MüƏLLİFDƏN

«Hamımız Allah tərəfindən gəlmişik və Ona tərəf qayıdacağıq» 
ayəsini 
oxudu və sonra tez bir zamanda Quranın bir yerə yığılmasını əmr 

---

230 
etdi. Beləliklə deyə bilərik ki, Ömər, Quranı vahid nüsxə halına 
salan ilk şəxs olmuşdur. 
8. Yəhya ibni Əbdürrəhman ibni Xəttab nəql etdiyi rəvayətdə 
deyir: Ömər ibni Xəttab, Quranın bir yerə yığılması qərarına 
gəldikdə, minbərə qalxıb dedi: Peyğəmbərdən (s) kim nə öyrənibsə, 
yazılı şəkildə onları bizə təhvil versin. Kimdə nə vardısa gətirib onu 
xəlifəyə təhvil verdi. Lakin, Ömər o yazıları qəbul edirdi ki, iki 
nəfər mötəbər şəxs onun Quran ayələri olduğuna şəhadət vermiş 
olsun. Xəlifə, Quranın yığıldığı ərəfədə qətlə yetirildi. Ondan sonra 
xilafətə Osman təyin olundu. O da Ömərin başladığı işi davam 
etdirdi və yalnız o səhifələri qəbul edirdi ki, iki nəfər mötəbər, adil 
şəxs yazılının həqiqətən Quran olduğuna şəhadət vermiş olsun. 
Xəzimə ibni Sabit xəlifənin yanına gəlib deyir: Ayələrdən ikisi 
Qurana daxil edilməmişdir. Ondan bu ayələrin hansılar olduğunu 
soruşduqda, Tövbə surəsinin son ayələrini oxudu: 
«[Ey ümmətim!] Sizə özünüzdən bir peyğəmbər gəldi ki, sizin əziyyətə, 
məşəqqətə düşməyiniz ona ağırdır...» 
Xəzimə bu ayələri oxuduqdan 
sonra Osman dedi: Mən şəhadət verirəm ki, bu iki ayə həqiqətən 
Allah tərəfindən nazil olmuşdur. Siz nə məsləhət görürsünüz, bu 
ayələri Quranın hansı surəsinə əlavə edək? Xəzimə dedi: Bu ayələri 
Peyğəmbərə (s) nazil olmuş son surələrə əlavə edin! Beləliklə bu iki 
ayə Tövbə surəsinə əlavə edildi və onun son iki ayəsi kimi qəbul 
olundu. 
9. Ubeydə ibni Uməyr deyir: Ömər iki nəfərin şəhadəti olmadan 
heç bir yazılını Qurana əlavə etmirdi. Ənsardan biri 
«sizə özünüzdən 
bir peyğəmbər gəldi...» 
ayəsini Ömərə təqdim etdi. Ömər dedi: 
Peyğəmbərin (s) əxlaqı həqiqətən bu ayələrdə bəyan olunduğu 
üçün, səndən şahid istəmirəm. 
(Bütün bu rəvayətlər Kənzul-ummalda nəql 
olunmuşdur. 2-ci cild, 361-ci səh). 
10. Süleyman ibni Ərqəm Həsəndən, İbni Seyrəyndən və İbni 
Şəhab Zəhradan nəql edərək deyir: Yəmamə döyüşündə qarilərin 
böyük bir hissəsi həlak oldu. Daha dəqiq desək, onlardan dörd yüz 
nəfəri amansızcasına qətlə yetirildi. Zeyd ibni Sabit, Ömərlə 
görüşdükdə ona deyir: Qanun olaraq Allah tərəfindən təyin 
olunmuş şəri məsələlər bütünlüklə Quranda bəyan edilmişdir. 

---

231 
Quran aradan getməklə bu hökmlər də unudulub zehnlərdən 
silinəcəkdir. Belə bir qərara gəlmişəm ki, ayələri bir yerə yığıb, 
Quranı kitab halına salım. Ömər dedi: Bir qədər səbr et! Bu barədə 
Əbu Bəkr ilə məşvərət etməliyəm! 
Onlar Əbu Bəkrin yanına gedib bu barədə onunla ətraflı söhbət 
edirlər. Əbu Bəkr onları dinlədikdən sonra deyir: Bir qədər səbr 
edin, görək camaat bu barədə nə deyir. Məscidə gəlib hamının 
qarşısında xütbə oxudu və onları bu məsələdən agah etdi. Hamı bir 
nəfər kimi bu işi bəyənib öz razılıqlarını bildirdilər. Carçı, bütün 
yazılı nüsxələrin xilafətə təhvil verilməsini elan etdi və Quran bir 
yerə yığılaraq kitab halına salındı... 
11. Xəzimət ibni Sabit nəql etdiyi rəvayətdə deyir: 
«Sizə 
özünüzdən bir peyğəmbər gəldi...» 
ayəsini Ömər və Zeyd ibni Sabitə 
təhvil verdikdə, Zeyd dedi: Özündən başqa bunların həqiqətən 
Quran ayəsi olduğuna şəhadət verəcək bir kəs varmı? Dedim: And 
olsun Allaha ki, bilmirəm. Ömər dedi: Mən bunların Quran ayələri 
olduğuna şəhadət verirəm. 
12. Əbu İshaq, səhabələrdən bəzilərindən nəql edərək deyir: 
Ömər ibni Xəttab Quranı bir yerə yığmaq istəyirdi. Camaatı 
məscidə yığıb onlardan soruşdu: Ərəb dilinin yazı qanunlarının 
(kəlmələrin yazılış formasına) ən biliklisi kimdir? Dedilər: Səid ibni 
As. Sonra bir daha soruşdu: Ən gözəl xəttə malik olan kimdir? 
Dedilər: Zeyd ibni Sabit. Ömər deyir: Belə isə Səid imla etməli, Zeyd 
isə onu kağız üzərinə köçürməlidir. Beləliklə dörd nüsxə köçürülür. 
Ömər onlardan birini Kufəyə, birini Bəsrəyə, birini Hicaza, birini isə 
Şama göndərir. 
13. Abdulla ibni Fəzalə nəql etdiyi rəvayətdə deyir: Ömər 
Quranın əsl nüsxədən köçürülməsi qərarına gəldikdə, öz 
səhabələrindən bir neçəsinə bu işə başlamalarını əmr etdi. Xəlifə 
təkidlə onlara deyərdi: Hər hansı bir ayənin yazılışında ixtilaf 
meydana gələrsə, Muzər qəbiləsinin tələffüzünə müraciət edin. 
Çünki, Quran Muzər qəbiləsində olan bir şəxsə [Peyğəmbərə (s)] 
nazil olmuşdur. 
14. Əbu Qulabə deyir: Ömər özünün xilafəti dövründə Quran 
qarilərindən bir neçəsinə yerli əhaliyə Quranı təlim etməyi əmr etdi. 

---

232 
Onlar ətraf məntəqələrə gedib müəllimlik edir, Quranın qiraət 
üsullarını onlara təlim verirdilər. Cavan və yeniyetmələr arasında 
Quran oxuya bilənlərin sayı birə-on artsa da, onların qiraətində 
nəzərə çarpacaq qədər ixtilaflar müşahidə olunurdu. Müəllimlər 
şagirdlərinin qiraətlərində yaranmış ixtilafları eşitdikdə onlarla çox 
ağır rəftar edir, hətta onları kafir olmaqda ittiham edirdilər. Xəbər 
Osmana çatdıqda xütbələrinin birində deyir: Mərkəzi xilafətə yaxın 
olmaqla yanaşı, əgər sizlərin qiraətlərinizdə ixtilaf olarsa, sözsüz 
ətraf məntəqələrdə yaşayan və əsli ərəb olmayan müsəlmanların 
qiraətində ixtilaf daha çox olmalıdır. Belə isə Quranı bir yerə yazıb 
kitab halına salaq. Ona müraciət etməklə həm sizin, həm də 
başqalarının ixtilaflarına son qoya bilərik. 
Əbu Qulabə, Malik ibni Ənəsdən nəql edərək deyir: Mən Quranı 
imla edənlərdən biri idim. Bəzən ayələrin bəzilərində ixtilaf 
meydana gəlirdi. Belə olduqda biz, bu ayələri Peyğəmbərin (s) 
özündən eşidən (və ya öyrənən) kəslərə müraciət edərdik. Bəzən 
onların özlərini tapmaq çətin olurdu. Osman onların ardınca ya 
adam göndərir ya da onlarla ünsiyyətdə olan şəxslərlə əlaqə 
saxlayırdı. Bu müddət ərzində həmən ayələrin yerlərini boş qoyur, 
ondan əvvəlki və sonrakı ayələri yazırdıq. Nəhayət nüsxələrin 
köçürülməsi başa çatdırıldı. Xəlifə ətraf məntəqələrə bu məzmunda 
bir neçə məktub yazdı: Yeni yazılmış nüsxəni özümdə saxlayıb, 
digər nüsxələri yandırdım. Siz də göndərdiyim nüsxədən başqa 
bütün nüsxələri yığıb yandırın. 
15. Məsəb ibni Səd nəql etdiyi rəvayətdə deyir: Günlərin bir 
günündə Ömər, xütbələrinin birində belə bir mətləbə toxundu: 
Peyğəmbərin (s) vəfatından cəmi on üç il keçib. Sizlər isə Quranın 
oxunuşunda bir-birinizlə mübahisə edir və deyirsiniz ki, Ubəyin 
qiraəti belə, Abdullanın qiraəti isə tam başqa bir tərzdədir. Biriniz 
digərinizi qiraətin oxunuşunda ittiham edir, lakin heç cür razılığa 
gələ bilmirsiniz. Sizi and verirəm Allaha! Bu ixtilafları kənara 
qoyub, evlərinizdə pərakəndə saxladığınız yazıları gətirin ki, onları 
bir yerə yığıb kitab halına salaq. 
Bir neçə gündən sonra evlərdə saxlanılan dəri və kağız üzərinə 
yazılmış yüzlərlə Quran ayələri xəlifəyə təhvil verildi. Xəlifə onları 

---

233 
bir-bir çağırıb gətirdiyi nüsxələri şəxsən Peyğəmbərin (s) özündən 
eşidib yazdıqlarına and içdirirdi. Onlar da bir nəfər kimi nüsxələrin 
həqiqətən Quran ayələri olduqlarına and içir və Osmanın verdiyi 
suallara «bəli» - deyərək cavab verirdilər. 
Sorğu-sual başa çatdıqdan sonra, Osman onlardan soruşdu: 
Hansınız gözəl xəttə maliksiniz? Dedilər: Zeyd ibni Sabit. O, 
Peyğəmbərin (s) ən yaxın dostlarından biri və onun katibi 
olmuşdur. Sonra onlardan soruşdu: Ərəb dilinin yazılış qanunlarına 
necə, ən bilikli şəxs kimdir? Dedilər: Səid ibni As. Osman Səidə imla 
etməyi, Zeydə isə ondan eşitdiklərini kağız üzərinə köçürməyi əmr 
etdi. Zeyd bir neçə nüsxə köçürüb onu camaata payladı. 
Məsəb ibni Səd əlavə edərək deyir: Səhabələrdən bir çoxu 
xəlifənin həyata keçirdiyi bu işi bəyənib, ona öz razılıqlarını 
bildirdilər. 
16. Abdul Əla ibni Abdulla ibni Amir Qərşi nəql etdiyi rəvayətdə 
deyir: Quranın yazılması başa çatdıqdan sonra, Osmana təhvil 
verildi. O, Qurana baxıb dedi: Olduqca xeyirli və lazımlı iş 
gördünüz. Lakin mən burada bir neçə kiçik səhvlər görürəm, zaman 
keçdikcə ərəb milləti qiraət etməklə özü onları düzəldəcək. 
17. Əbu Məlih deyir: Osman ibni Ofvan Quranın yazılması 
qərarına gəldikdə dedi: Ayələri Huzəyl qəbiləsi imla etməli, Səqif 
qəbiləsi isə onu kağız üzərinə köçürməlidir. 
18. Əkrəmə deyir: Quran yazıldıqdan sonra Osmana təqdim 
olundu. Xəlifə orada bir neçə səhv gördükdə deyir. Əgər Quranı 
Huzeyl qəbiləsi imla və Səqif qəbiləsi onu kağız üzərinə köçürsəydi, 
bu səhvlərə yol verilməzdi. 
19. Əta deyir: Osman Quranın pərakəndə ayələrini aradan 
aparmaq istədiyi zaman, Ubey ibni Kəbi yanına çağırıb lazımı 
göstərişlər verdi. Ubey ayələri imla edir, Zeyd isə onları kağız 
üzərinə köçürürdü. Səid ibni As da yazdıqlarına nəzarət edir, 
buraxdıqları səhvləri düzəldirdi. Beləliklə yeni nüsxə Ubey və 
Zeydin vasitəsi ilə yazıldı. 
20. Mucahid nəql edərək deyir: Osman Quranı bir yerə yığmaq 
istədiyi zaman, Ubeyə imla, Zeydə yazmağı, Səid ibni Asa isə 
buraxılan səhvləri düzəltməyi əmr etdi. 

---

234 
21. Zeyd ibni Sabit deyir: Yığılmış nüsxələri köçürdüyüm zaman, 
Peyğəmbərdən (s) eşitdiyim ayələrdən birini nüsxələrdən heç 
birində tapa bilmədim. Nəhayət mən onu Xəzimət ibni Sabit adlı 
şəxsdən əldə edə bildim. Həmən ayə bu idi: