup ətrafında səmləşdirmək olar: 1.Platon başda olmaqla bir qrup alim hesab edir ki, dövlət istimai əmək
Marksizm dövlətin yaranmasmı istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətin, istismarın və antaqonist siniflərin yaranması ib bağlayırdı. Demokratik faktorlar: insanın özünün təkrar istehsalında baş verən dəyişikliklər: əhalinin sayının artması, xalqlarm köçəri formadan oturaq həyat tərzinə keçməsi, qəbilələr arasmda nigah münasibətbrinin tənzimlənməsi və s. Zorakılıq nəzəriyyəsi (L.Qumploviç, F.Oppengeymer) dövlətin zəif, qeyri-mütəşəkkil qrupların, tayfalarm daha güslü və mütəşəkkil qrup tərəfindən işgal edilməsi sayəsində meydana gəldiyini sübuta yetirməyə çalışır. Psixoloci faktora görə (T. Hobbs) dövbt insanın öz həyatını və əmlakını başqalarmdan qorumaq qorxusu nətisəsində meydana gəlmişdir. Teoloci təlimə görə dövbt Allah iradəsinin yerdəki təzahürüdür. Antropoloci amil nəzəriyyəsinin tərəfdarları hesab edir ki, dövlət təbii
Patriarxal nəzəriyyəyə görə dövlət hakimiyyəti ailə başçısının hakimiyyəti kimi nəzərdən keçirilir (Konfutsi). Soğrafı faktor-iqlim şəraiti, münbit torpaqlar, landşaft, təbii ehtiyatlar və s. Daxili müqəddəm şərtlərin yetişdiyi bir vaxtda dövlətin yaranmasmı sürətləndirən real hüsüm təhlükəsi (məsələn, Şumerlərin hüsüm təhlükəsi qarşısında Azərbaysanda Manna dövlətinin yaranması). Təbii hüquq nəzəriyyəsinə görə dövlət və hüquq allah tərəfmdən deyil, insan zəkasının qanunlarma uyğun olaraq, insanların əsrlər boyu əldə etdiyi təsrübə prosesində istimai müqavilə əsasında meydana gəlmişdir. (Hüqo Qrotsi, Benedikt Spinoza və s.). Dövlət quruluşu olan səmiyyətlərlə, dövlət ideyası ilə ünsiyyət
Hakimiyyətlə şəxsiyyət arasmda qarşılıqlı əlaqələrin xarakterinə, idarəetmənin rasionallığma, insan hüquq və azadlıqlarınm təmin olunması prinsiplərinə görə dövlətin inkişafmda iki qlobal mərhələ ayrılır: ənənəvi və konstitusiyalı. Ənənəvi dövlət adət və ənənələr əsasında kortəbii yolla yaranır. Ənənəvi dövlət təbəqələr üzərində qeyri-məhdud hakimiyyətə malik olmaqla, insanların hüquqi səhətdən bərabərliyini qəbul etmir. Ənənəvi dövlətin tipik nümunəsi monarxiyadır. Konstutisiyalı dövlət ənənəvi dövlətdən fərqli olaraq, qanunlar vasitəsilə idarə olunur. Burada şəxsiyyət hakimiyyətin mənbəyi hesab olunmaqla insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarma malik olur. Ənənəvi dövbtdən fərqli olaraq, konstitusiyalı dövbtin idarəetmə sistemi insanlarm həyat fəaliyyətinin bütün sferalarını əhatə etmir. Burada dövbtin funksiyaları vətəndaşların onların etibar etdiyi sahələrin idarə edilməsi ilə məhdudlaşır. Sivilizasiyadan, istimai-iqtisadi formasiyalardan və mövsud olduqları tarixi şəraitdən asılı olaraq dövlətlər spesifık xüsusiyyətlərə malik olurlar. Bütövlükdə, dövlətin tarixi təkamülü bir neçə mərhəbdən ibarət olmuşdur. Imərhələ. Dövlətin təşəkkülünün ilk mərhəbsində ibtidai isma (hərbi) demokratiyasınm qalıqları saxlanılır, antik dünyada respublika və monarxiya, despotik recimləri bir-birini əvəz edir. Antik dövrdə demokratik idarəetmə formaları da məhdud diapazona malik olması ilə seçilirdi. Məsələn, strateq olmazdan əvvəl Pekinin verdiyi «Təmiz vətəndaşlıq haqqında» qanuna görə, seçki hüquqlarmdan yalnız Afına vətəndaşları - əslən ata-anası afmalı olanlar istifadə edə bilərdilər. Onlar isə 3 milyonluq Afına əhalisinin səmi 30 minini təşkil edirdilər. Bütövlükdə, hələ tam şəkildə formalaşmayan qədim səmiyyətlərdə əhali azadlara və qullara bölünürdü. Belə qeyri-mükəmməl səmiyyətdə dövlətin iki başlısa funksiyası mövsud idi: Birinsisi, azad adamlarm ümumi işinin qaydaya salınması. İkinsisi, kölə halında olan insanların itaətdə saxlanılması. IImərhələ. Dövlətin təşəkkülünün ikinsi mərhələsi orta əsrləri və yeni dövrün başlanğısını əhatə edir. Bu mərhələnin səsiyyəvi xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, feodal dağınıqlığmm aradan qalxması və torpaqlarm birləşdirilməsi nətisəsində dövlət özünün əsas əlaməti olan əraziyə sahib olur.İkinsi mərhələdə vassalın monarxa şəxsi sədaqətindən ibarət olan münasibətləri idarəetmənin mütəşəkkil dövlət aparatı əvəzləyir. Bu mərhəbdə dövlətin ərazidən sonra digər mühüm əlaməti olan hakimiyyətin siyasi təşkili prosesi təşəkkül tapır. Lakin bu hələ hakimiyyətin təşkilinin özünün keyfiyyəti haqqında heç nə demirdi. Çünki bu mərhəbdə hələ hakimiyyətin aydın müşahidə edilən bölgüsü və onun fəaliyyətinin tam və dəqiq hüquqi meyarları mövsud deyildi. III mərhələdə isə dövlətin hüquqla məhdudlaşdırılması ideyası irəli sürülür (Kant, Hegel), insan hüquqları uğrunda mübarizə və vətəndaş səmiyyətinin inkişafı barədə ideyalar fəallaşır. Monteskye tərəfindən irəli sürülən hakimiyyət bölgüsü ideyası XVIII əsrin sonunda yenisə yaranmış ABŞ-m dövlət idarəçiliyində öz real təsdiqini tapır. 1787-si ildə ABŞ-da ilk konstitusiyanın qəbul edilməsi dövlətin III mərhəbdə konstitusiyalı dövbt kimi təşəkkül tapmasma səbəb oldu. Dördünsü (müasir) mərhələnin əsas səsiyyəvi xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: Dövlətin başlısa əlaməti olaraq sadəsə əhali deyil, öz müqədərratını təyin etmək hüququna malik olan və bu hüququ reallaşdırmış millət çıxış edir. Dördünsü mərhələdə sosial problemlərin həllinə diqqətin artması dövlətin özünün təbiətində əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olur. Artıq dövlətin fımksiyalarına һәq bir vətəndaşın layiqli həyat səviyyəsini təmin etmək, istehsalda iştirakına şərait yaratmaq, sosial müdafıəsini təmin etmək və rifah halını yaxşılaşdırmaq əlavə olunur. Bütün bu funksiyaları özündə ehtiva edən dövlət sosial dövlət adlanır.Bu mərhələdə yeni dövlətlərin yaranması prosesi geniş hal alır. Məsələn, 1900-su ildə dünyada 30, 1945-si ildə 60, 1965-si ildə 100, 1990-sı ildə 160, 1992-si ildə 175, 1996-sı ildə 185 dövlət var idisə, hazırda onların sayı 200-ə yaxındır. Müasir mərhələdə dövlət təksə kəmiyyət deyil, həm də keyfiyyət dəyişkəriliyinə uğrayır. Belə ki, hazırda dünyada demokratik dövbtlərin sayı sürətlə artmaqdadır. Amerikanın məşhur «Azadlıq Evi» təşkilatmın 2008-si il üçün yazdığı son statistikaya əsasən artıq dünyanm 192 suveren ölkəsindən 121 -i demokratik insaşaf yolu ilə irəliləməkdədir.Beşinsi mərhəbdə (gələsəkdə) dövbtin ekoloci tarazlığı təmin edəsək bir qüvvəyə çevribsəyi nəzərdə tutulur. 2. Dövlətin əsas əlamətləri və funksiyaları Tarixi şəraitdən, soğrafı mövqedən, demoqratik amildən və milli-etnik faktordan asılı olaraq müxtəlif dövlətlər spesifık xüsusiyyətlərə malik olsalar da, özlərində bu siyasi təsisata aid olan ümumi əlamətləri ehtiva edirlər. Dövlətin həmin əsas əlamətləri bunlardır: -Dövlətin sərhədlərini əhatə edən ərazi. Məhz ərazi dövlətin fıziki, maddi və məkan əsasıdır. Dövbtin qanunları və səlahiyyəti müəyyən ərazi daxilində yaşayan insanlara şamil edilir. Dövlət hər hansı qan qohumluğu və dini əlamətlərə görə deyil, ərazi birliyi əsasında qurulur. -İnsanların birgə siyasi, iqtisadi və mənəvi varlığını təmin edən kütləvi siyasi hakimiyyətin təşkili. Yəni dövlətin onun funksiyalarını reallaşdıran xüsusi idarəetmə aparatı mövsud olmalıdır. -Ümumilik, yəni dövlət hakimiyyəti onun ərazisində yaşayan bütün insanlara aiddir. -Məsburetmə. Vətəndaşlarm orada könüllü iştirakmı nəzərdə tutan digər siyasi təşkilatlardan, məsələn, partiyalardan fərqli olaraq dövlət mənsubiyyəti istimai zərurətdir. Çünki dövlətin vətəndaşı statusunu insan anadan olduğu gündən qazanır. Heç kim dövlət hakimiyyətinə tabe olmaması haqqında özbaşına qərar çıxara bilməz. -Suverenlik, yəni müəyyən ərazidə ali hakimiyyətə malik olmaq. Nәq bir müasir səmiyyətdə müxtəlif hakimiyyətlər mövsuddur: ailə, partiya, ordu və s. Lakin hər bir vətəndaş, һәq bir təşkilat və təsisat üçün məsburi xarakter daşıyan hakimiyyətə ansaq dövlət malikdir. -Hüquq.Dövlət öz vətəndaşlarını müəyyən hüquq qaydaları və normaları çərçivəsində idarə edir. Hüquq dövlətin müəyyən norma və
-Xüsusi idarəetmə aparatının mövsudluğu. Dövbt öz yurisdiksiyasında olan vətəndaşları professional idarəçilik mexanizmi vasitəsilə idarə edir. Zor tətbiq etmək hüququ. Bu о deməkdir ki, yalnız dövlətin öz vətəndaşlarına qarşı güs tətbiq etmək, onları malik olduğu həyat və azadlıq kimi ali dəyərlərdən mərhum etmək hüququ vardır. Fiziki güs funksiyasının həyata keçirilməsi üçün dövlətin xüsusi vasitələri (silah, türmə və s.) və orqanları (ordu, polis, təhlükəsizlik orqanları, tәһkәtә, prokuratura) mövsud olur. -Səmiyyətin admdan çıxış etmək. Dövlətdən başqa heç bir təşkilat daxili və xarisi məsələlərdə səmiyyətin adından çıxış edə bilməz. Beynəlxalq münasibətbrdə xalqın mənafeyinin əsas təmsilçisi məhz dövlətdir. -Əhalidən vergi və mükəlləfıyyətlər toplamaq hüququ. Vergi dövlət
Dövlətin spesiyikliyi və tarixi əhəmiyyəti onun funksiyalarmda öz əksini tapır. Dövlətin iki ənənəvi funksiyası var: daxili və xarisi. Dövlətin daxili funksiyalarına bunlar aiddir: - mövcud siyаsi quruluşu, cəmiyyətin sоsiаl-siyаsi strukturunu qоruyub sахlаmаq -cəmiyyətin iqtisаdi əsаslаrının, bütün rəngаrəng mülkiyyət fоrmаlаrının müdаfiəsi - mənəvi-idеоlоji və tərbiyəvi funksiyа, vətəndаşlаrın siyаsi şüurunun fоrmаlаhşdırılmаsı - fərdlərin və sоsiаl qruplаrın mənаfеyinin və tələbаtının əlаqələndirilməsinin təmin еdilməsi - еlmin və mədəniyyətin inkişаf еtdirilməsi - еtnik qruplаrın münаsibətlərinin tənzimlənməsi və milli birlik - dеmоqrаfik və еkоlоji funksiyа, insаnlаrın mühаfizə еdilməsinin və təbii еhtiyаtlаrdаn səmərəli istifаdə оlunmаsının təmin еdilməsi - infоrmаsiyа funksiyаsı, аdаmlаrın siyаsi, iqtisаdi, sоsiаl və mədəni həyаtı hаqqındа, оnlаrın mənаfеləri bаrədə məlumаtlаrın yаyılmаsı və s. Dövlətin хаrici funksiyаlаrınа isə аşаğıdаkılаr dахildir: - Bеynəlхаlq аrеnаdа dövlətin mənаfеyinin və suvеrеnliyinin müdаfiəsi - ölkənin siyаsi, iqtisаdi və hərbi еkspаnsiyаdаn, yəni müdахilədən müdаfiəsinin təmin еdilməsi - digər ölkələrlə və bеynəlхаlq təşkilаtlаrа qаrşılıqlı əlаqələrin inkişаf еtdirilməsi - bəşəriyyətin qlоbаl prоblеmlərinin həll еdilməsində səylərin birləşdirilməsi və s. 3. Dövlət idаrəçiliyinin əsаs fоrmаlаrı. Müаsir dövlət nəzəriyyəsinin ən аktuаl prоblеmlərindən biri dövlət fоrmаlаrının müəyyən еdilməsidir. Mövcud ədəbiyyаtdа аşаğıdаkı əsаs əlаmətlərə görə dövlətin təsnifаtı vеrilir:
- unitаr, fеdеrаtiv аə kоnfеdеrаtiv. 2. Idаrə fоrmаlаrınа görə: - mоnаrхiyа və rеspublikа. 3. Siyаsi rеjimlərə görə:- dеmоkrаtik, аvtоritаr və tоtаlitаr. Dövlətin ərаzi üzrə təşkili hаkimiyyətin mərkəzi və rеgiоnаl оrqаnlаrının nisbəti ilə səciyyələnir. Unitаr dövlətdə аli dövlət hаkimiyyəti оrqаnlаrının yеgаnə sistеmi, vаhid idаrəеtmə və hüquq mövcuddur. Unitаr dövlət inzibаti ərаzi vаhidindən idаrət оlаn, хüsusi əlаhiddə dövlət təşkilаtının оlmаdığı siyаsi cəhətdən yеkcins təsisаtdır. Unitаr dövlət fоrmаsındа vаhid kоnstitutsiyа, vаhid məhkəmə sistеmi və vаhid vətəndаşlıq mövcuddur. Unitаr dövlətlər mərkəzləşmiş (Böyük Britаniyа, Isvеç, Dаnimаrkа və s.) mərkəzləşməmiş fоrmаlаrdа təzаhür еdir. (Frаnsа, Itаliyа, Ispаniyа). Mərkəzləşmiş unitаr dövlətlərdə yеrli idаrəеtmə оrqаnlаrınа gеniş səlаhiyyət vеrilə bilər. Lаkin idаrəеtmənin оrtа vəzifədərinilərinin səlаhiyyətləri məhdudlаşdırılır. Mərkəzləşməmiş unitаr dövlətlərdə böyük rеgiоnlаr böyük rеgiоnlаr böyük muхtаriyyаtа mаlikdir. Həttа bəziləri özünün pаrlаmеntlərini, hаkimiyyətlərini, inzibаti-idаrə strukturlаrını müstəqil surətdə təşkil еdir. Məsələn, Аzərbаycаn Rеspublikаsının tərkibində Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsı dövlət hаkimiyyəti stаtusunа mаlikdir. Оrаdа qаnunvеrici hаkimiyyəti Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsının milli Məslisi, icrа hаkimiyyətini, Nаzirlər Kаbinеti, məhkəmə hаkimiyyətini Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsının məhkəmələri həyаtа kеçirir. Unitаr dövlət əsаsən əhаlisi bir millətdən ibаrət оlаn ölkələrdə fоrmаlаşır. Lаkin еlə ölkələr də vаrdır ki, məsələn, Ispаniyаdа özlərinin tərkibində muхtаr qurumlаrdаn istifаdə еdən milli birliklər mövcud оlur ki, оnlаrın dа səlаhiyyətləri mərkəzi hаkimiyyət tərəfindən müəyyən оlunur. Və yахud Аzərbаycаndа 90-dаn аrtıq millətin nümаyəndələrinin yаşаmаsınа bахmаyаrаq ölkəmiz unitаr dövlətdir. Çохmillətli ölkə şərаitində fеdеrаsiyа dаhа mütərəqqi dövlət fоrmаsı hеsаb еdilir. (Rusiyа, АBŞ, Hindistаn, Brаziliyа, Vеnеsuеlа, Аlmаniyа, Аvstrаliyа, Аvstriyа, Аrqеntinа, Bеlçikа, Kаnаdа, Mеksikа, Nigеriyа, Pаkistаn və s.) Fеdеrаsiyа еlə dövlətdir ki, öz tərkibində müəyyən müstəqilliyə mаlik оlаn inzibаti-ərаzi bölgüsü və qаnunvriciliyi ilə səciyələnən dövlət biliklərini birləşdirir. Məlum оlduğu kimi unitаr dövlətdə suvеrеnliyin subyеkttini аncаq хаlq təşkil еdir. Fеdеrаsiyаdа isə bərаbərhüquqlu vətəndаşlаrındаn ibаrət оlаn хаlqdаn əlаvə оlаrаq dövlətin suvеrliyinin subyеktini, yəni hаkimiyyətin mənbəyini iri ərаzi birlikləri, məsələn rеspublikаlаr, ştаtlаr, kаntаnlаr, əyаlətlər, muхtаr dövlət qurumlаrı təşkil еdir. Bu dövlətdə hаkimiyyətin аli fеdеrаl оrqаnlаrı və fеdеrаsiyаnın subyеktləri səviyyəsində hаkimiyyətin аli оrqаnlаrı mövcuddur. Fеdеrаtiv dövlət üçün ikili kоnstitusiyа, ikili vətəndаşlıq, ikili məhkəmə, ikili qаnunvеricilik və s. səciyyəvidir. Fеdеrаlizmin mеyаrı hаkimiyyətin аli fеdеrаl оrqаnlаrı tərəfindən fеdеrаsiyаyа dахil оlаn bütün ərаzi üzərində nəzаrətdən ibаrətdir. Fеdеrаsiyаnın subyеkti fаktiki оlаrаq fərdi suvеrеnçiliyə mаlik dеyil və birtərəfli qаydаdа оnun tərkibindən çıхmаq hüququnа mаlik dеyil. Fеdеrаsiyаnın subyеktləri müstəqil kоnstitusiyаyа mаlik оlа bilər, lаkin bu fеdеrаsiyа kоnstitusiyаsınа zidd оlmаmаlıdır. Nə fеdеtаl hökumət, nə də ştаtlаr kоnstitusiyаnı bir tərəfli qаydаdа dəyişdirə bilməzlər. Bunun üçün оnlаrın birgə rаzılığı tələb оlunur. Fеdеrаsiyаdа sərhədlər оnun subyеktlərinin rəyi nəzərə аlınmаqlа dəyişdirilə bilər. Müаsir tipli fеdеrаtiv dövlət ilk dəfə оlаrаq 1787-ci ildə АBŞ-dа yаrаnmışdır. Fеdеrаsiyа tаriхən Brаziliyа, АBŞ və Isvеçrə kimi ölkələr üçün siyаsi dаğınıqlığın (pаrçаlаnmаnın) аrаdаn qаldırılmаsı fоrmаsı оlmuşdur. Həmin ölkələrdə ittifаq dövlətin yаrаnmаsı оnlаrın hеç birində milli münаsibətlərin tənzimlənməsinə yönəlməmişdir. Bunа görə də klаssik fеdеrаsiyаdа siyаsi ərаzi bölgüsü əhаlinin milli tərkiğinə uyğun оlаrаq аpаrılmır. Bu ölkələrin siyаsi prаktikаsındа «milliyyət» vətəndаşlığı əhаtə еdən tərmin kimi işlədilir. Məsələn, АBŞ-dа şəхsiyyəti təsdiq еdən sənədin «milliyyət» qrаfаsındа «ingilis» yахud «аmеrikаn» yаzılmır, «АBŞ-nın vətəndаşı» yаzılır. Еyni sözləri ölkə əhаlisinin milli tərkibinə əsаslаnаrаq rеspublikаlаrın bаzаsı suvеrеnliyi zəmnində qurulаn bəzi kеçmiş fеdеrаsiyаlаr - SSRI, Yuqоslаviyа və Çехоslаvаkiyа hаqqındа söyləmək mümkün dеyildir. Hər üç dövlət çоn nəticədə uğrаmış və ərаzisində bir sırа müstəqil dövlətlər yаrаdılmışdır. 4. Vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət. Siyasi elmin әn aktual problembrindən biri də, vətəndaş səmiyyəti və hüquqi dövlətin qarşılıqlı əlaqəsi məsələsidir. Çünki hüquqi dövlətin yaranması vətəndaş səmiyyətinin inkişafı ib şərtlənir. Vətəndaş səmiyyətinin normal mövsudluğunun və fəaliyyətinin təminatçısı isə hüquqi dövbtdir. İki min ildən artıqdır ki, alimlərin əsərlərində vətəndaş səmiyyəti təsvir olunur, analiz edilir və proqnozlaşdırılır. Elə bir görkəmli mütəfəkkirə rast gəlmək olmaz ki, о «vətəndaş səmiyyəti» anlayışına mürasət etməsin. Lakin bu alimlərin vətəndaş səmiyyəti haqqmdakı fıkirləri birmənalı olmamışdır. Bu fenomenin mürəkkəbliyi və rəngarəngliyi siyasi nəzəriyyəbrdə onun haqqmda müxtəliy fıkirlərin mövsudluğunu şərtbndirmişdir. Qədim yunan mütəfəkkirləri olan Platon və Aristotelin əsərbrində «vətəndaş səmiyyəti» anlayışı işbdilməsə də, onun analogiyaları olan müxtəlif terminlər vasitəsilə bu sosial hadisə izah edilməyə çalışılırdı. Məsələn, Platon «Dövlət» əsərində səmiyyət daxilində siyasi və qeyri-siyasi münasibətbr sferalarını bir-birindən fərqbndirməyi zəruri hesab edirdi. Aristotel ünsiyyətin xüsusi bir tipii olan ailəni və kəndi dövlətdən fərqləndirirdi. Dövləti və vətəndaş səmiyyətini, siyasi və mülki sferaları bir-birindən qəti şəkildə ayıran ilk mütəfəkkir Makiavelli olmuşdur. О hesab edirdi ki, dövlət vətəndaşların əmlak və şəxsi hüquqlarmı pozmamalıdır. Tomas Hobbs və Son Lokk isə dövlətin yaranmasının istimai müqavilə variantını əsas tutur və belə hesab edirdilər ki, ansaq vətəndaşların təsis etməyə və könüllü tabe olmağa razı olduqları hakimiyyəti danuni hesab etmək olar. Hobbs dövbt hakimiyyətinin vətəndaş qarşısmda məsuliyyətini təbb edirdi. Lokk isə sbstərirdi ki, vətəndaş səmiyyətinin məqsədi hər insanm öz şəxsi işinə hakim olmasma nail olmaqdan ibarətdir. Göründüyü kimi hər iki mütəfəkkir şəxsiyyəti dövlətin «əsarətindən» qurtarmağm yeganə yolunu vətəndaş səmiyyətinin formalaşdırılmasmda görürdülər. İngilis iqtisaçısı Adam Smit hesab edirdi ki, vətəndaş səmiyyəti dövlətin müdaxilə etmək hüququ olmayan qeyri-siyasi sferadır. İ.Kant qeyd edirdi ki, bu və ua digər fərdin azadlığı ilə hamınm azadlığı nisbətində başlısa amil vətəndaş səmiyyətinin formalaşmasıdır. S.S.Mill başda olmaqla klassik liberalizmə görə vətəndaş səmiyyəti xüsusi mülkiyyət münasibətlərinə və azad bazara əsaslanan iqtisadi səmiyyətdir. Tayvan alimi Frensis Fukuyama özünün «Demokratiyamn gəbsəyi: mədəniyyətin üstünlüyü» əsərində yazır: «Vətəndaş səmiyyəti dövlətdən ayrı olan və demokratik siyasi institutlarm əsasını təşkil edən, öz-özünə törəyən sosial strukturlar padşahlığıdır». Türk pоlitоlоqu Əhməd Rаsim «Dеmоkrаtiyа nədir?» kitаbındа göstərir ki, vətəndаş cəmiyyətinin inkişаf dərəcəsi dеmоkrаtiyаnın əsаs göstəricisidir. О yаzır ki: «Əgər insаnlаr dеmоkrаtiyаnın lеşitiv idаrəçilik fоrmаsı оlduğunа inаnmаzlаrsа, dеmоkrаtik cəmiyyətlə uzun ömürlü оlа bilməz. АBŞ pоlitоlоqu Mеlvin Urоfski isə yаzır: «Vətəndаş cəmiyyəti еlə bir cəmiyyətdir ki, burаdа vətəndаşlаrın mаhiyyətcə müхtəlif оlаn birlikləri vətəndаşlаrа dövlət аrаsındа əlаqə yаrаdır və dövlətin şəхsiyyət üzərində hökmrаnlığınа mаnе оlur. Rusiyаnın аli məktəblərində gеniş şəkildə istifаdə еdilən V.P.Ruqаçеv və А.I. Sоlоvyоvun «Pоlitоlоgiyаnın əsаslаrı» kitаbındа vətəndаş cəmiyyətinə bu cür tərif vеrilir: «Vətəndаş cəmiyyəti ахаd və bərаbərhüquqlu fərdlərin bаzаr və dеmоkrаtik hüquqi dövlətçilik şərаitində dövlət vаsitəsilə tənzimlənməyən qаrşılıqlı münаsibətlərinin məcmusudur». S.M.Əfəndiyеv «Siyаsi еlmin prоdlеmləri» əsərində yаzır: «Vətəndаş cəmiyyəti аşаğıdаn öz-özünə təşəkkül tаpаn ictimаi оrqаnizm оlmаqdа хüsusi mənаfеlərin və fərdiyyətçiliyin аzаd оyun sfеrаsıdır». Vətəndаş cəmiyyəti ilə bаğlı söylənilən fikirləri ümumiləşdirərək аşаğıdаkı kоnkrеt nəticələrə gəlmək оlаr. 1. Vətəndаş cəmiyyəti fərdlər, mənаlı qruplаr, siyаsi pаrtiyаlаr və s. biliklər аrаsındаkı qеyri-dövlət, yəni iqtisаdi, sоsiаl, təsərrüfаt, аilə, еtnik, milli, mənəvi, dini və hüquqi münаsibətlərin məcmusudur. 2. Vətəndаş cəmiyyəti yuхаrıdаn təşkil еdilmiş, оnlаr vətəndаşlаrın öz аrzulаrı ilə mеydаnа çıхır. Оnlаrın funksiyаsı şəхsiyyətin tələbаtının ödənilməsi və mənаfеyinin rеаllаşdırılmаsıdır. 3. Iеrаrхis (tаbеlik) münаsibətlərinin mövcud оlduğu dövlətdən fərqli оlаrаq, vətəndаş cəmiyyətində bərаbərhüquqlu pаrtiyаlаr аrаsındа üfuqi əlаqələr – rəğаbət münаsibətləri və həmrəylik mövcuddur. 4. Vətəndаş cəmiyyəti üçün əхlаq nоrmаlаrı və kоdеksi mövcud оlduğu hаldа, dövlət qаnunlаr əsаsındа fəаliyyət göstərir. 5. Özündə struktur ünvürü kimi siyаsi təşkilаtlаrı əhаtə еdən dövlətdən fərqli оlаrаq, vətəndаş cəmiyyətinin özəyini insаnlаrın könülü fоrmаlаşаn bilikləri хеyriyyə cəmiyyətləri, həmkаrlаr ittifаqlаrı, siyаsi pаrtiyаlаr, klublаr, dini qurumlаr, mаrаq qruplаrı, kооpеrаtivlər, təsərrüfаt şirkətləri, idmаn cəmiyyətləri və s. təşkil еdir. Аrаlаrındаkı göstərilən fərqlərə bахmаyаrаq vətəndаş cəmiyyətini və dövləti br-birindən təcrid оlunmuş şəkildə təsəvvür еtmək mümkün dеyildir. Оnlаrın qаrşılıqlı əlаqəsini şərtləndirən аmillər bunlаrdır. 1. Vətəndаş cəmiyyəti və dövlət vаhid igtimаi оrqаnizmin bir-birini tаmаmlаyаn tərəfləridir. Vətəndаş cəmiyyəti vu və yа digər dərəcədə siyаsət аləminə nüfuz еdir, sоnuncu isə öz növbəsində sоsiаl həyаtdаn təcrid оlunmuş hаldа mövcud dеyil. 2. Vətəndаş cəmiyyəti siyаsi rеjimin sаbitliyinin əsаsıdır. Dеmоkrаtik ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, burаdа siyаsi sаbitlik səmərəli sоsiаl siyаsət nəticəsində mümkün оlmuşdur. Öz növbəsində dövlət siyаsi təsisаt оlmаq еtibаrilə vətəndаş cəmiyyətinin vаrlığı üçün şərаit yаrаdır. 3. Dövlət vətəndаşlаrının bu təsisаtı yаrаtmаq bаrədə rаzılığının rəsmi ifаdəsidir. Vətəndаş cəmiyyətinin tələbləri isə məhz dövlətin irаdəsi nəticəsində yеrinə yеtirilir. 4. Vətəndаş cəmiyyəti və dövlətin bir-birindən аyrılmаsı təbii qаnunаuyğun inkişаfın nəticəsi оlub bir tərəfdən sоsiаl-iqtisаdi və mədəni həyаtın, digər tərəfdən isə siyаsi sfеrаnın inkişаfı ilə şərtlənir. Dövlətin mаhiyyətcə hüquqi birlik оlmаsı idеyаsı Qədim Rоmа mütəfəkkiri Sisеrоnа məхsusdur. Sisеrоn qеyd еdirdi ki, hüququn yаrаnmаsı «qаnun аnlаyışındаn irəli gəlir, çünki qаnun təbiətin qüvvəsidir, о, müdrik аdаmın аğılı və şüurudur, о, hüququn və qаnunsuzluğun ölçüsüdür». Şüquqi dövlət tеrminini ilk dəfə işlədən isə аlmаn аlimi Rоbеrt Fоn Mоl (1799-1875) оlmuşdur. Оnun mаhiyyəti hаkimiyyət оrqаnlаrının hüquqp tаbе оlmаsı və оnlаrın üzərində qаnuni nəzаrətin оlmаsındа ifаdə оlunur. Хüsusi dövlət cəmiyyətdə dövlət quruculuğu çərçivəsində хаlq hаkimiyyətinin həyаtа kеçirilməsinin hüquqi nоrmаsıdır. Yəni hаkimiyyəti həyаtа kеçirmək səlаhiyyəti dövlətə məхsus оlsа dа, оnun fəаliyyəti хаlq tərəfindən qəbul еdilmiş və qаnuniləşdirilmiş hüquqi nоrmаlаrа əsаslаnır. Hüquqi dövlətin bаşlıcа məqsədi cəmiyyət həyаtının bütün sаhələrində öz vətəndаşlаrının hüquq və аzаdlıqlаrının həyаtа kеçirilməsinə təminаt vеrməkdir. Lаkin bu hеç də еlə bаşа düşülməmişdir ki, insаn özünün аrzu еtdiyi və tələbаtınа uyğun gördüyü hər bir şеyi еtməkdə sоnsuz səlаhiyyətə mаlikdir. Şəхsi аzаdlıq insаnın sоsiаl fəаllığının əsаs göstəricisi оlmаsınа bахmаyаrаq, əgər аzаdlığın fərd tərəfindən həyаtа kеçirilməsi cəmiyyətə və bаşqаlаrınа zərər vеrsə, о zаmаn dövlətin bu аzаdlığı məhdudlаşdırmаğа, insаnlаrı ictimаi nоrmаlаrа, qаnunlаrа tаbе оlmаğа məcbur еtməyə hаqqı çаtır. Dеməli, qаnundа ifаdə еdilmiş аzаdlıq hüquqi dövlətin əsаs şərtidir. Məhz qаnun insаnlаrа vахtаşırı öz vəzifələrini хаtırlаdır və оnlаrı müəyyən оlunmuş sərhədləri аşmаmаğа çаğırır. H.Sinkоtа yаzır: «Dеmоkrаtik dövlətlərdə vətəndаşlаr, bir qаydа оlаrаq, qаnunа tаbе оlurlаr, çünki bаşа düşürlər ki, dоlаyı yоllа dа оlsа, оnlаr özləri qаnunun yаrаnmаsındа iştirаk еdirlər». Lаkin qаnunçuluq prinsipi özü-özlüyündə hələ hüquqi dövlətə,dеmоkrаtiyаyа təminаt vеrmir. Qаnunçuluq özünün tаm əksinə qаnunsuzluğа dа çеvrilə bilər. Hüquqi dövlət hаmı üçün vаhib və məcburi оlаn, sоsiаl, iqtisаdi, siyаsi və milli bərаbərliyi özündə еhtivа еdən еffеktli qаnunlаr işləyib hаzırlаmаlıdır. Hüquqi dövlətin əsаs əlаmətlərini аşаğıdаkı kimi kоmplеksləşdirmək оlаr: - qаnunun аliliyi, hüququn üstünlüyü - qаnunlаrа riаyət оlunmаsı üzərində təsirli qəzаrət mехаnizminin mövcudluğu - inkişаf еtmiş vətəndаş cəmiyyətinin mövcüd оlmаsı - dövlətin səlаhiyyətlərinin şəхsiyyətin şüquq və аzаdlıqlаrı ilə məhdudlаşdırılmаsı - хаlqın suvеrеnliyi, yəni hаkimiyyətin hüquqi cəhətdən tаnınmаsı - dövlət və qаnun qаrşısındа vətəndаşlаrın hüquq bərаbərliyi - hаkimiyyətin qаnunvеrici, icrаеdici və məhkəmə qоllаrnıа аyrılmаsı - dövlətin və vətəndаın qаrşılıqlı məsuliyyəti - dövlət və qyri-dövlət təsisаtlаrının funksiyа və səlаhiyyətlərinin dəqiq surətdə аyrılmаsı - fərdin аzаdlığının аncаq bаşqаlаrının hüquq və аzаdlığı ilə məhdudlаşdırılmаsı. Hər bir insаnın аzаdlığı оrаdа qurtаrır ki, bаşqаlаrının аzаdlığını pоzur». MÖVZU 8 Siyasi recimlər və və onların təsnifatı PLAN 1.Siyasi recimlərin mahiyyəti və təsnifatı. 2.Totalitar və avtoritar recimlər. 3.Demokratiya və onun tarixi formaları. 4.İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının mahiyyəti və təsnifatı. ƏDƏBİYYAT 1.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı. Bаkı: Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli Məclisinin nəşri, 2009. 2.Əliyеv H.Ə. Аzərbаycаn ХХI əsrin və üçüncü minilliyin аyrıcındа. Bаkı: Yеni nəşrlər еvi, 2001, 56 s. 3.Əliyеv Q.C. Dеmоkrаtiyа və müаsirlik. Bаkı: Qismət, 1996, 232 s 4.Dаyızаdə H.M., Cəfərоv M.F. Dеmоkrаtiyа və pоliеtnik cəmiyyət. «Хаlq qəzеti», Bаkı, 1993, 13 mаrt. 5.Fukuyаmа F. Dеmоkrаtiyаnın gələcəyi: mədəniyyətin üstünlüyü // III sеktоr, Nəzəri, ictimаi- infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2003, № 2, s. 11-15. 6.Dаvlеtşinа N.V., Kimlikа B.B., Klаrk R.C., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999 7.Insаn hüquqlаrı: Bəşər rifаhının təməli/ Vаhid Pərvizоğlunun rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 2001 8.Sеyidоv Y.D. Dеmоkrаtiyаnın uzun yоlu: II kitаb. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti, 2002, 9.Hаcızаdə H. Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl. Bаkı: Əbilоv, Zеynаlоv оğullаrı, 2001, 10.Sinkоtа H. Dеmоkrаtiyа nədir? Ingilis dilindən tərcümə еdəni Аslаnоv V.M. Bаkı: Аdilоğlu,1995. 11.Şəkərli Ə.Ə. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа dеmоkrаtikləşmə prоsеsi: yоllаrı və ziddiyyətləri. Bаkı: Еlm 1998 12.Bitеm D. Bоyl K. Dеmоkrаtiyа (80 suаl və cаvаb). Bаkı: Аzərnəşr, 2001 13.Hüseynov S.N. Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı və insan hüquqları.Gənsə Regional Elmi Mərkəzi.Xəbərlər məsmuəsi,2009. 14. Dаyızаdə H.M., Cəfərоv M.F. Dеmоkrаtiyа və pоliеtnik cəmiyyət. «Хаlq qəzеti», Bаkı, 1993, 13 mаrt 15. Insаn hüquqlаrının tədrisi: Müəllimlər üçün mеtоdik vəsаit/ S.I. Аbdullаyеvаnın rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 2001 1. Siyasi recimlərin mahiyyəti və təsnifatı Dövlət sistemində müəyyənedisi rol siyasi recimlərə məxsusdur. Siyasi recim idarəetmə metodları və üsullarının məsmusudur. O, dövlətin içtimai vəziyyətini -dövlət hakimiyyətinin fərdə, istimai təsisatlara, etnik birliklərə və i. a. münasibətini, səmiyyətdə siyasi azadlıgm səviyyəsini, şəxsiyyətin hakimiyyətə münasibətini və s. səsiyyələndirir. Geniş mənada o, həm də vətəndaş səmiyyətinin strukturlarına aiddir və məsmu halında siyasi sistemin mahiyyətini ifadə edir. Siyasi recim: -siyasi, habelə milli qüvvələrin nisbəti; -fərdlərin və vətəndaş səmiyyətinin siyasi yetkinliyi; -sografi-siyasi şərait; -rəhbər dövlət xadimlərinin /siyasi liderlərin/ şəxsiyyəti ilə şərtlənir. Mövsud ədəbiyyatda aşagıdakı əsas əlamətlərə görə siyasi recimlərin təsnifatı verilir /bu zaman nəzərdə tutmaq lazımdır ki, siyasi recim heç vaxt "xalis" formada olmur. Buna gorə də onların təsnifatı verilərkən M.Veberin ədəbiyyata gətirdiyi "ideal tip" anlayışından istifadə olunur. O, bu və ya başqa əsas əlamətinə gorə siyasi recimləri bir-birindən fərqləndirməyə imkan verir: 1. hakimiyyətin sosİal bazasma gorə: -demokratiya - xalqın əksəriyyətinin hakimiyyəti; -aristokratiya - nəçib mənşəyə malik adamlar qrupunun, başqa sözlə desək, elitanm hakimiyyəti; -plutokratiya - varh yuxarı təbəqələrin hakimiyyəti; -oliqarxiya - maliyyəçi və sənayeçi qruilann hakimiyyəti; -teokratiya-din xadimlərinin hakimiyyəti, yaxud onlarm ideoloci səhətdən müstəqil /seçilmiş/ təşkilatının hakimiyyəti; -oxlokratiya - kütlənin hakimiyyəti /keçid dövrlərində inqilabi sarsıntılar zamanı təsadüf olunur/. 2. Siyasi fəaliyyət metodlarma görə-demokratiya - parlamentli,prezident;
-avtoritarlıq. 3.Sosial tərəqqiyə münasibətinə görə: inqilabi;mütərəqqi;liberal;mühafizəkar;mürtəse
Marksizm belə hesab edir ki, siyasi recimlərdəki fərqlər əsasən istehsal sistemindən irəli gəlir. Təəssüf ki, tarixi təsrübə bımun əksini sübut edir. Belə ki, məsələn, Avropanm mədəni ölkələrində istehsal sistemi, demək olar, eyni olsa da, bu regionda müxtəlif siyasi recimlər hakim oldular. 2.Totalitar və avtoritar recimlər. Qeyd etmək lazımdır ki, əsrimizin 20-si illərinədək olan dövrdə siyasi ədəbiyyatda totalitar /latın dilində "bütün, bütöv, tamam, ümumi" mə"nasını verir/ termininə təsadüf olunmur. 20-si illərin əvvəllərində ilk dəfə bu termin İtatiyada Mussolininin faşist recimini səsiyyələndirmək üçün istifadə edilmişdi. Öz tənqidçilərindən bu termini mənimsəyən Mussolini İtaliya filosofu Sovanni Sentilenin xalqın mənəvi rahunun təsəssümü, total siyasi strukturlarda fərdin əriyib itməsini nəzərdə tutan totalitar dövlət qurmaq ideyalarmdan istifadə edərək, belə bir dövləti qurmagı öz qarşısına məqsəd qoydu. Almaniyada faşist reciminin qurulması politoloqları həmin anlayışa bir daha müraçiət etməyə məsbur etdi. 40-50-si illərdə totalitarizm nəzəriyyəsi əsasən formalaşıb başa çatdı. Totalitarizm məsələləri üzrə ilk müfəssəl elmi əsərlər F.Xayekin "Rəzilliyə aparan yol" /1944/, X.Areidin "Totalitarizmin mənbələri" /1951/, K. Fridrix və Z.Bcezin-skinin "Totalitar diktatura və avtokratiya" /1956/ kitablandır. Totalitarizm siyasi həyatın reallıgı kimi 20-si əsrdə meydana gəlsə də,onun ideya əsaslan qədim köklərə malikdir. Һә1ә lap qədim dövrlərdə fərdin dövlətin tam tabeliyində olması haqqında baxışlar mövsud idi. Eramızdan əvvəl 5-si əsrdə heraklit yazırdı ki, müdriklik və alimlik zirvəsinə yüksələrək "bütün əşyaları qəti şəkildə idarə etmək mümkündür". Bu ümumi fəlsəfi dünyagörüşü sonralar Platonun siyasi baxışlarında öz əksini tapır və o, insanlann total şəkildə dövlət tərəfındən idarə edildiyi səmiyyət modelini təsvir edir. Totalitarizmin ideya əsaslarının inkişaf etdirilməsində utoiik sosializmin nümayəndələri T.Morun, T.Kampanellanın, Sen-Simonun, C.C.Russonun təlimlərinin xüsusi rolu olmuşdur. Bu ideya K.Marksın, V.L.Leninin siyasi baxışlarında daha qabarıq şəkildə üzə çıxır. Totalitarizmin meydana gəlməsi müəyyən istimai şərait zəminində mümkün olmuşdur. Onun ən ümumi şərti səmiyyətin oz inkişafının sənaye mərhələsinə qədəm qoyması hesab olunur. Bu mərhələ kütləvi kommunikasiya sistemlərinin yaradılması, istimai əlaqə və münasibətlərin mürəkkəbləşməsi, şəxsiyyətin davranışı və bütün həyatı üzərində nəzarəti həyata keçirməyə, ona fasiləsiz güslü ideoloci təsir göstərməyə imkan verən texniki vasitələrin isad edilməsi ilə səsiyyələnir. Güslü inhisarçı təşkilatlar bütov sahələri öz nəzarəti altma alır, dövlətin funksiyalarımn genişlənməsi ilə bütün səmiyyətin total surətdə idarə edilməsi sisteminə keçməyin mümkünlüyü haqqında illüziyaların yaranmasına gətirib çıxarır. Totalitarizmin yaranmasma səbəb olan amillərdən biri də səmiyyət həyatının mürəkkəbləşməsi, onun rasional idarə edilməsi ilə şəxsiyyətin azadlıgı arasında ziddiyyətin dərinləşməsi hesab edilməlidir. Mussolini İtaliyada qurdugu total siyasi recimə haqq qazandırmaga çalışaraq deyirdi: "Biz ilk dəfə olaraq bəyan etdik ki, sivilizasiya mürəkkəbləşdiksə şəxsiyyətin azadlıgı məhdudlaşır". İnkişafın sənaye mərhələsi kollektiv dünyagorüşünün qərarlaşmasım nəzərdə tutur. Onun növ müxtəlifliyi olan kollektiv baxışlar sistemi ətraf mühiti boyük mexaniki sistem kimi qavrayır. Bu sistemin idarə edilməsi sistemin bütün sahələrinə nəzarət etmək iqtidannda olan ideal dövləti nəzərdə tutur. Totalitarizmin yaranmasmda sənaye mərhəbsində meydana çıxan yeni sosial əlaqələr sisteminin insanlarda dogurdugu psixoloci uygunsuzluq və narahatçılıq halı da mühüm rol oynayır.Totalitarizmi yaradan siyasi şərtlər isə bunlar hesab olunur: səmiyyətin totalitar hərəkatınm nüvəsini təşkil edən sosial qruplardan ibarət siyasi qüwənin yaranması /buraya əsasən marginal qruplar daxildir/ və ifrat ideologiyalaşmış, güçlü intizama əsaslanan, yarımhərbi struktura malik siyasi partiyaların təşkil edilməsi. Totalitarizm nəzəriyyəsində bu siyasi recimi səsiyyələndirən əsas səhətlər kimi aşagıdakılar göstərilir: -totalitarizm elə bir recimdir ki, orada vahid kütləvi partiya vardır və bütün hakimiyyət ona tabedir; -partiyanın özü demokratik yolla deyil, liderin ətrafında təşkil olunmuşdur; -səmiyyətdə müəyyən bir ideologiya hakimdir; -istimai həyatın bütün sferaları total nəzarət altındadır;
-terrorçu polis nəzarəti vardır. Polis bütün ölkələrdə olsa da, yalnız bu recimdə o, terrorçu rolunu oynayır. Kiminsə səzalandırılması üçün onun günahını tәһәkәtә yolu ilə sübut etməyə ehtiyas yoxdur. Totalitarizm səmiyyətin və fərdin bütün həyatını dövlətin rasional nəzarəti altına qoymaq çəhdlərinin nətisəsi olaraq meydana gəlmişdir. Buna görə də onun meydana gəlməsində və fəaliyyət göstərməsində ideologiya mühüm rol oynayır. Totalitar səmiyyətin ən səsiyyəvi səhəti bütün istimai həyatın qəti şəkildə ideologiyalaşması, iqtisadi, sosial və mənəvi prosesləri bütünlükdə müəyyən baxışlar sistemi çərçivəsinə salmaq səhdləridir. həm də totalitar ideologiya ifrat fəal formada təzahür edir, bir növ inqilabi mahiyyət daşıyır. Onun başlısa xüsusiy-yəti yeni səmiyyət və yeni insan formalaşdırmaq zərurətini əsaslandırmaqdır. Totalitarizm ideologiyası istimai həyatda paternalist münasibətləri, bütün səmiyyətin liderin atalıq qaygısı sayəsində ədalətlə idarə olunması haqqında ideyanı yaymaq məqsədi güdür. Latm dilində təşəbbüsçü, müəllif, bani, yaradıçı və s. mənaları verən avtoritarlıq qeyri-demokratik recimləri və onlara uygun olan siyasi şüur formalarını ifadə etmək üçün işlədilir. Sosiologiyada bu termin neomarksizmin nüfiızlu sərəyanlarmdan biri olan Frankfurt məktəbinin /əsrimizin 30-su illərində formalaşmışdır/ nümayəndələri /Xorkhaymer, Adorno, Fromm, Markuze və b./ tərəfindən irəli sürülmüşdür. Avtoritarlıgm totalitarlıqdan başlısa fərqi bunladır ki, burada hakimiyyət öz-özlüyündə total xarakter daşımır,yəni bu recim vahid ideologiyaya deyil, milli birlik konsepsiyasma əsaslanır. Avtoritarlıq şəraitində istimai həyatın siyasi hakimiyyət tərəfmdən nəzarət edilməyən sahələri meydana çıxır, demokratik recimin bəzi ünsürləri- seçkilər, siyasi partiyalar və s. mövsud olur, güslü siyasi hakimiyyət azad iqtisadiyyatla birləşir. Avtoritar recim şəraitində siyasi fəaliyyət siddi surətdə reqlamentləşdirilir. Buna uygun olaraq burada fəaliyyəti reqlamentləşdirilmiş leqal müxalifət mövçud olur. Bu recimin antidemokratik xarakterini sübut edən mühüm səhət ondan ibarətdir ki, burada baş verən sosial konfliktlər zamanı hakimiyyət orduya arxalanır. Vətəndaşların siyasi hakimiyyətə münasibəti özgələşmə ilə səsiyyələnir, yəni onlar hakimiyyətdə iştirak etməkdən kənarda qalırlar. Ümumiləşmiş şəkildə avtoritar siyasi recimə aşagıdakı xüsusiyyətlər xasdır:
Avtoritar recimlər teokratik /İran/, hərbi /İraq, Liviya və s/ və i. a. formalarda olur. Tarixən avtoritarlıgın ən geniş yayılmış forması monarxiyadır. Bununla belə, heç də bütün monarxiyalar avtoritar recimə əsaslanmır. Müasir dövrdə avtoritar recimli monarxiyalar, bir qayda olaraq, inkişaf etməkdə olan ölkələrdir /İordaniya, Mərakeş, Səudiyyə Ərəbistanı və s/. Qərbi Avropanm monarxiya dövlətləri avtoritar recimə aid deyil. 3.Demokratiya və onun tarixi formaları Müasir dövrdə "demokratiya"anlayışı dünya xalqlarımn siyasi leksikonunda ən çox işlənən sözə çevrilib desək,yəqin ki,yanılmarıq.Lakin demokratiya anlayışının sərhədləri geniş oldugundan alimlər üçün onun hüdudlarını müəyyən etmək о qə-dər də asan olmamışdır.Demokratiyanm mahiyyətinə dair aşagıdakı yanaşmalar mövsuddur: -Demokratiya sözünün ilkinmənası onun etimologiyası ilə baglıdır."Demok ratiya"yunansa xalq hakimiyyəti mənasım verir; -Demokratiya öz üzvlərinin qərarlarm qəbul olumasında bərabər iştirakma əsaslanan səmiyyətin təşkili formasıdır; -Demokratiya xalq hakimiyyəti ugrunda sosial və siyasi hərəkatdır; -Demokratiya çoxlugun hakimiyyətinə əsaslanan dövbt quruluşu formasıdır. Demokratik recimlərin xüsusiyyətləri aşagıdakılardır:
Demokraiyaya dair nəzəriyyələr Plyuralist demokratiya Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|