MüƏLLİFDƏN

3. QURANIN DƏRİN MƏNA DAŞIYAN AYƏLƏRİ 
Quranın höccət olmadığını iddia edənlərin bir qismi istinad 
etdikləri üçüncü dəlildə deyirlər: Quranın geniş mətləbi əhatə edən 
bir çox ayələri dərin mənalar daşıdıqları üçün hamı onu heç də 
asanlıqla başa düşmür. 
Qədim dövrlərdə təlif olunmuş bir çox alimlərin əsərlərini 
nəzərdən keçirdikdə, belə mətləbin böyük kütlə tərəfindən dərk 

---

263 
olunmadığının şahidi oluruq. Onları dərk edə biləcək şəxslər yalnız 
bu sahədə təcrübəsi olan mütəxəssis və təhqiqatçılardır. Bəşər 
tərəfindən yazılmış bu kitablar asanlıqla dərk olunmayandan sonra, 
ilahi kəlam olan, keçmiş və gələcəkdən xəbər verən vəhy 
məcmuəsini dərk etmək təbii ki, asan olmayacaqdır. 
Cavab:
Quran, keçmiş və gələcəyin dərin, batini elmlərini əhatə 
edib [bəzi ayələri] yalnız Əhli-beyt tərəfindən dərk olunsa da, orada 
mövcud olan digər ayələrin zahiri mənaları ərəb dili ilə tanışlığı 
olan hər bir şəxs tərəfindən dərk olunur. Və beləliklə, nəqli dəlilləri 
nəzərə almaqla ilahi hökm və göstərişlər lazımı qaydada icra 
olunur. 
4. QURANIN ZAHİRİ MƏNALARI NƏZƏRDƏ 
TUTULMURMU? 
Deyirlər:
Ümumi şəkildə bilirik ki, ümumiyyət və müəyyən 
xarakteri daşıyan Quranın bütün zahiri mənaları nəzərdə tutulmur. 
Onlardan bir çoxu müəyyən maddələrlə məhdudlaşdırılmışlar. 
Eyni zamanda, zahiri mənalarda Quranın bəzi ifadələrinin nəzərdə 
tutulmaması haqda ümumi məlumat əldə etdik. Lakin, bu kimi 
ifadə və cümlələr nəzərdə tutulmadığı üçün onlardan digər mənalar 
hasil olunur. Bunu da qeyd edək ki, bu kimi mənalar tam şəkildə 
müəyyənləşdirilməmişdir və bəlkə də Quranın digər ayələri ilə 
qarışaraq onları bir-birinə oxşatmışlar. Biz, Quranda istifadə olunan 
bu kimi ifadələr barəsində də ümumi məlumat əldə etdik, bu 
səbəbdən də Quranın bütün ifadə və ayələrinin zahiri mənalarına 
müraciət etməkdən çəkinməli və onlara istinad etməməliyik. Çünki, 
onlar da nəzərdə tutulmayan cümlə və ifadələrdən ola bilər. 
Cavab: 
İcmali elm yalnız o zaman Quran ayələrinin zahiri 
mənalarına əməl etməyə mane ola bilər ki, onun ayələrində heç bir 
araşdırma və təhqiqat aparılmamış olsun. Lakin, bir qədər yaxından 
diqqət yetirdikdə və zahiri mənaları nəzərdə tutulmayan bəzi 
ayələri araşdırdıqda məlum olur ki, elm və əql baxımından digər 
ayələrə də istinad və əməl olunmasına heç bir maneə yoxdur. 
Çünki, belə olduqda əldə etdiyimiz icmali elm, yalnız Quranda 
istifadə olunan və zahiri mənası nəzərdə tutulmayan ifadələrə aid 

---

264 
olacaqdır. Bəzi ayələr araşdırılaraq onlarda bu xüsusiyyətlərin 
olması müəyyənləşdirilmişdir. Digər ayələrə isə belə bir ehtimal 
verilməmişdir və belə olduqda onların zahiri mənalarına istinad və 
əməl etmək düzgün olacaqdır. 
Belə bir elmi təhlil “İcmali elmin təcziyə və təhlili” adlanır və biz 
onun vasitəsi ilə bütün hallarda əməl və istinad edəcəyimiz şeylərin 
düzgünlüyünü asanlıqla ayırd edəcəyik. 
Hər yerdə olduğu kimi, nəql olunmuş rəvayətlərin mötəbər olub-
olmamadığını müəyyənləşdirmək üçün bu üsuldan (icmali elmdən) 
istifadə edir və beləliklə yetkin nəticəyə gəlirik. 
Əgər icmali elmin bir tərəfini ləğv edib digər tərəfini saxlamaqla 
da həmin şeyə əməl etmək mümkün olmasaydı, onda təkcə 
Quranın deyil, eləcə də hədis və rəvayətlərin də höccət olması 
qüvvədən düşərdi və onlara əməl etmək mümkün olmazdı. Onların 
zahiri mənalarına istinadən də əməl edə bilməzdik. Çünki hədis və 
rəvayətlərin də ümumi və xüsusi mənaları vardır ki, onların zahiri 
mənalarından ayrı bir şeydir. Müxaliflərin əqidəsinə görə, Quranın 
zahirinin höccət olmasını da qüvvədən bir növ icmali elm hədis və 
rəvayətlərdə də vardır və onların da zahirini qüvvədən salır. 
Və əgər «icmali elmin təhlil» olunması bu xüsusiyyətə malik 
olmasa, terminalogiyada «əsli bəraət» adlanan, insanın üzərinə 
düşən vəzifələrin hansılarının icrası vacib, hansılarının isə haram 
olduğuna dair qəti hökm sadir edə bilmərik. Çünki, üzərinə şəri 
vəzifə düşən hər bir insan nəyin ona vacib və nəyin haram 
olduğunu çox yaxşı bilir. Və icmali elm ilə vacib və haram olan bəzi 
məsələlərə diqqət yetirdikdən sonra nə qədər məlumat əldə etmişsə, 
bir o qədər yetkin nəticəyə gələ bilər. Digər məsələlərdə isə halallıq 
hökmü verilir və buna terminalogiyada «əsli bəraət» deyilir. 
Alimlərdən bir qismi bəzi məsələlərdə «ehtiyata» üstünlük 
verirlər. Lakin, onların verdikləri bu kimi hökmlər «icmali elmə» və 
«əsli bəraət» deyil, müəyyən rəvayət və hədislərə əsaslanır. Bu 
barədə ətraflı məlumat əldə etmək istəyənlər «Əcvədul-təqrirat» 
adlı kitaba müraciət edə bilərlər. 

---

265