Müəllif: Əllamə Seyyid Məhəmməd hüseyn Təbatəbai

İNSAN VƏ İXTİYAR

İnsanın gördüyü hər bir iş yaradılış aləminin varlıqlarından biridir və onun vücuda gəlməsi sair dünya varlıqları kimi tam mə`nada illət və səbəbə bağlıdır. İnsanın yaradılış aləminin bir hissəsi olduğunu, dünyanın sair varlıqları ilə əlaqədə olduğunu nəzərə almaqla, başqa varlıqları onun fe`llərində tə`sirsiz hesab etmək olmaz. Məsələn, insanın yediyi bir tikə çörəyi götürək. Bu fe`lin yerinə yetirilməsində əl, ayaq, ağız, elm, qüdrət, iradə lazım olduğu kimi, çörəyin xaricdə varlığı, əl çatan yerdə olması, heç bir maneənin olmaması və s. zaman və məkan şərtləri də bu fe`lin yerinə yetirilməsində lazımdır. Belə ki, onlardan hər hansı birinin olmaması ilə fe`l gerçəkləşə bilmir. Onların hamısının da gerçəkləşməsi ilə (tam illətin gerçəkləşməsi ilə) fe`lin baş verməsi zəruri olur.

Deməli, bir fe`lin, tam illətin hissələrinin məcmusuna nisbətən zəruri olmasının tam illətin hissələrindən biri olan insan fe`linin nisbətinin imkan nisbətində olması ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur.

İnsanda imkan, yə`ni fe`lin ixtiyarı vardır və fe`lin illətin hissələrinin məcmusuna nisbətən zəruri olması fe`lin insandan ibarət olan hissələrin bə`zilərinə nisbətən zəruri olmasına səbəb olmaz.

İnsanın sadə idrakı da bu nəzəriyyəni tə`kid edir. Çünki gördüyümüz kimi, insanlar Allah verən fitrət əsasında yemək, içmək, getmək, gəlmək kimi işlərlə bədənin səhhəti, xəstəliyi, böyüklüyü, kiçikliyi və uzunluğu arasında fərq qoyurlar. İnsanın iradə və istəyi ilə birbaşa əlaqədə olan birinci qism onun şəxsən öz ixtiyarında olub əmr, nəhy, tə`rif və məzəmmətə layiq görülə bilər. Amma ikinci qismdə insanın heç bir vəzifəsi yoxdur.

İslamın əvvəllərində sünnülər arasında insanın fe`lləri barədə iki məşhur məzhəb yaranmışdır. Onlardan bir qrupu insanın gördüyü işləri heç bir qanundan çıxma halı – təxəllüf olunmayacaq dərəcədə Allaha aid edir, insanı isə öz işlərində məcbur hesab edir və bu barədə insanın ixtiyar və iradəsinə heç bir dəyər vermirdilər. Bir qrup isə insanı öz işlərində tam müstəqil hesab edərək deyirdilər ki, onun işləri ilə Allahın iradəsi arasında heç bir əlaqə yoxdur. Onlar bu işləri qədər hökmündən xaric hesab edirdilər.

Lakin Qur`anın zahiri tə`limləri ilə müvafiq olan Əhli-beyt (ə) tə`limlərinə əsasən insan öz əməllərində ixtiyar sahibidir, amma müstəqil deyildir. Allah-taala onlara ixtiyar və iradə əsasında iş görmək imkanları vermişdir. Əvvəldə gətirilən tə`birlə desək, Allah-taala insana ixtiyar və iradə verməklə, ona tam illətlərin məcmusu yolu ilə bir işi istəyərək həyata keçirmək zərurəti vermişdir. Bu cür ilahi istəyin nəticəsi də zəruri fe`ldir. İnsan da onu görməkdə ixtiyar sahibidir. Öz illətinin hissələrinin məcmusuna nisbətən zəruri, insan olan hissələrə nisbətdə isə ixtiyari və mümkündür.

İmam Sadiq (ə) buyurur: “Nə cəbr (mütləq məcburiyyət) və nə də təfviz (mütləq azadlıq); bunların arasında olan (orta bir mövqe) bir işdir.”¹

Bu hədislərdə cəbr və təfviz məsələlərinə işarə olunmuşdur.