Müellitin Hayatı ve Eserleri

Allah'ın Sıfatları ve îstivâ Meselesi

Allah'ın kendi zâtı hakkında verdiği bilgiler, sözgelimi istiva me­selesi, Arş'ı; işitmesi, görmesi, konuşması vb sıfatları da bunun gibidir, Rebî'a b. Ebî Abdirrahman ile Mâlik b. Enes'İn dediği gi­bi "Bunların ne'liklerini, niteliklerini, anlamlarını Allah'tan baş­ka hiç kimse bilemez". Diğer alimler bu ikisinin "Rahman, Arş'a istiva etmiştir." (Tâhâ, 20/5) ayeti ile ilgili sözlerini kabul etmek durumunda kalmışlardır. Nitekim onlar, bu "Rahman Arş'a nasıl istiva etti? sorulduğunda, "İstiva olgusu bilinmekte, keyfiyeti ise bilinmemektedir. Ona bu hali ile iman etmek farz olup hakkında daha fazla soru sormak bidattir" cevabını vermişlerdir. Bu sözler İmam Mâlik'e aittir. Nitekim yine o "istiva kavramının malum ne'liğininse meçhul olduğunu ve Cenab-ı Hakk'ın onun keyfiye­ti ile ilgili bilgiyi kendisine sakladığını" söylemiştir.

Bunun gibi diğer selef uleması da -mesela İbn Mâcişûn, Ah-med b. Hanbel ve başkaları-kulların, Allah'ın kendi zatı İle ilgili olarak verdiği bilgileri bilemeyeceğini açıkça ortaya koymuşlardır. Bunların keyfiydi, "Allah'tan başka kimsenin bilemeyeceği" tevil amindendir.

Allah'ın kendisi ile ilgili verdiği bilgileri açıklaması halinde insanların bu bilgileri beyinsel ve ilmî kapasiteleri ölçüsünde al­gılayıp anlayabilmeleri mümkündür. Sözgelimi insanlar işitme, görme kavramlarını anlayabilirler. Ancak bunlar dahi birbirinin aynı olmayıp insanlar ikisi arasındaki farkı ayırabilirler. Bunun gibi Allah'ın afim ve kadir (sürekli bilen, sürekli güç vetiren) ol­ması ile insanların bilgi ve kudret sahibi olmaları arasındaki ay­rılığın da bilincindedirler. Onun işitmesi, görmesi vb. nitelikleri­nin keyfiyetini bilmeseler de kavram olarak bu tür sıfatların ne anlama geldiklerini bilirler. Belki insanlarda bulunan ruh, bu tür kavramları özet (cümle) -keyfiyet olarak değil- olarak bilebilir.

Bunun gibi insanlar Allah'ın "Arş'a İstiva etmesi" mes'elesini de mana itibarı ile anlarlar. Allah'ın Arş'a istiva etmesi kavramı, rubûbİyet sıfatının Arş'ını kuşatmasını ve onun üzerine yüksel­mesini içerir. Önceki alimler bu kavramı, bu şekilde açıklamış­lardır. Kelimeden çıkarılan anlam budur ve iugatta bundan baş­ka bir anlam içerme ihtimali de yoktur. Bu meseleye dair başka yerlerde daha geniş bilgi verilmiştir. Bu nedenledir ki İmâm Mâ­lik: "İstiva malumdur" demiştir.

"İstiva kelimesinin birkaç anlamı vardır" d İye güzel söylemiş­tir; çünkü selef uleması yalnızca istiva kelimesini tek başına ele alarak yorumlamışlar, hiçbir harf ile İlişkilendirmemişlerdir. Ke­lime yalın halde ele alındığında anlamı, biraz önce söylediğimiz gibidir. Ama kimileri birtakım bağlaçlarla birlikte kullanarak ay­nı anlamda "istiva alâ keza" demişlerdir. Kimileri yine bu anlam­da "İstiva ilâ keza" kimileri de "istiva ma'a kezâ" demiştir. Görül­düğü gibi kelimenin anlamı harfler aracılığı ile başka kelimelerle kurduğu ilinti ölçüsünde çeşitlenmektedir. Ne var ki "istiva âlâ keza" ifadesi Kur'ân'da ve bilinen Arab lugatlarında, tek anlamın dışında başka bir anlama gelmemektedir. Kur'ân'da bu kelimenin geçtiği başka ayetler de vardır. İşte birkaçı:

O bir ekin gibidir ki, filizini çıkardı, onu güçlendirdi, kalınlaştı, derken gövdesinin üzerine istiva etli (yükseldi). {Fetih, 48/29) Gemi Cûdi'ye istiva etti (yükseldi, oturdu). (Hûd, 11/44) Ki unların sırtına istiva ederseniz (yükselesiniz, binesiniz), son-"( ra onların üzerine yükseldiğiniz (bindiğiniz) zaman Rabb'inizin nimetini anasınız... (Zi.ihn.if, 43/13)

Sen ve yanında bulunanlar, gemiye istiva ettiğiniz (yerleştiğiniz) zaman.... (Mü'minûn, 23/28)

Hz. Peygamber'e bir keresinde binmesi için bir binek getirilir. Ayaklarını üzengiye koyduklarında "Allah'ın adıyla!", hayvanın üzerine çıktıklarında (istiva) da "Elhamdülillah! derler.10

Öte yandan İbn Ömer'in naklettiği bir haberde sözkonusu kelime "Rasûlüllah (s.a) devesinin üzerine istiva ettiğinde (çıktı­ğında) hacc için sesini yükselterek telbiye getirmeye başladı..."" şeklinde kullanılmıştır.

Verilen örneklerde geçen istiva kelimesi iki şey içermektedir. Rasülüllah'ın üzerine istiva ettiği şey üzerine yükselip onunla ay­nı düzeye gelmesi ve birşeye eğilim gösterene "O şey üzerine isti­va etti" demlememesi. Sözgelişi Halil b. Ahnıed rivayet ettiği ha­diste "istevev (İstİvâ ettiler)" dediği zaman, kelimenin bu anlamı­nı kasdetmiştir.

Şairin şu beytinde geçen istiva kelimesi de aynı anlamı ihtiva etmektedir:

Bişr bilahere kılıç kullanmadan ve kimsenin kanını dökmeden Irak yöresine istiva etti (egemen oldu).

Bu ifadelerde yeralan istiva kelimeleri aynı anlamı içermekte­dir. Sözgelimi şiirde Bişr b. Mervan'ın sadece işgal değil Irak yö­resine egemen olup iktidar koltuğuna oturduğu ve bölgenin tü­müne egemen olduğu anlatılmak istenmiştir. Çünkü böyle olsay­dı halife Abdülmelik'in Irak'a ve diğer İslam ülkelerine, Ömer b. Hattab'm Irak, Horasan, Şam ve Mısır ile fethettiği diğer bölge­lere ve Allah Rasûlü'nün fethettikleri Yemen vb. diyarlara istîvâ etmeleri bu bölgelerin tümü üzerinde egemenlik kurmaları gerekirdi. Oysaki hiçbirisinin sözlerinde istiva kavramına bu anlam­da rastlamak mümkün değildir. Hiçbiri bu kelimeyi, bu bağlam­da kullanmamış, "Ben falanca yöreye istiva ettim" dememiştir. Yalnızca kendi başına bir yöreye egemen olan kimse için "Sözko-nusu yörenin iktidar koltuğuna istiva etti" ifadesi kullanılmıştır. Tıpkı "Falanca taht'a oturdu; koltuğa ya da divana oturdu" ifade­lerinin yerine "istiva etti" kelimesinin kullanıldığı gibi. Nitekim Kur'ân-ı Kerim'de bu kelimenin geçtiği ayetlerde şöyle buyurul-maktadır:

Yûsuf ana-babasını arş'ın (tahtın) üzerine çıkardı ve hepsi onun İçin secdeye kapandılar... (Yûsuf, 12/100)

Ben onlara hükümdarlık eden bir kadın buldum, kendisine ikti­dar erki ile ilgili herşey verilmiş ve büyük bir arşı (tahtı) vardı. (Nemi, 27/23)

Zemahşert ile diğer ünlü tefsir alimlerinin "Sahip oldu" anla­mında kullandıkları "İstiva ala keza" (yani, "O o şey üzerine isti­va etti, o şeye sahip oldu" cümlesi, hiçbir sağlam dayanağı olma­yan, soyut bir cümledir. Arab dilinde, bu tür bir ifadenin doğru­luğunu destekler mahiyette tek bir delil bulunmamaktadır. Böy­le bir ifadenin doğru olduğu varsayılsa bile, bu anlamı, Allah'ın Arş'a istiva etmesi bağlamında kullanmak tamamen tutarsız ve asılsızdır; çünkü bizatihi Allah gökleri ve yeri altı günde yaratıp ardından Arş'a istiva ettiğini, böylelikle sünnetin de işaret ettiği gibi -Arş'ın göklerin ve yerin yaratılışından önce de varolduğunu bildirmiştir. Bu durumda O'nun Arş'a, yarattığı zaman, sahip ol­duğu ve üzerine egemenlik kurduğu anlaşılmaktadır. Hal böyle iken Allah'ın Arş'a istiva etme eylemini göklerin ve yerin yaratı­lışından bıraktığı nasıl söylenebilir?

Sonra Allah'ın istiva etmesi, egemenliği ve mülkiyeti altına al­ması, yalnızca Arş'a has da değildir. O, mevcut herşeyin yegâne sahibi olup herşey üzerinde mutlak egemenlik kurmuştur. Bu­nun gibi "O yüce Arş'm rabbidir." (Tevbe, 19/129) ayetinde buyu-rulduğu üzere O rubûbiyet sıfatı da yalnızca Arş'ı değil itim varlıklan kapsamaktadır. Evet bu ayette azamet sıfatı Arş'a özgü kı­lınmışın', ama bunun diğer yaratıklara teşmil edilmesinde de hiç­bir sakınca yoktur.

Kaldı ki, Allah İçin "Arş'ın rabbi" denilebileceği gibi, "herşe­yin rabbi" de denilebilir. Bunda da bir sakınca yoktur. Ancak is­tiva olgusu yalnızca Arş'a özgüdür. Sözgelişi, "Allah Arş'a ve her­seye istiva etti" denilemez. Hiçbir müslümanbu kavramı, "herşe-ve istiva etmek" şeklinde kullanamaz. Kitab ve sünnette bu tür bir kullanım biçimi bulunmamaktadır. Rubûbiyet sıfatı ise Arş için olduğu gibi, herşeyi kapsar biçimde genel olarak da kullanıl­mıştır. Aynı şekilde yaratma kavramı da hem özel hem genel ma­nada kullanılmıştır. Sözgelişi bu kavram şu ayetlerde iki anlams da içermektedir:

Yaratan rabbinin adıyla oku!

Ki o insanı embriyodan yarattı.. (96/1-2)

istiva kavramı Kur'ân terminolojisinde Arş kavramına has kı­lınmıştır. Bu kavramın dışında başka bir kelimeye özel ya da ge­nel anlamdaki bir kavrama nisbet edilemez. Bu meseleden başka bir yerde genişçe söz edilmiştir.

Bunları ayrıntılı biçimde anlatmaktan maksadımız selef ule­masının İbn Arabi, el-Mu'âfırî gibi, kavramın on küsur farklı an­lam içerdiğini iddia edenlerin görüşlerine aykırı olarak söyledik­leri, "İstİvâ malumdur" sözünün doğruluğunu pekiştirmektir.³⁷