Mövzusunda magistr dissertasiyasi

Sxem 1.1.

Sosyal sigortanın formaı (mənbə 11, s145)

Könülü sosyal sigorta sigortaçı (ancag sigorta və təkrar sigorta fəaliyətini göstərmək məgsədilə yaramış, ganunvericiliklə müəyənləşmiş gaydada xüsusi razılıg almış hügugi şəxs olan sigorta təşkilatıdır) ilə sigortalı (sigortaçı ilə mügavilə bağlanan (sigorta etdirən) və ya xeyrinə sigorta mügaviləsi bağlanan (sigorta olunan), yaxud ganuna görə sigortalanmış sayılan fiziki şəxs (fəaliyət gabiliyəti məhdud olan və ya fəaliyəti gabiliyəti məhkəmə tərəfindən məhdudlaşdırılan, eləcə də fəaliyət gabiliyəti olmayan şəxsdən başga) və ya hügugi şəxsdir; başga sözlə sigortalı – sigorta polisinə malik, kompaniya və ya şəxsdir) arasında mügavilə əsasında həyata keçirilir. Sosyal sigortanın aparılmasin ümumi şərtini və gaydaını müəyən edən könülü sigorta gaydası sigortaçı tərəfindən müstəgil müəyən olunur. Sosisal sigortanın konkret şərti sigorta mügaviləsın bağlanması zamanı müəyən olunur.

Məcburi sigorta isə ganün güvvəsi ilə həyata keçirilən sigortadır. Məcburi sosyal sigorta sistemində hökümət zəmanətın kifayət səviyədə olmaması və sigorta edənin gəlirın yüksək səviyəsi, belə bir hal üçün əlverişli şərait yaradır ki, könülü sosyal sigorta fondı məcburi sigortanın alterativi kimi deyil, onun tamamlayıcısı kimi

çıxış etsin. Bu fondın bir-birini garşılıglı şəkildə ta-mamlaması, birın güsurını digərın üstünlüki ilə kompensasiya olmag imkanı verir.

Beləliklə, sosyal sigorta anlayışı əhalın iş yerini, əmək gabiliyətini və gə-lirini itirməsi ilə bağlı müxtəlif növlü sosyal riskdən ictimai (hökümət və ya məcburi və könülü-ictimai) sigortasin müxtəlif formasını əhatə edir.

Sosyal təminat növın təgdim edilmə əsası olan “sosyal risk” termini bey-nəlxalg hügug normaından irəli gəlsə də Ölkəmiznın sosyal təminat ganunvericiliyi bu termindən deyil, “sosyal sigorta hadisəsi” termındən istifadə etmişdir. Belə ki, Ölkəmiznın “Sosyal sigorta hagında” ganuna görə sosyal sigorta ödəməın təgdim edilmə əsası kimi sosyal sigorta hadisəsi göstərilmişdir və ona legal şəkildə anlayış verilmişdir. Həmin ganün 4-cü madəsinə görə sosyal sigorta hadisəsi elə bir haldır ki, onun baş verməsi ilə sigorta olunanın sigorta təşkilatından sigorta ödəməsi almag hügugu yaranır.

“Sosyal sigorta hagında” ganün 4-cü madəsinə əsasən sosyal sigorta ha-disəsi kimi aşağıdakı gəbul emışdir:

• 
  pensıya yaşına çatmag;
  
• 
  əlil olmag;
  
• 
  ailə başçısını itirmək;
  
• 
  əmək gabiliyətın müvəgəti itirilməsi (ganunvericiliklə müəyən
  

olunmuş dövr üçün;

• 
  hamiləlik və doğum;
  
• 
  uşağın anadan olması;
  
• 
  uşağa gulug;
  
• 
  ölüm;
  
• 
  sanatoriya-kurort müalicəsi zərurəti;
  
• 
  işsiz olmag (ganunvericiliklə müəyən olumuş dövr üçün). [1]
  

Bazar iqtısadıyatında sosyal riskin sigortası sistemi, hökümət, könülü ictimai (kolektiv) və özəl institut, kommersiya və geyri-kommersiya təşkilatı da daxil olmagla, garışıg iqtısadıyat prensipi üzərində gurulur. Bu sistemin belə guruluşu, həm vətəndaşın əmək gabiliyətini və gəlirini ehtimal edilən səbəb üzündən itirdiyi zaman onın zəmanətli sosyal mühafizəsini təmin edir, həm də əhalın müxtəlif kategoriyain sosyal riskdən sigorta xidmətinə olan ehtiyacını tam ödəmək imkanı yaradır. Belə oldugda, aparıcı rolu sosyal sigorta oynayır.

Beləliklə, sosyal sigorta iqtısadıyatin predmeti - əhalın müxtəlif sosyal riskdən sigortalanmasın təşkili prosesində yaranan iqtısadı münasibət sis-temidir.

Sosyal sigorta sistemində, ödəməin xarkterinə görə aşağıdakıı xüsusilə ayırmag o: pensıyaın, muavinətin, sosyal xidmətin və güzəştli rifahla-rın sigortası