Müəllim: Elgün Məhəmmədəli oğlu Aslanov Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti Ictimai elmlər və multikulturalizm kafedrası

Müəllim: Elgün Məhəmmədəli oğlu Aslanov

Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti

Ictimai elmlər və multikulturalizm kafedrası

[e-mail]
Mövzu 1.

“Multikulturalizmə giriş” fənninin predmeti və əhəmiyyəti

PLAN

1. Mədəniyyətin sosioloji anlayışı

2. Mədəniyyətin Elementləri

3. Mədəni İnteqrasiya, Mədəni Müxtəliflik və Submədəniyyətlər

4. Etnosentrizm və Mədəni Relyativizm (nisbilik)

5. “Multikulturalizmə giriş” fənninin predmeti, obyekti və mədsədi

6. İctimai inkişafda mədəniyyətin aparıcı rolu dair fikirlər və multikulturalizm
ƏDƏBİYYAT

1. “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci lllər)” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 fevral 2004-cü il tarixli Sərəncamı

2. Mehdiyev R.Ə. Gələcəyin strategiyasını müəyyənləşdirərkən : modernləşmə xətti. Bakı, 2008

3. Wilson G. Ilham. Portrait of a President. London, Media Prima, 2011, pp. 417-432

4. http://files.preslib.az/projects/republic/az/azr2_4.pdf

5. http://www.president.az/articles/12149

6. Дандамаев М.А., Луконин В.Г. Культура и экономика древнего Ирана. М.,1980, с. 312-318

7. Əliyev E. Azərbaycanda Zərdüştilik. Bakı, Çaşoğlu, 2002, s. 8-28

8. Əliyev R. Din. Əxlaqa aparan yol. Bakı 2005, s. 13-18

9. Azərbaycan tarixi yeddi cilddə. İkinci cild (III-XIII əsrin birinci rübü). Bakı, Elm, 1999

10. Azərbaycan tarixi. Uzaq keçmişdən 1870–ci iləqədər. (Red. S. Əliyarlı). Bakı 1996 səh.132-155; 189-191

11. http://www.gumilev-center.az/az-rbaycanda-milli-v-dini-azliqlarin-sosial-m-d-ni-inkisafi/

12. http://www.azadinform.az/news/a-43973.html

13. http://www.anl.az/el/a/ariobkmqt.pdf

1. Mədəniyyətin Sosioloji Anlayışı
Mədəniyyətin sosioloji anlayışı nisbətən dar mənada işlədilir. Məsələn, geniş mənada mədəniyyət insan və cəmiyyətin yaradıcı fəaliyyətinin, həmin fəaliyyətin nəticələrinin (maddi və mənəvi mədəniyyətlərin), bilik, təfəkkür və dünyagörüşünün formalarının, estetik və sənət fəaliyyətinin (məsələn, kütləvi mədəniyyətin) məcmusundan ibərətdir. Mədəniyyət sferasına hətta daha geniş təsvir vermək olardı. Lakin, empirik elm sahəsi kimi, sosiologiya mədəniyyəti fərd və sosial qrupların davranışını tənzimləyən norma və dəyərlərin sistemi, adamların mədəni – asudə vaxt, mədəni-təhsil səviyyəsi,, müəssisə və təşkilatların mədəni quruculuğu, kütləvi mədəni-maarif işi və s. təzahür formalarında öyrənir.

Yuxarıda dediklərimizi nəzərə alaraq, sosioloji anlayış kimi, mədəniyyətə aşağıdakı tərifi vermək olar: mədəniyyət fərd və cəmiyyətin həyat tərzini formalaşdıran dil, normalar, dəyərlər, inam, adət-ənənələr, bilik və simvolların (rəmzlərin) məcmusundan ibarətdir. Bu mənada, mədəniyyət anlayışı millətin, insanların fərqli həyat tərzini təsvir etmək üçün işlənir. Məsələn, azərbaycanlıların, çinlilərin, fransızların və s. mədəniyyəti.

Mədəniyyətin bir hissəsi olmaqla və ya mədəniyyətdə iştirak etməklə adamlar öz fəaliyyətinin və başqa adamların fəaliyyətinin mənasını anlaya bilir. Mədəniyyət olmasaydı, təbii ki, düşünmək və ünsiyyət bağlamaq da mümkün olmazdı, heç dilə də ehtiyac olmazdı. Hər hansı bir mədəniyyətə aid adamların hamısı eyni dəyər və yaxud inamın daşıyıcısı deyil, hamısı dildən eyni dərəcədə istifadə etmir. Deməli, mədəniyyətlər daxilən fərqlənir. Məsələn, Amerikanın cənubunda mədəniyyət cənub-qərbdən fərqlənir, Afrikalı-amerikalıların mədəniyyəti asiyalı-amerikalıların mədəniyyətindən fərqlənir. Hərçənd ki, onların hamısı amerikalıdır. Mədəniyyətin bir hissəsi digərindən xüsusilə fərqlənirsə, sosiologiyada bu hadisə submədəniyyət adlanır. Amerika mədəniyyəti çoxlu sub-mədəniyyətləri daxil edir. Bunun bir neçə səbəbləri vardır: ölkənin nisbətən böyüklüyü və açıqlığı, demokratikliyi, cürbəcür immiqrant qrupların içində “ərinməsi” və s. Fərdlər bir və ya daha çox sub-mədəniyyətdə iştirak edə və həmin sub-mədəniyyətlə eyniləşmə (identiklik) məsələsində tam sərbəstdirlər. Müxtəlif sub-mədəniyyətləırin sintezi kimi Amerika mədəniyyəti bütün amerikalıların ictimai həyatının bütövlüyüdür.

Müasir sivil dövlətlərin əksəriyyəti sub-mədəniyyətlərdən təşkil olunmuşdur. Azərbaycan dövləti də istisna deyildir.

Mədəniyyət həyatımızda əhəmiyyətli hadisələr haqqında inamımızı, həmin hadisələri mənalandırmaq bacarığı, bilik və vərdişlərimizi daxil edir. Biz demokratiyanı, tək Allaha inamı, yarışı, çətin gündə əl uzatmağı və buna bənzər dəyərləri bəyənirik, tərifləyirik, çünki mədəniyyətimiz bunu bizə öyrədir. Eşqə düşmək, sevmək və sevilməyi də mədəniyyətimizdən öyrənirik: kitablar, jurnallar, filmlər, lirik mahnəlarımız və s. bizə çox şey öyrədir. Bəzi mədəniyyətlərdə “sevmək” yüngüllük əlaməti və ya “yüngül davranış” kimi qəbul edilir. Onlar, ər və ya arvad seçməyi praktik iş adlandırırlar. Halbuki, əksər azərbaycanlılar ömür-gün yoldaşını seçməyi həyatının mənası hesab edir. Təsadüfi deyil ki, “Leyli və Məcnun”, “Əsli və Kərəm” kimi məhəbbət dastanları Şərqdə və Azərbaycanda yaranmışdır. Cəmiyyətdə ümumi olan başqa inamlar, münasibətlər və davranışlar kimi, romantik məhəbbət də mədəniyyətin məhsuludur.

Mədəniyyət həmçinin adi, trivial, gündəlik adət-vərdişlərimizi əhatə edir. Çox vaxt bu adi mədəni hadisələri ya sezmir, ya da ki, nəzərə almırıq. Məsələn, adətən telefona cavab verəndə, amerikalılar “hello”, ingilislər – ya telefon nömrəsini, ya da adını deyir. Ruslar – “eşidirəm”, “İvan İvanoviç eşidir” deyir. Azərbaycanlılar – “bəli”, “kimi istəyirsiz?”, “kimdir” və s. cavablar verir. Amerikalılar işdə çox vaxt gülümsəyir, xüsusilə universitetlərdə, təyyarədə, qatarda. Sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, ciddi peşədə çalışan amerikalılar, məsələn, cərrahlar və hüquqşünaslar, təbii hissələrinə baxmayaraq, ciddi görüntü verməyi üstün tuturlar. Deməli, hər birimiz mədəni normalarımıza görə hiss və emosiyalarımızı cilovlamağı bacarmalıyıq. Məsələn, qətl hadisəsinə baxan hakimin gülməyi yetsiz deyilmi? Bundan zaldakılar şok vəziyyətinə düşərdi. Beləliklə, sosiologiya mədəniyyəti “seçmə prinsipinə” görə deyil, onun bütün sahələrini, cəmiyyət və qruplarda təzahür formalarını, elit, kütlə, populyar, peşə və s. mədəniyyətləri öyrənir. Mədəniyyət obyektlərini və fəaliyyətini (kitab, rəsm, muzey, konsert və s.), mədəni dəyərlər, inam, simvollar və biliklərə münasibətini (seçki, məktəb, iş və s.) sosial hadisələrin mədəni “ölçülərini” öyrənmək sosiologiyanın vəzifələrindən biridir. Mədəniyyətin sosiologiyası göstərir ki, bizim ümidlərimiz, güman yerimiz, qorxu, iman və vərdişlərimizin hamısı sosial hadisələr, yaşadığımız məkan və zamanın onlrın üzərində güclü təsiri vardır. Lakin, bu heç də o demək deyildir ki, mədəniyyət fikir və davranışlarımızı diktə edir. Fəaliyyətimiz azaddır və azad olmalıdır. Adamlar özləri mədəniyyəti yaradır və ondan azad surətdə istifadə edir. Bu ideyanı “tutan” müasir amerika sosioloqu Hovard Beker, onu bütövlükdə mədəniyyətin təsvirinə şamil edir: “Mədəniyyət – ümumi qarşılıqlı anlaşma kimi adamlar tərəfindən fəaliyyətlərini razılaşdırmaq üçün istifadə olunur”.

Mədəniyyətimizi yaratmaqla və gündəlik həyatımızda yaşatmaqla, sosial dünyamız anlayır və bu təcrübəni bir-birimizlə bölüşürük. Bu prosesdə mədəniyyətimizi daha da zənginləşdirmək, onun rəngarəng elementlərini yeni tələblərə və situasiyalara uyğunlaşdırmaq imkanları əldə edirik. Deməli, xalq, millət mədəniyyəti azad surətdə yaratdığı kimi, ondan azad surətdə istifadə etməyi bacarmalıdır. Nəticədə, mədəniyyət heç vaxt statik vəziyyətdə qala bilməz, o daim dəyişməkdədir.
2. Mədəniyyətin Elementləri

Bütün mədəniyyətlər bir sıra əsas elementlərdən ibarət olsa da, konkret mədəniyyətin məzmunu müxtəlif yerlərdə müxtəlif cür olur. Əsas elementlər – bilik, dil, simvollar, dəyərlər, normalar və artefaktlardan (adamların hazırladığı fiziki obyektlərdən) təşkil olunur. Müasir sosiologiyada bunların cəminə mədəniyyətin “inventar çantası” deyilir. Adətən, sosioloqlar mədəniyyətin “maddi” və “qeyri-maddi” iki aspektini fərqləndirir.

Maddi mədəniyyət adamların hazırladığı fiziki obyektlər və ya artefaktlardan ibarətdir, məsələn, kitab, məktəb, məscid, kilsə, raket və s. Onları fərqləndirən cəhət – fiziki obyektlərə adamların verdikləri mənadır. Təbiətdəki predmetlər maddi mədəniyyətin hissəsi deyil, lakin onlardan necə və nə cür istifadə edilməsini mədəniyyət formalaşdırır. Məsələn, ilk avropalılar üçün Amerikanın qərbindəki səhralar və çöllər təbiətin xam və vəhşi hissəsi idi. Lakin, yerli amerikalılar – hindilər üçün hər təpənin, dağın, çəmənin zəngin mənası vardı. İspan və anqlo-saks sahibkarları orda ranço və fermer təsərrüfatları yaratdıqdan sonra, səhra və çöl torpaqları yeni məna kəsb etdi. Burdan belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür: yerli amerikalılar həmin torpaqları ümimi mülkiyyət, avropalılar isə - “xüsusi mülkiyyət” mənasında anlayırdı. Başqa bir misal. Neft Azərbaycanın təbii sərvətidir. Onun çoxsaylı simvolik mənalarından biri – azərbaycanlıların yüksək maddi rifahı və güzəranıdır. Xarici firmalar üçün Azərbaycan nefti kommersiya və siyasi mənalarla zəngindir.

Qeyri-maddi mədəniyyət – fiziki obyektlərdə təcəssüm olunmayan insan yaradıcılığının məhsuludur: dəyərlər, normalar, bilik, dövlət sistemləri, dil və s. Məsələn, amerikalılar və Qərbi Avropalılar individualizmə, çinlilər, ərəblər və b. kollektivçiliyə yüksək dəyər verir. Aydındır ki, nə individualizm, nə də kollektivizm konkret heç nədə təcəssüm olunmur, lakin hər ikisi adamların fikir və fəaliyyətini nizamlayır. Qeyd etmək lazımdır ki, maddi və qeyri-maddi mədəniyyətlər arasında keçilməz sərhəd yoxdur. Məsələn, individualizmə verilən dəyər amerikalıların şəxsi maşınına dəlicəsinə vurğunluğunu göstərir: hər bir amerikalı üçün şəxsi maşın rahatlığın rəmzidir, ictimai nəqliyyatdan asılı olmadığını göstərir. Təsadüfi deyil ki, hər bir orta sinfə mənsub ailə üzvlərinin hər birinin öz şəxsi maşını var. Müqayisə üçün deyək ki, müəyyən faiz azərbaycanlılar üçün şəxsi maşın rahatlıq bildirir, lakin individualizmlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Azərbaycanlılar üçün şəxsi maşın daha çox varlı olmağın əlamətidir və cəmiyyətimizdə respektabelliyin göstəricisidir. Cavablarımız üçün daha çox öyünməyin rəmzidir. Maşının rəngi və növü fərdi zövqləri ifadə edir.

2.1. Dəyərlər

Yeni Qvineya tayfalarının oyunlarını öyrənmiş müasir Amerika sosioloqları göstərir ki, qvineyalıların oyunları üçün “yarış”, “qalib”, “uduş” əsas deyil, “bərabərlik”, “eynilik” daha çox dəyərə malikdir. Amerika oyunları yüksək dərəcədə rəqabətlidir, mütləq ya udan, ya da uduzan olmalıdır. Halbuki, udmaq və ya uduzmaq qvineyalıların şüurunda şər və xeyir təsəvvürləri ilə sıx bağlıdır: udan komanda uduzan komanda üzərində “pis niyyətlərini” (şər) nümayiş etdirir. Bu səbəbdən, Qvineya oyununun qaydası – bərabərlik və eynilikdir.

Dəyər – adamların xeyir və şər, arzuedilən və arzuedilməz niyyətlərlə bağlı ümumi ideyasıdır. Adamların tapındığı dəyərlər onların bütöv həyat tərzini mənalandırır, müxtəlif həyat situasiyalarında necə davranmağını tənzimləyir. Beləliklə, amerikalılar təkcə idmanla deyil, həmçinin siyasət, biznes, dərsdə, bir sözlə, sosial həyatın bütün formalarında yarış və rəqabətə üstünlük verir. Məsələn, siyasi seçkilərdə “təmiz udmuş” heç kəs yoxsa, “yarımfinalçılar” üçün yeni yarış (seçki) keçirilir. Həmçinin, ABŞ-ın seçki prosedurları “koalisiya hökumət”, məsələn, Respublikaçılardan prezident və Demokratlardan “vitse-prezident” təşkil etməyə imkan vermir.

Sosioloq Robin Vilyamz yarışı Amerika dəyərləri içərisində əsas dəyərlərdən olduğunu keçən əsrin 70-ci illərində sübut etmişdir. “Yarış”dan sonra o, Amerika dəyərlərini aşağıdakı ardıcıllıqla düzür: nailiyyət, müvəffəqiyyət, fəaliyyət (fəallıq), iş, yardım etmək, məhsuldarlıq və praktiklik, proqres, maddi komfort, bərabərlik, azadlıq, razılıq, elm və rasionallıq, millətçilik və vətənpərvərlik, demokratiya, fərdiyyətçilik, etnik-irqi qrupların üstünlüyü.

Əlbəttə, bütün amerikalılar Vilyamzın göstərdiyin dəyərləri bölüşmür. Onun siyahısı mümkün Amerika dəyərlərinin hamısını əhatə etmir. Bundan əlavə, Amerika dəyərlərinin nisbiliyi, zaman etibarilə sürətlə dəyişməsi məlum bir faktdır. Digər tərəfdən, SSRİ çökəndən sonra müstəqil dövlətlərin əksəriyyətində “sırf” və ya “əsas” Amerika dəyərlərinə keçid güclü müşayidə olunur. Bu mənada, Amerika dəyərləri demokratiya və bazar münasibətləri yolunda inkişaf edən müstəqil dövlətlərin əksəriyyəti üçün örnək ola bilər. Bu isə, Amerika dəyərlərinin universallığını göstərir. Bununla belə, fikrimizcə, Vilyamzın tərtib etdiyi siyahı “aparıcı və əsas Amerika dəyərləri”ni düzgün əks etdirir.

Məlumdur ki, dəyərlər bir-birinə dəstək verir. Məsələn, “maddi komforta” (rahatlığa) yüksək dəyər verən amerikalılar həmin komforta yiyələnməyin əsas şərti kimi “müvəffəqiyyətə” və müvəffəqiyyətin rəhni olan “çox işləməyə” yüksək qiymət verir.

Bəzi Amerika dəyərləri ziddiyyət təşkil edir. Məsələn, razilıq və fərdiyyətçilik, irqi harmoniya və irqi-ayrıçılıq açıq şəkildə bir-birinə ziddir. Bu ziddiyyətləri tənzim etmək üçün amerikalılar müxtəlif situasiyalarda müxtəlif dəyərlərə üstünlük verir. Məsələn, bu gün əksər amerikalılar iş yerində irqi-etnik bərabərliyə üstünlük verirlər. Lakin, nisbətən az bir qismi irqi bərabərliyi ailə-nigah məsələsində dəstəkləyir. Hətta övladı olmayan “ağ irq” başqa irqdən övladlığa kimi isə götürməz (asiyalını, afrikalını).

Dəyərlər arasında münaqişə gərginləşdikcə, barışıq çətinləşir. Belə vəziyyətdə sosial təzyiqlərdən istifadə edilməsi effektiv nəticələr verə bilər. Keçən əsrin 50-60-cı illərində “sivil hüquqlar” uğrunda mübarizə Amerikada milli şüuru və ictimai rəyi çox ciddi bir məsələyə yönəltdi: “hamı üçün azadlıq və ədalət” kimi yüksək Amerika dəyəri ilə “irqi ayrıseçkilik” arasında gərgin bir münaqişə yaranmışdır. Həmin dövrün meydası Amerika milli şüurunun oyandığı, “ağ irqçilər”in öz hüquqları uğrunda dinc mübarizəyə qalxan qaralara qarşı zor tətbiq etmələrini obyektiv surətdə işıqlandırmağa başlamışdır. Nəticədə - “ayrıyıq, lakin bərabərik” ehkamı Amerika Ali Məhkəməsi tərəfindən ləğv edildi və məktəblər, ictimai institutlar, iş yerləri və digər məişət xidmətlərində xüsusilə, mənzillə təmin sahəsində, irqçiliyi qadağan edən yeni qanunlar qəbul edildi. Həmin qanunlar təkcə fərdlərin və sosial qrupların davranışında dəyişiklik əmələ gətirmədi, həmçinin, dəyərlərin də dəyişməsinə ciddi təsir göstərdi. Sosial hadisələr və şəraitlə bərabər dəyərlər də dəyişməyə başladı. Məsələn, 1989-cu ildə kollec tələbələrinin 80%-i maliyyə təminatının vacib olduğunu qeyd etmişdirsə, 1970-ci ildə ancaq 50%-i bu rəyi dəstəkləmişdir. Belə ki, iqtisadi şəraitin dəyişməsi (məsələn, iş bazarında rəqabətin yüksəkliyi) tələbələri maddi nailiyyətlərə üstünlük verməyə sövq etmişdir. Lakin, səbəblərin müxtəlifliyinə baxmayaraq, gətirdiyimiz rəqəmlər dəyərlərin statik olmadığını göstərir. Başqa sözlə, mədəniyyətin digər aspektləri kimi dəyərlər də dəyişikliyə uğrayır.

2.2. Normalar

Dəyərlər cəmiyyəti örnəklərlə təmin edir. Hər hansı bir cəmiyyətdə adamlar həmin çərçivə daxilində davranış normalarını inkişaf etdirir. Beləliklə, norma fəaliyyətimiz üçün zəruri olan spesifik qaydaların məcmusundan ibarətdir. Həmin qaydalar spesifik situasiyalarda necə davranmağımızı tənzimləyir. Bəzən normalar aydın ifadə olunur. Misal olaraq, bütün yazılı normaları, Quran və Bibliya ehkamlarını göstərmək olar. Əksər hallarda normalar adamların implisit şəkildə anladığı və riayət etdikləri, necə deyərlər, yazılmamış adət-ənənələrdən ibarət olur. Məsələn, xoşlamadığınız bir şəxs sizinlə görüşmək arzusunu bildirəndə, siz: “sən çox eybəzərsən, ona görə də heç vaxt...!” kobud cavab verməməlisiniz. “Bu gün çox məşğulam”, “başqa bir şəxslə vacib görüşüm var” və buna bənzər nəzakətli cavablar verməlisiniz. Əgər həmin şəxs çox təkid edərsə, “mən sizinlə görüşmək istəmirəm” cavabını birbaşa verə bilərsiniz. Əslində bu, “müdrikliyi” bizə heç kəs öyrətməyib, hamımız onu mədəniyyətimizdən öyrənirik.

Dəyərlər kimi, normalar da cəmiyyətdən cəmiyyətə dəyişir. Bir cəmiyyətdə nəzakətli və müvafiq davranış o biri cəmiyyətdə nəzakətsiz sayıla bilər. Məsələn, avtobusda yaşlılara yer vermək Azərbaycan cəmiyyətində nəzakətli davranışa örnəkdirsə, Qərb cəmiyyətində bu davranış əhəmiyyətsizdir. Eyni cəmiyyət daxilində qruplararası normalar da dəyişə bilir. Məsələn, gənc və cavan Azərbaycanlı ailələr arasında fərqli normalar çoxdur. Dəyərlər kimi normalar da zaman daxilində dəyişir. Məsələn, son onilliklərdə siqaret çəkməklə bağlı normalar Amerikada bir neçə dəfə dəyişmişdir. 1950-ci illərdə heç bir amerikalının ağlına belə gəlməzdi ki, restoranda siqaret çəkməyənlərdən kənarda oturmaq lazımdır. Belə bir “ayrı-seçkilik” sadəcə norma deyildir. Bu gün siqaret çəkənlərlə çəkməyənlər arasında “sərhədlər” normalar səviyyəsində tənzim olunur. Son illərdə ictimai yerlərdə siqaret çəkmək qanunla qadağan edilmişdir. Başqa bir misal, müasir Azərbaycan cəmiyyətində başını örtmək getdikcə İslam normasına çevrilməkdədir. Başını örtən qadınlar məclislərdə, yığıncaqlarda “başıaçık” qadınlardan təcrid olmağa meyl edir. Əksər normalar situativdir, yəni onlar presifik şərait və mühitə tətbiq oluna bilər. Məsələn, əlini qaldırıb danışmaq sinifdə yerinə düşür, lakin dostları arasında danışmaqdan ötrü heç kəs əlini qaldırmır. Biz kiminləsə görüşəndə və ya xudahafizləşəndə əl veririk. Bu normaldır, lakin, danışdığımız zaman heç kəs bir-birinə əl vermir (əgər söhbət xüsusi bir razılaşmadan getmirsə).

Normalar mədəniyyətin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Odur ki, bu və ya digər normaları öyrənməklə, əməl etməklə biz həmin mədəniyyəti də öyrənirik. Adamlar normalara çox vaxt “mexaniki” əməl edir. Bunlar, “yazılmamış” normalardır və onların alternativi olmur. Adamlar qeydsiz-şərtsiz onlara əməl edir, çünki belə hesab edir ki, həmin normalar düzgün və ədalətlidir. Normaları pozmaq – şəxsi imicinə damğa vurmaq, vicdanını ləkələmək deməkdir, lakin, adamlar həmişə “mexaniki” əməl etmir. Bu, çox vaxt, konkret normalar və şəxslərdən asılıdır. Məsələn, çoxlu azərbaycanlı sürücülər “qəza kəmərini” bağlamır. Bəzi müsəlmanlar cümə axşamə məscidə, bəzi xristianlar hər bazar günü kilisəyə getmir. Yəni hər iki halda norma pozulur. Belə halda davranışın digər motivləri (bazar günü çox yatmaq və ya balığa getmək həvəsi və s.) normanın pozulmasına səbəb olur. Normalar və dəyərlər arasında fərqi anlamaq son dərəcə vacibdir. Bu və ya digər mərasimlərdə Milli Himnimiz səslənəndə hamımız qürurla bayrağımıza baxır, himnin sözlərini oxuyur, başımızı uca tuturuq. Bunları etməklə, hər birimiz millətimizə hörmət və ehtiramımızı bildiririk. Əks halda, vətənpərvərliyimiz şübhə doğurur. Deməli, belə situasiyalarda hər birimiz davranışımızı daha geniş və mücərrəd dəyərə - vətənpərvərliyə görə tənzimləyirik. Deməli, normalar müəyyən kontekst daxilində davranışımızı idarə edən qaydaların məcmusundan ibarətdirsə, dəyərlər daha geniş, daxilən mənimsənilmiş standartlardan ibarətdir. Məhz həmin standartlarla (şablonlarla) müqayisədə davranışımızı qiymətləndiririk.

Normaların əhəmiyyəti dəyişməz qalmır. Xalq adət-ənənələri gündəlik vərdiş, adət və şərtlərdən formalaşır və adamlar çox fikirləşmədən həmin adətlərə əməl edir. Məsələn, əsnəyəndə ağzımızı örtür, çayımızı yeməkdən sonra içirik, məclisdə böyüklərdən sonra danışırıq. Bütün bunlar Azərbaycan xalqının adəti və ənənəsidir. Xalq ənənəsinə qarşı gedənləri “eksentrik” şəxs adlandırmaq olar. Lakin bir qayda olaraq, cəmiyyət onlara qarşı dözümlülük nümayiş etdirməlidir.

Cəmiyyətdə ən güclü neqativ reaksiyanı əxlaq normalarının pozuntusu yaradır. Bütün cəmiyyətlərdə əxlaqi dəyərlər ən ali dəyərlər sayılır. İnsest, kannibalizm, uşaqlara qarşı cinsi zorakılıq, valideynlərin üzünə ağ olmaq və buna bənzər əxlaq normalarını pozan şəxslərə müxtəlif dərəcədə cəza növləri tətbiq edilir (məzəmmət, həbs etmək, cəmiyyətdən qovmaq, hətta edam etmək). Bəzi normalar qanunlar kimi formalaşdırılır. Siyasi təşkilatlar, dövlət hakimiyyət orqanları qayda-qanunların həyata keçməsinə məsuldur, ilk növbədə özləri həmin qanunlara nümunəvi münasibət göstərməlidir.

Əgər xalq adətləri və əxlaq normaları kollektiv tərəfindən cəmiyyət üzvlərinin spontan fəaliyyətləri sayəsində həyata keçirsə, qanunları polis, məhkəmə, hərbiçi və digər xüsusi təşkilatlar həyata keçirir. Qanunlar xalqın adət-ənənələrini formalaşdıra (bəzi küçə hərəkəti qaydaları kimi), yaxud onlara dəstək verə bilər (məsələn, qətl və satqınlığa qarşı qanunlar). Siyasi hakimiyyət dairələri də həmçinin, ətraf mühitin zəhərlənməsinə qarşı və ya azlıqların vətəndaş hüquqlarını dəstəkləyən qanunları həyata keçirməklə cəmiyyətə yeni normalar təqdim edə bilər.

Ümumiyyətlə, əksər sosioloqların qənaəti belədir ki, xalq adət-ənənələrində və ya əxlaq normalarında dərin kökləri olmayan qanunları həyata keçirmək ən çətin problemlərdəndir. Bununla əlaqədar, milli parlamentlərin üzərinə ciddi məsuliyyət düşür: qanunları köçürmək yox, düşünmək və yaratmaq zəruridir. Milli zəmində köklənmiş qanunlar ölkə vətəndaşları tərəfindən dəstək alır. Gürünür, millət hər cür qanun qarşısında deyil, milli psixologiya və milli adət-ənənələrində dərin köklər atmış qanunlara ehtiramla yanaşır, onları həvəslə həyata keçirir. Yalnız belə qanunlar qarşısında bütün vətəndaşlar bərabərdir.

2.3. Simvollar

Bizə davranış qaydaları, “xeyir”, “ədalət”, “saflıq” və s. ideyaları aşılayan mədəniyyətimiz, həmçinin, dünyamızdakı hadisələrin mənası ilə bağlı anlayışlarımızı formalaşdırır. Həmin mənalar müxtəlif predmet və hadisələri təqdim edən simvollardan (obyektlər, səslər, obrazlar və s.) ibarətdir. Məsələn, hənsədi fiqur kimi “xaç” din yolunda fəda olmaq, özünü qurban vermək, ağrı, əzab-əziyyəti, qurtuluşa inamı və ümidləri rəmzləşdirir. Milli Azərbaycan bayrağının rəmzi mənası – çağdaşlıq, islam və türkçülük – xalqımızın keçdiyi həyat yolunu rəmzləşdirir.

Sözlər də adamların anladığı və bölüşdürdüyü ümumi mənaların simvollarıdır. Məsələn, “yaşıl” sözü sadəcə səslərdən ibarətdir və heç bir spesifik “daxili məna” daşımır. Yalnız azərbaycanca danışanlar üçün həmin səslər müəyyən rəng növlərini rəmzləşdirir.

Misallarımızdan aydın olur ki, rəmzlər heç də təqdim etdikləri predmet və hadisələrin nə eynidir, nə də ki, onlara tam oxşayır. Lakin, bəzi rəmzlər mənalarını öz daxili keyfiyyətlərindən törədə bilir. Məsələn, şir və ya qartal güclü bir dövləti və ya imperiyanı rəmzləşdirir. Beləliklə, rəmzlərin mənaları daha çox şərti məna olub, xalqın adət-ənənələrindən və razılığından (konsensus) törənir. Ona görə də, müxtəlif mədəniyyətlərdə müstəlif rəmzlər eyni anlayışı ifadə etmək üçün istifadə olunur. Məsələn, bəzi cəmiyyətlərdə “qara” rəng yas mərasimini, digərində “qəm” və ya “kədəri” bildirmək üçün isə “ağ” və ya “qırmızı” rəngdən istifadə edilir. Öz-özlüyündə heç bir rəng mənaya malik deyil, həmin məna xalq, el-oba tərəfindən verilir. Madəm ki, rəmzlərin mənaları şərtidir, həmin mənalar asanlıqla dəyişə bilər. məsələn, “V” rəmzi, əlin ovucu içəriyə çevrilibsə, İngiltərədə vaxtilə kobudluq və təhqirin rəmzi idi. İkinci Dünya müharibəsində Çörçil həmin rəmzi dəyişdirməklə (əlin ovucunu xaricə çevirməklə), “V” qələbə rəmzinə çevrildi. Vyetnam müharibəsinə etiraz əlaməti olaraq, tələbələr həmin rəmzi sülh üçün istifadə etmişlər. 1989-cu ildə “V” – sülh rəmzi Çində və Şərqi Avropada demokratik qüvvələr tərəfindən, 1990-cı ildə Azərbaycan Xalq Hərəkatı üzvləri tərəfindən qələbə rəmzi kimi işlədilirdi.

Eyni simvol bir mədəniyyət daxilində müxtəlif adamlar üçün müxtəlif mənalar bildirir. Kapitolun üstündə dalğalanan bayraq Amerika vətənpərvərliyi və Amerika milli müəyyənliyinin simvoludur. Lakin, etiraz mitinqinə çıxmış amerikalılar bayrağı sifətində çəkməklə “vətənpərvərlik” mənasını şübhə altına alır. Və ya əksinə, Yaponiyada keçirilən futbol üzrə dünya çempionatında yaponlar Türkiyənin bayrağını üzündə çəkməklə türk futbolçuları ilə həmrəyliyini göstərirdilər. Başqa bir misal, amerikalılar üçün sol əlin 3-cü barmağına keçirilmiş üzük həmin şəxsin evli olduğunu göstərir. Üzük bəzilərinin nəzərində həmin adamın ömürlük, bəzilərinin isə nə qədər ki ər-arvad münasibətləri var, bu müddət ərzində üzərində ciddi “öhdəliklər” götürdüyünü rəmzləşdirir.

Deməli, ayrı-ayrı fərdlər simvolların mədəni mənalarını özünəməxsus şəkildə şərh edir. Buna baxmayaraq, “fərdi mənalar”ı “ümumi mənalar”dan ayırmaq lazımdır. Sosial həyatımızı adekvat anlamaq və mənalandırmaqdan ötrü simvolların kollektiv tərəfindən yaradılması və istifadəsi son dərəcə vacib bir məsələdir. Bu mənada, sosioloq K.Qertsin fikrini dəstəkləyirik: “Əgər həyat əhəmiyyətli simvolların mütəşəkkil sistemləri tərəfindən tənzimlənməzsə, adamların davranışı tədricən idarəolunmaz, mənasız fəaliyyətlər və ifrat emosiyaların yığımından ibarət bir xaosa çevriləcəkdir. Bu cür simvolların cəmindən ibarət olan mədəniyyət sadəcə bəşər həyatının bəzəyi deyil, həmin həyatın mahiyyətli müqəddəm şərtidir”.