Mühasibat uçotu haqqında

MÜƏSSİSƏNİN ƏMLAKI

 

Maddə 18. Əsas vəsaitlər və qeyri-maddi aktivlər

1.  Müəssisənin istehsal (xidmət) sferasında bir ildən çox iştirak edən, dəyərin normativ sənədlərlə tənzimlənən, köhnəldikcə öz dəyərini qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalarla hissə-hissə məhsulun (xidmətin) dəyərinə keçirən, istehsal (xidmət) prosesində öz natural formasını saxlayan əmək vasitələri əsas. vəsaitlər adlandırılır.

2.  Binalar, qurğular, ötürücü qurğular, iş-güc maşınları (avadanlıqları), ölçü-tənzimləyici cihazlar (qurğular), hesablama texnikası, nəqliyyat vasitələri, alətlər, istehsalat-təsərrüfat inventarları (ləvazimatları), işçi-məhsuldar heyvanlar, çoxillik əkmələr, daxili təsərrüfat yolları, öz mülkiyyəti olan torpaq sahələri, torpaqların yaxşılaşdırılmasına (meliorasiya, qurudulma, irriqasiya və s), həmçinin başqa işlərə (məqsədlərə) qoyulan kapital qoyuluşları və başqa vəsaitlər (əmək vasitələri) əsas vəsaitlərə aid, edilir.

3.   İcarəyə verilmiş binalar, qurğular, avadanlıqlar və digər əsas vəsaitlər üzrə başa çatdırılmış əsaslı məsrəflər icarəyə götürən tərəfindən faktiki xərclər məbləğində özünün əsas vəsaitlərinə daxil edilir (icarə müqaviləsində başqa şərtlər nəzərdə tutulmadıqda).

4.   Müəssisənin öz mülkiyyətində olan torpaq sahələri mühasibat uçotu və hesabatında onların alınmasına çəkilən faktiki xərclər üzrə əks etdirilir.

5. Müəssisənin əsas vəsaitləri mühasibat uçotu və hesabatında ilkin dəyəri ilə, yəni onların alınmasına, quraşdırılmasına və hazırlanmasına çəkilən faktiki xərc məbləğində əks etdirilir. Öz mülkiyyətində olan torpaq sahələrindən başqa, əsas vəsaitlərin ilkin dəyəri onlar yenidən qiymətləndirildikdə, yenidən qurulduqda, onlarda yeni tikinti işləri aparıldıqda, onlara yeni avadanlıqlar quraşdırıldıqda və onların müvafiq obyektləri qismən ləğv edildikdə dəyişdirilə bilər.

Öz mülkiyyətində olan torpaq sahələrindən başqa, müəssisənin əsas vəsaitlərinin dəyərinə istismar müddəti ərzində qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalarla köhnəlmə (amortizasiya) hesablanıb istehsal (tədavül) xərclərinə daxil edilir.

Tam amortizasiya olunmuş əsas vəsaitlərə köhnəlmə hesablanmır.

Əsas vəsaitlərin yığılmış köhnəlmə məbləği uçot və hesabatda ayrıca əks etdirilir.

6.   Əsas vəsaitlərin satışı və s. xaric olması hallarında bu əməliyyatlar üzrə gəlir, yaxud zərər müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə aid edilir.

7.   Büdcə idarələrində hesabat ilinin hansı tarixində alınmasından, tikilməsindən və quraşdırılmasından asılı olmayaraq ilin, sonunda əsas vəsaitlərə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalarla tam il üçün köhnəlmə hesablanır və  uçotda ayrıca əks etdirilir.

8.   Aşağıdakılar əsas vəsaitlərə aid edilməyərək müəssisələrdə dövriyyədəki vəsaitlərin, idarələrdə isə azqiymətli əşyaların və digər sərvətlərin tərkibində uçota alınır:

a) dəyərindən asılı olmayaraq xidmət müddəti bir ildən az olan: əşyalar;

b) istehsal (xidmət) prosesində bir dəfə iştirak edən, öz dəyərini tamamilə məhsulun (xidmətin) dəyərinə keçirən və bu prosesdə natural formasını saxlamayan sərvətlər;

v)   dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq əsas vəsait sayılan kənd təsərrüfatı maşınlarından, alətlərindən, mexanikləşdirilmiş tikinti alətlərindən, işçi və məhsuldar heyvanlardan başqa, xidmət müddətindən asılı olmayaraq vahidinin və dəstinin dəyəri müvafiq normativ sənədlərlə müəyyənləşdirilmiş əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum həddindən aşağı olan əmək əşyaları. Müəssisənin rəhbərinin ixtiyarı vardır ki, hesabat ilində əşyaların dövriyyədəki vəsaitlər tərkibində uçotunun düzgün aparılması üçün onların dəyərinin aşağı həddini müəyyən etsin. Göstərilən hədd inflyasiyanın səviyyəsindən asılı olaraq zəruri hallarda dəyişdirilə bilər;

q)   dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq balıq ovu alətləri (trallar, bütün növ torlar və s);

d)   benzinmotorlu mişarlar, şaxdoğrayan maşınlar, çaylarda istifadə edilən axıtma trosları, mövsümi yollar, ağac daşıma üçün müvəqqəti asılma yollar, iki il müddətində istifadə etmək üçün meşələrdə olan müvəqqəti evlər, səyyar dartılıb aparılan qızdırıcı evlər, qazanxana məntəqələri və başqa müvəqqəti mövsümi xarakterli vəsaitlər (əmək vasitələri);

e)   dəyərindən asılı olmayaraq fərdi sifarişlərin, yaxud məmulatların seriyalı və ya kütləvi istehsalı üçün düzəldilmiş xüsusi mexanizmlər və alətlər;

ə) vahidinin və ya dəstinin dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq xüsusi geyimlər, ayaqqabılar, həmçinin yataq ləvazimatları;

j) vahidinin və ya dəstinin dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq müəssisələrdə işçilərə verilən xüsusi keyim formaları, səhiyyə, maarif, əhalinin sosial müdafiəsi və başqa büdcə idarələrində verilən geyimlər və ayaqqabılar;

z) dəyəri kompleks tikinti-quraşdırma işlərinin maya dəyərinə üstəlik xərclər kimi daxil edilən müvəqqəti (titulsuz) xüsusi düzəldilmiş mexanizmlər, qurğular və s. (tituldan kənar) tikintilər;

i) anbarda əmtəə-material qiymətlərinin saxlanmasında və ya texnoloji prosesdə iştirak edən vahidinin dəyəri müvafiq normativ sənədlərlə müəyyənləşdirilmiş əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum həddindən aşağı olan taralar;

k) dəyərindən asılı olmayaraq kirayəyə vermək üçün təyin edilmiş  əşyalar;          

l) cavan və kökəldilməkdə olan heyvanlar, quşlar, dovşanlar, xəzli heyvanlar, arı ailələri və təcrübə üçün saxlanılan heyvanlar;

m) tinglikdə köçürmə məqsədilə əkilmiş çoxillik əkmələr.

9. Müəssisədə, bu maddənin 8-ci bəndində nəzərdə tutulmuş əmək vasitələri, əşyaları (8-ci bəndin «e», «k» və köhnəlmə hesablanmaYan «l», «m» yarımbəndlərindən başqa) anbardan istismara verildikcə onların vahidinin, yaxud dəstinin dəyərinin 50 %-i miqdarında köhnəlmə hesablanmaqla, qalan 50 %-i isə istismar müddətində yararsız olub silindikcə (mümkün istifadə dəyəri çıxılmaqla) xərclərə aid edilir.

Vahidinin və dəstinin dəyəri müvafiq normativ sənədlərlə müəyyənləşdirilmiş əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum həddinin iyirmidə bir hissəsi qədər olan azqiymətli əşyalar istismara verildikcə onların dəyərini birbaşa məsrəflərə aid etmək olar. İstismar vaxtı bu əşyaların qorunub saxlanılmasını təmin etmək məqsədi ilə müəssisədə onların hərəkəti üzərində lazımi nəzarət təşkil edilir. Fərdi sifarişlərin, yaxud məmulatların seriyalı və ya kütləvi istehsalı üçün düzəldilmiş xüsusi mexanizmlər və alətlər istismara verildikcə onların dəyəri müəssisə tərəfindən müəyyən edilmiş xüsusi normalara müvafiq olaraq ödənilir. Bunların dəyərinin bir-başa məsrəflərə aid edilməsinə də yol verilir,

Kirayəyə verilən əşyaların dəyəri onların xidmət müddətlərindən asılı olaraq köhnəlmə hesablanması yolu ilə ödənilir.

10.   8-ci bənddə nəzərdə tutulmuş əşyalar və sərvətlər mühasibat uçotu və hesabatında ilkin dəyəri, yəni onların alınması, tikilməsi, yaxud hazırlanmasına çəkilən faktiki xərc məbləğləri üzrə əks etdirilir. Müəssisədə bu əşyaların və sərvətlərin köhnəlmə məbləği uçot və hesabatda ayrıca əks etdirilir.

11.   Müəssisənin qeyri-maddi aktivlərinə təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət istifadə edilən, gəlir gətirən, torpaq sahələrindən, təbii ehtiyatlardan (sərvətlərdən) istifadə hüquqları, patentlər, lisenziyalar, «nou-hau», proqram məhsulları, inhisar və imtiyaz (üstünlük) hüququ (xüsusi fəaliyyət növünə verilən lisenziyalar da daxil olmaqla), təşkilati xərclər, ticarət markaları, əmtəə nişanları və s. aiddir.

Qeyri-maddi aktivlər uçot və hesabatda onların alınmasına və planlı məqsədlərə işlənməsi üçün düzəldilib yararlı hala salınmasına çəkilən xərclərlə (ilkin dəyərinə) əks etdirilir və istifadə-edildikcə onların dəyəri istismar müddətindən asılı olaraq müəssisə tərəfindən müəyyən edilmiş xüsusi köhnəlmə normaları əsasında hər ay (bərabər miqdarda) köhnəlmə hesablanaraq məhsulun (xidmətin) dəyərinə, tədavül xərclərinə silinməklə ödənilir. Faydalı istifadə müddətini müəyyən etmək mümkün olmayan qeyri-maddi aktivlər üzrə köhnəlmə normaları 10 il müddətinə (müəssisənin fəaliyyət müddətindən çox olmayaraq) müəyyən edilir. Qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsi uçot və hesabatda ayrıca əks etdirilir.

Maddə 19. Xammal, materiallar, hazır məhsul və mallar

1.    Xammal, əsas və köməkçi materiallar, yanacaq, alınmış yarımfabrikatlar, komplektləşdirici məlumatlar, ehtiyat hissələri, məhsulların (malların) qablaşdırılması və daşınması üçün istifadə olunan taralar və digər material ehtiyatları uçot və hesabatda onların faktiki maya dəyəri üzrə əks etdirilir.

Material ehtiyatlarının faktiki maya dəyəri mal satanların kreditə verdikləri həmin ehtiyatlar üçün faizləri, təchizat, xarici iqtisadi təşkilatlara ödənilən əlavələr (üstəliklər), komisyon haqları, mal birjaları xidmətlərinin dəyəri, gömrükxana rüsumu, kənar təşkilatların qüvvələri ilə həyata keçirilən daşınma, saxlanma xərcləri və sair xərclər daxil edilməklə onların alınmasına çəkilən xərclərdən (əlavə dəyər vergisi çıxılmaqla) asılı olaraq müəyyən edilir.

İstehsala silinən material ehtiyatlarının faktiki maya dəyəri ehtiyatların qiymətləndirilməsinin metodlarından biri ilə (orta maya dəyəri üzrə; vaxta görə birinci alınanların maya dəyəri üzrə; vaxta görə sonuncu alınanların maya dəyəri üzrə) müəyyənləşdirilir.

2.   Hazır məhsullar balansda faktiki, yaxud plan (normativ) maya dəyəri ilə əks etdirilir.

3.   Ticarət, təchizat və satış müəssisələrində mallar pərakəndə satış qiyməti və ya alış dəyəri ilə əks etdirilir. Mallar pərakəndə satış qiyməti ilə uçota alındıqda, onların alış dəyəri ilə satış qiyməti arasındakı fərq (güzəşt, əlavə) hesabatda ayrıca maddədə əks etdirilir.

Müəssisə məhsulun (malların, işlərin, xidmətlərin) satışını malalan (sifarişçi) tərəfindən ödəniş sənədləri əsasında ödənildikcə hesaba alarsa onda yüklənmiş mallar, təhvil verilmiş işlər, göstərilmiş xidmətlər müqavilə (kontrakt) qiymətindən əlavə alıcı (sifarişçi) tərəfindən ödəniləcək təchizat üzrə xərcləri də daxil edilməklə tam faktiki və ya plan (normativ) maya dəyəri ilə balansda əks etdirilir.

4. İl ərzində qiymətləri aşağı düşmüş, yaxud mənəvi cəhətdən köhnəlmiş və öz əvvəlki keyfiyyətini qismən itirmiş bu maddənin 1-ci, 2-ci və 3-cü bəndlərində nəzərdə tutulan sərvətlər hesabat ilinin axırında mühasibat balansında mümkün satış qiyməti ilə, bu qiymətlər ilkin tədarük (alınma) dəyərindən aşağı olduqda isə qiymət fərqini təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə yazmaqla əks etdirilir.

Maddə 20. Bitməmiş istehsal və gələcək dövrlərin xərcləri

1. Texnoloji proseslərlə nəzərdə tutulmuş bütün mərhələləri (dövrləri, hədləri) keçməyən məhsullar (işlər), habelə komplektləşdirilməmiş, sınaqdan və texniki qəbuldan keçməmiş məmulatlar bitməmiş istehsala aid edilirlər.

2. Kütləvi və seriyalı istehsalda bitməmiş istehsal balansda normativ (plan) istehsal maya dəyəri üzrə, yaxud müstəqim (birbaşa) xərc maddələri üzrə, habelə xammal, material və yarımfabrikatların dəyəri üzrə əks etdirilə bilər.

Tək-tək məhsul istehsalı zamanı bitməmiş istehsal balansda «faktiki istehsal xərcləri üzrə əks etdirilir.

3. Hesabat dövründə çəkilmiş, lakin gələcək hesabat dövrlərinə ;aid olan xərclər hesabatda ayrıca maddə üzrə gələcək dövrlərin .xərcləri kimi əks etdirilərək, onların aid olduğu müddət ərzindəki istehsal və ya tədavül xərclərinə, yaxud müvafiq vəsait mənbəyinə aid edilir.

Maddə 21. Fondlar və ehtiyatlar

1.   Nizamnamə kapitalı müəssisə yaradılarkən, təsis sənədləri ilə müəyyən edilmiş həcmdə onun fəaliyyətini təmin etmək üçün müəssisənin əmlakına iştirakçıların (sahibkarların) qoyduğu payların (pul ifadəsində) məcmusunu özündə əks etdirir.

Nizamnamə kapitalı və nizamnamə kapitalına qoyuluşlar üzrə iştirakçıların (sahibkarların) faktiki borcları uçot və hesabatda ayrıca əks etdirilir.

2.   Müəssisə nəzərdə tutulmayan itki və zərərləri ödəmək üçün mənfəət hesabına müəyyən edilmiş qaydada ehtiyat fondu yaradır. Bu fondun vəsaitinin istifadə olunmamış qalığı növbəti ilə keçir.

3.   Müəssisə ehtiyat məbləğlərini təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə aid etməklə digər müəssisələrlə məhsullara, mallara, işlərə və xidmətlərə görə hesablaşmalar üzrə şübhəli borclar üçün ehtiyat fondu yarada bilər.

Şübhəli borclar müəssisənin müqavilə ilə müəyyən edilmiş müddətdə ödənilməyən və müvafiq təminatı olmayan debitor borcları hesab olunur.

4.   Şübhəli borclar üçün ehtiyat hesabat ilinin axırımda müəssisənin debitor borclarının inventarizasiyasının nəticələri əsasında yaradılır.

Ehtiyatın həcmi hər bir şübhəli borc üzrə ayrılıqda, borclunun maliyyə vəziyyətindən (ödəmə qabiliyyətindən) və borcun tam, yaxud qismən ödənilməsi ehtimalından asılı olaraq müəyyən edilir.

Əgər bu ehtiyatların hər hansı bir hissəsi şübhəli borcların ehtiyatının yaradıldığı ildən sonrakı ilin axırınadək istifadə edilməzsə, onda xərclənməmiş məbləğ müvafiq ilin mənfəətinə birləşdirilir.

5.   hesabat dövrünün istehsal, yaxud tədavül xərclərinə qarşıdakı xərcləri bərabər ölçüdə daxil etmək məqsədilə müəssisə işçilərin qarşıdakı məzuniyyətlərinin ödənilməsinə, uzun müddət xidmətə görə illik mükafatların verilməsinə, əsas vəsaitlərin təmir xərclərinə, sənayenin mövsümi sahələrində hazırlıq işləri üzrə istehsal xərclərinə, kirayə edilmiş əşyaların təmiri üzrə qarşıdakı xərclərə, ilin yekununa görə mükafatların ödənilməsinə və s. məqsədlərə görə (Azərbaycan Respublikasının müvafiq normativ aktları əsasında müxtəlif sahələrin istehsalat spesifikasına uyğun xərclərin tərkibinə daxil edilən və məhsulun, işin və xidmətin maya dəyərində nəzərdə tutulan) ehtiyat fondu yarada bilər.

Maddə 22. Debitor və kreditorlarla hesablaşmalar

1.   Debitor və kreditorlarla hesablaşmalar hər tərəfin öz hesabatında, onun tərəfindən düzgün hesab edilən mühasibat yazılışlarından irəli gələn məbləğdə əks etdirilir. Alınmış istiqrazlar üzrə borclar hesabat dövrünün sonuna ödəniləcək faizlər nəzərə alınmaqla göstərilir.

2.   hesabatda maliyyə, vergi orqanları, bank idarələri ilə hesablaşmalar üzrə əks etdiriləsi məbləğlər eyni olmalı və onlarla razılaşdırılmalıdır. Balansda bu hesablaşmalar üzrə nizama salınmamış məbləğlərin saxlanılmasına yol verilmir.

3. Müəssisənin valyuta hesabları üzrə vəsaitlərinin qalığı, xarici valyuta ilə digər pul vəsaitləri (pul sənədləri də daxil olmaqla) qiymətli kağızlar, debitor və kreditor borcları hesabatda Azərbaycan Respublikası Milli Bankının hesabat dövrünün son tarixinə mövcud məzənnəsi üzrə xarici valyutanın yenidən hesablanması yolu ilə müəyyən edilmiş məbləğdə Azərbaycan Respublikasının milli valyutası manatla əks etdirilir.

4.    Borclu tərəfindən qəbul edilən, yaxud tutulması haqqında məhkəmənin, arbitrajın qərarı olan cərimələr, pensiyalar, dəbbələmə» pulları təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə (maliyyələşməyə) aid edilir və onlar alınanadək, yaxud ödənilənədək alanın və ödəyənin hesabatında müvafiq olaraq debitor və kreditor maddələri üzrə əks etdirilir.

5.    İddia müddəti keçmiş debitor borcları, alınması (tutulması) mümkün olmayan digər ümidsiz borclar müəssisənin rəhbərinin qərarı ilə, müvafiq olaraq şübhəli borclar ehtiyatı vəsaiti hesabına və ya əgər hesabat dövründən əvvəlki dövrdə bu maddənin 4-cü bəndində nəzərdə tutulmuş qaydada həmin borcların məbləğləri üzrə ehtiyat yaradılmamışsa, onda təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə, idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) azaldılmasına silinir.

Borclunun ödəmə qabiliyyətinin olmaması üzündən zərərə silinən borc məbləği onun ləğv edilməsi demək deyildir. Həmin borc borclunun əmlak vəziyyətinin dəyişdiyi halda, onun tutulması imkanlarına nəzarət etmək üçün silindiyi andan başlayaraq beş il ərzində balansarxası hesablarda əks etdirilməlidir.

6.   İddia müddəti keçmiş kreditor və deponent borc məbləğləri Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda Dövlət büdcəsinə köçürülür.

7.   Təbii fəlakət nəticəsində ödənilməmiş itkilər müəssisə rəhbərinin qərarı ilə ehtiyat fondunun vəsaiti hesabına və ya hesabat ilinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə (əgər müəssisədə ehtiyat fondu yaradılmırsa və ya onun vəsaiti kifayət qədər deyilsə), yaxud da maliyyələşmənin (fondların) azaldılmasına silinir.

Maddə 23. Müəssisənin mənfəəti (zərəri)

1. Balans mənfəəti (zərəri) mühasibat uçotu əsasında təsərrüfat əməliyyatlarının və bu Qanuna uyğun olaraq balans maddələrinin qiymətləndirilməsinin sonuncu maliyyə nəticəsi kimi özündə müəssisənin əsas vəsaitlərinin və başqa əmlaklarının, məhsullarının (işlərinin, xidmətlərinin) satışından olan mənfəəti (zərəri), həmçinin qeyri-satış əməliyyatlarından gələn gəlirləri (bu əməliyyatlar üzrə xərc məbləğləri çıxılmaqla) cəmləşdirir.

2.   Məhsulların (iş və xidmətlərin) və malların satışından mənfəət (zərər) Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş vergilər və digər məcburi ödənişlər nəzərə alınmadan qüvvədə olan qiymətlərlə məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından gələn gəlirlə onların istehsalına və satışına çəkilən xərclər arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.

Satışdan gələn gəlir müəssisənin təsərrüfat xüsusiyyətindən və bağlanmış müqavilələrin şərtlərindən asılı olaraq ya satılmış (yəni nağdsız hesablaşma zamanı müəssisənin bankdakı hesablaşma, yaxud cari hesabına ödəniş sənədləri əsasında daxil olan məbləğlər üzrə və ya nağd hesablaşma zamanı müəssisənin kassasına daxil olan məbləğlər üzrə) dəyəri ödənilmiş məhsullara, mallara, işlərə, xidmətlərə görə, ya da yüklənib göndərilmiş məhsullara, mallara, təhvil verilmiş işlərə, görülmüş xidmətlərə görə ödəniş sənədləri alıcıya (sifarişçiyə) təqdim edildikcə (ödənilməmiş) müəyyən edilir.

3.   Hesabat ilində aşkar edilmiş, lakin keçmiş illərin əməliyyatlarına aid olan mənfəət, yaxud zərər hesabat ilinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə daxil edilir.

4.   Hesabat dövründə alınmış, lakin gələcək hesabat dövrlərinə aid olan gəlirlər uçot və hesabatda ayrı maddə üzrə gələcək dövrlərin gəlirləri kimi əks etdirilir. Bu gəlirlər onların aid olduğu hesabat dövrü gələn zaman həmin dövrün təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə daxiL edilməlidir.

5.   hesabat dövrünün balans mənfəəti (zərəri) və onun istifadəsi balansda ayrıca əks etdirilir. Balansın passivində — alınmış mənfəət və onun avans olaraq istifadəsi, bölüşdürülməmiş mənfəət, balansın aktivində isə faktiki alınmış zərər göstərilir. Balansın yekununa ancaq hesabat ilinin və keçmiş illərin ödənilməmiş zərəri və ya bölüşdürülməmiş mənfəəti daxil edilir.

 

V fəsil

ƏMLAKIN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ, KAPİTAL VƏ MALİYYƏ

QOYULUŞLARI

 

Maddə 24 Mühasibat uçotunda qiymətləndirmənin zəruriliyi

1.   Müəssisə özünün əmlakını, kapitalını, öhdəliklərini, dövriyyə aktivlərini, fondlarını və bütün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinədək təsərrüfat əməliyyatlarını mühasibat uçotunda və hesabatında düzgün əks etdirmək üçün hökmən onların ilkin və ya bərpa (bazar qiymətlərinə uyğun) dəyəri ilə düzgün qiymətləndirilməsini və lazımi dövrlərdə yenidən qiymətləndirilməsini təmin edir.

2.  Qiymətləndirmənin üsulları bu Qanuna, mühasibat uçotunun standartlarına və Azərbaycan Respublikasının digər qanunvericilik aktlarına uyğun müəyyən edilir.

3.  Müəssisənin əmlakının, kapitalının, öhdəliklərinin, dövriyyə aktivlərinin, fondlarının və təsərrüfat fəaliyyətindəki bütün təsərrüfat əməliyyatlarının qiymətlərinin mühasibat uçotunda tam manatadək yuvarlaqlaşdırılmış məbləğdə aparılmasına yol verilir. Bu zaman yaranmış məbləğ fərqi müəssisələrdə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə, idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) artırılmasına (azaldılmasına) aid edilir.

Maddə 25. Mühasibat uçotunda valyuta əməliyyatları

1. Müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin, kapitalının, dövriyyə aktivlərinin, fondlarının və bütün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətindəki təsərrüfat əməliyyatlarının qiymətləndirilməsini və yenidən qiymətləndirilməsini Azərbaycan Respublikasının milli valyutası-sayılan manatla həyata keçirir.

2.  Müəssisə xarici valyuta üzrə bütün əməliyyatları Azərbaycan Respublikası Milli Bankının əməliyyatın baş verdiyi tarixə mövcud valyuta məzənnələrinə uyğun olaraq qiymətləndirir və valyuta hesablarındakı valyutaları hər dəfə məzənnələr dəyişdikcə yenidən qiymətləndirir.

3.  Valyuta hesablarındakı valyutaların (növlər üzrə) hər dəfə Azərbaycan Respublikası Milli Bankının məzənnələrinə uyğun olaraq yenidən qiymətləndirildiyi zaman dövr üzrə artan məzənnə fərqi Azərbaycan Respublikasının müvafiq normativ sənədlərində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda hesabat ilinin sonunda müəssisənin mənfəətinə aid edilir.

4.  Bank hesabları, öhdəlikləri və hesablaşmaları üzrə xarici valyuta əməliyyatları, eləcə də xarici valyuta ilə daxil olmuş maddi sərvətlər, qeyri-maddi aktivlər, qiymətli kağızlar və əmlakın dikər növləri mühasibat uçotunda əməliyyatın aparılma tarixində Azərbaycan Respublikası Milli Bankının qüvvədə olan valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutanın yenidən haqq-hesab edilmə yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə manatla əks etdirilir. Eyni zamanda göstərilən yazılışlar valyuta hesablaşmalarının və tədiyələrinin analitik uçotunda da əks etdirilir.

5.   Banklarda və digər kredit idarələrindəki valyuta hesablarında olan vəsait qalıqları, pul sənədləri də daxil olmaqla digər pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar, xarici valyuta ilə debitor və kreditor borcları maliyyə (mühasibat) hesabatlarında hesabat dövrünün sonuncu gününə Azərbaycan Respublikası Milli Bankının valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutalarını yenidən haqq-hesab edilmə yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə manatla əks etdirilir.

Maddə 26. Dövriyyə aktivlərinin qiymətləndirilməsi

1. Müəssisə bazar iqtisadiyyatı şəraitində daimi istehsalat fəaliyyətini təmin etmək üçün özünün dövriyyə aktivlərini təkrar istehsalın tələbinə uyğunlaşdırmaq məqsədilə mühasibat uçotu standartlarına müvafiq olaraq ilk və ya bərpa dəyəri ilə (bazar qiymətlərinə uyğun) düzgün qiymətləndirir.

2. Müəssisənin ixtiyarı vardır ki, tələb və təklifi, inflyasiyanın sürətini nəzərə almaq şərtilə müəssisənin dövriyyə aktivlərinin bazar qiymətlərinə uyğun düzgün qiymətləndirilməsinə və satışına nəzarəti təmin etmək üçün daim fəaliyyətdə olan qiymətləndirmə komissiyası yaratsın.

3.   Qiymətləndirmə komissiyası dövriyyə aktivlərinin bazar qiymətlərinə uyğun düzgün qiymətləndirilməsini və lazımi dövrlərdə yenidən qiymətləndirilməsini mühasibat registrlərinə uyğun sənədləşdirərək vaxtlı-vaxtında mühasibata təqdim edir.

4.   Anbarda çoxdan qalmış mal qalıqlarının satışı zamanı onların dəyəri (dövlət tərəfindən tənzimlənən qiymətlərdən başqa) ən azı həmin günə istehsaldan buraxılmış eyniadlı (çeşidli, növlü markalı) sonuncu malın (hazır məhsulun) qiyməti ilə qiymətləndirilir.

5.   Dövriyyə aktivlərinin qalıqlarının qiymətləndirilməsi və lazım gəldikdə yenidən qiymətləndirilməsi zamanı qiymət artımı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda müəssisənin mənfəətinə aid edilir.

6.   Maddi dövriyyə aktivlərinin keyfiyyətinin və qiymətlərinin aşağı salınmasından itkilər, fond birjalarında qiyməti təyin edilmiş qiymətli kağızların dəyərinin azaldılması, valyuta məzənnələrinin aşağı düşməsindən yaranan zərərlər Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində digər hallar nəzərdə tutulmadıqda müəssisənin zərərinə aid edilir.

Maddə 27. Amortizasiya olunan əmlakın qiymətləndirilməsi

1. Əsas vəsaitlər və qeyri-maddi aktivlər tam ilkin dəyəri ilə uçota qəbul olunurlar.

2. Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin dəyəri onların xidmət müddətinə görə hesablanmış köhnəlmə (amortizasiya) normaları və ya Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmiş köhnəlmə (amortizasiya) normaları ilə ödənilir. Torpaq sahələrinin dəyərinə köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmır. Azqiymətli əşyalar üzrə köhnəlmə (amortizasiya) hesablanması sadələşmiş metodla həyata keçirilir.

3.   Müəssisə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulan hallarda əsas vəsaitləri yenidən qiymətləndirir.

Yenidən qiymətləndirmə zamanı ilkin dəyərlə bərpa dəyəri arasındakı fərq müəssisənin sərəncamında qalır və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq olaraq lazımi məqsədlərə yönəldilir.

4.   Müəssisələr Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə köhnəlmə (amortizasiya) normalarını artırmaqla (bu artım iki dəfədən çox ola bilməz), sürətləndirilmiş köhnəlmə (amortizasiya) normaları tətbiq edə bilər. Köhnəlmə (amortizasiya) məbləğləri müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə mənfi təsir etdiyi hallarda Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə köhnəlmə (amortizasiya) normalarına azaldılma əmsalları (bu əmsallar 0,5-dən aşağı ola bilməz) tətbiq edə bilər.

5.   Satınalma hüququ olan (müqavilədə başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda) uzun müddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin dəyəri icarə (icarə müddətində müqavilə əsasında icarəyə verənə ödənilən faiz məbləğindən başqa) müddətində bərabər miqdarda köhnəlmə

(amortizasiya) hesablanmaqla ödənilə bilər.

Maddə 28. Kapital və maliyyə qoyuluşları

1. Kapital qoyuluşlarının tərkibinə tikinti-quraşdırma işlərinə məsrəflər, avadanlıqların, alətlərin, inventarların alınması və s. əsaslı işlər (layihə-axtarış, geoloji kəşfiyyat və qazma işləri, tikinti ilə əlaqədar torpaq sahələrinin ayrılması və köçürülmə üzrə xərclər, yeni tikilən müəssisələr üçün kadr hazırlığı və s.) daxil edilir. Kapital qoyuluşları tikinti aparan təşkilatın (sifarişçinin) balansında faktiki xərc məbləğləri üzrə əks etdirilir.

2.   Müvəqqəti istismarda olan əsaslı tikinti obyektləri daimi istismara verilənədək əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilmir. Bu obyektlər üzrə xərc məbləğləri mühasibat uçotu və hesabatında bitməmiş kapital qoyuluşu kimi əks etdirilir.

3.   Maliyyə qoyuluşlarına müəssisənin nizamnamə fondu, qiymətli kağızları, habelə Azərbaycan Respublikasında və onun hüdudlarından kənarda yerləşən müəssisələrə verdikləri borcları və digər investisiyaları aiddir.

İnvestorlar üçün maliyyə qoyuluşları faktiki xərc məbləğlərində uçota alınır. İstiqrazların və başqa uzunmüddətli öhdəliklərin alınmasına çəkilən faktiki xərc məbləğləri ilə onların tədavüldə olduğu müddətdəki nominal dəyərləri arasındakı fərq hər ay bərabər həddə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə aid edilir.

İnvestorun dividend almaq hüququ olduqda və maliyyə qoyuluşu üçün tam məsuliyyət daşıdığı halda haqqı tam ödənilmiş pay və səhmlər tam alış dəyərində balansın aktivində, ödənilməmiş məbləğ isə kreditorlar maddəsi üzrə balansın passivində əks etdirilir. Qalan hallarda pay və səhmlərin alınması üçün köçürülmüş məbləğ debitorlar maddəsi üzrə balansın aktivində göstərilir.

Müəssisənin səhmləri və başqa uzunmüddətli öhdəlikləri birjalarda və birjadankənar bazarlarda qiymətləndirilərsə (bu qiymətlər. müntəzəm olaraq mətbuatda şərh edilərsə) və təkrar bazarda iştirak edərsə onların dəyəri illik mühasibat balansında sonuncu bazar qiymətləri ilə əks etdirilir və əvvəlki balans qiyməti arasındakı fərq təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə yönəldilir.

4.  Müəssisənin nizamnamə kapitalı təsisçilərin müəyyən etdiyi qaydalar əsasında onların üzvlük haqqı və səhmlərin satışı (payı) hesabına yaradılır. Nizamnamə kapitalı kimi qoyulmuş maddi sərvətlər və qeyri-maddi aktivlər təsisçilər tərəfindən real bazar qiymətləri ilə qiymətləndirilir.

5.  Səhmdar cəmiyyətlərinin emissiya gəlirləri (buraxılmış səhmlərin nominal dəyərindən yuxarı olan hissəsindən alınan məbləğ) müəssisələrin maddi aktivlərinin qiymətləndirilməsindən əldə edilən məbləğ, əvəzsiz alınmış sərvətlər və bu kimi başqa məbləğlər əlavə kapital kimi uçota alınır.

6.    Müəssisə öz, xalis mənfəətindən (müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətdən) ehtiyat fondları və ehtiyat kapitalı yaratmaq və onları öz təyinatı üzrə xərcləmək hüququna malikdir. Ehtiyat kapitalı və başqa ehtiyat fondları, bölüşdürülməmiş mənfəət və örtülməmiş zərərlər mühasibat uçotunda ayrıca əks etdirilir.

Maddə 29. Sosial təyinatlı fondlar

Müəssisə öz sərəncamında qalan mənfəət hesabına maddi yardıma və başqa sosial ehtiyaclara istifadə etmək üçün sosial təyinatlı fondlar yarada bilər.

Bu fondların uçotu mühasibat uçotunda ayrıca aparılır.

Maddə 30. Girovlar və təminatlar

1. Kirov kimi qoyulan əmlakın dəyəri (pul vəsaitləri də daxil olmaqla) müəssisədə başqa əmlak kimi ayrıca uçota alınır.

Əmlak, yaxud pul girovu olmadan verilmiş təminatlar mühasibat uçotunda ayrıca balansarxası hesablarda əks etdirilir.

2.     Kirov götürülmüş əmlakların dəyəri (pul vəsaitlərindən başqa) ayrıca balansarxası hesablarda əks etdirilir. Kirov kimi götürülmüş pul vəsaitləri və valyuta sərvətləri xüsusi olaraq balans hesablarında alınmış təminatların məbləği kimi əks etdirilir.

 

VI fəsil