«MÜhasibat uçotu və audiT» (DƏrsliK) MÜNDƏRİcat

I MÖVZU: BAZAR İQTİSADİYYATI ŞƏRAİTİNDƏ TƏSƏRRÜFAT UÇOTUNUN MAHİYYƏTİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ

1. 
   Təsərrüfat uçotunun mahiyyəti, xüsusiyyəti və vəzifələri
   
2. 
   Mühasibat uçotu idarəetmədə mühüm amildir
   
3. 
   Təsərrüfat uçotunun növləri
   

ƏLAVƏ ƏDƏBİYYAT:

1. 
   Luka Paçoli «Traktat o sçetax i zapisəx» İzd. «Statistika», M., 1974
   
2. 
   Sokolov Ə.V. İstoriə razvitiə buxqalterskoqo uçeta. M., «Finansı i statistika», 1985
   

1.1.Təsərrüfat uçotunun mahiyyəti, xüsusiyyəti və vəzifələri

Təsərrüfat uçotuna tələbat insan cəmiyyəti in­ki­şa­fı­nın ən ilk mərhə­lə­lərin­də meydana gəlmiş və ictimai-iq­ti­sa­di formasiyalarda öz təsirini göstərmişdir. Lakin müx­tə­lif ictimai-iqtisadi formasiyalarda təsər­rü­fat uçotunun aparılması eyni formada olmamışdır. Hər bir ictimai for­ma­siyada təsərrüfat uçotunun öz məqsədi, vəzifəsi, for­ma­sı olmuşdur.

Uçotun yaranmasının və inkişafının qədim inkişaf tarixi vardır. Arxee­o­loq­lar və tarixçilər müəyyən etmişlər ki, yazılı uçot bizim eraya qədər XIII əsrdə Misirdə möv­cud olmuşdur. Həmin dövr üçün uçot qədim Rim döv­lə­tin­də daha geniş inkişaf etmişdir. İnsan cəmiyyəti in­kişaf etdikcə uçotun aparıl­ma­sı və maddi istehsal əmə­liy­yatlarının əks olunmasının metodiki prinsipləri dəyiş­miş­dir. İctimai-iqtisadi for­ma­si­ya­lar sistemi feodalizmin dağılması ilə əla­qə­dar olaraq köhnə şəhərlər can­lan­mağa və yenilərinin əmələ gəlməsi ilə əla­qə­dar olaraq uçot ya­zı­lış­la­rı­nın təkmilləşdirilməsi və inkişafını vacib etmişdir.

Dünya ölkələri iqtisadiyyatında baş verən dəyiş­ik­lik­lər uçotun sərbəst el­mə çevrilməsinə və onun meto­do­lo­ji prinsiplərinin tərkibinə şərait yaratmışdır. Kapita­liz­min inkişafının ilk mərhələlərində mühasibat uçotuna da­ir elmi mülahizələr irəli sürüldü.

1445-1515-ci ildə yaşamış, mühasibat uçotuna dair ilk əsərin müəllifi Lu­ka Paçoli ikili sistem üzrə uçot yazı­lış­larının aparılması qaydasını şərh etmiş­dir. Luka Paçoli tərəfindən yazılmış «Hesab, həndəsə məbləği, bəra­bər­lik və mü­nasibətlər elmi haqqında» adlı əsəri vurma cəd­vəli kimi bütün ölkələr və xalq­lar üçün çoxsaylı elmi kəşf kimi qəbul olunmuş və uçotun əsasını müəyyən et­mişdir. Bu əsər böyük riyaziyyata açılış olmasına baxmayaraq, o, mühasibat üzrə ilk əsərin müəllifi kimi tanınmışdır. Hə­min əsərdən bir neçə əsr dövründə İtaliyada, Fran­sa­da, Almaniyada, İngiltərədə mühasibat uçot üzrə dərslik kimi is­­­tifadə edilmişdir. Çox maraqlıdır ki, Luka Paçoli­nin 1494-cü ildə nəşr et­dir­di­­yi «Məbləğ» («Summa») ad­lan­­dırılan kitabının bir nüsxəsi XVI əsrdə Kiyevə gə­ti­ril­­miş və Kiyev kollegində dinləyicilərə həmin kitabdan dərs keçirilmişdir. Bö­yük alman şairi Qete ikili mühasi­bat yazılışını «İnsan düşüncəsinin ən yük­sək ix­tirası» ad­lan­dırmışdır. Məşhur iqtisadçı və sosioloq Verner Zom­bart he­sab edir­di ki, «İkili yazılış həyatda Qaliley və Nyu­ton sistemi kimi» qəbul olun­muşdur.

Beləliklə, mühasibat uçotu bir iqtisadi elm olmaq­la, ilk əvvəl onun əsası bir elm kimi Benedetto Kotruli (1458) və Luka Paçolinin (1494) əsərlərində qeyd olun­­­muş­dur. Onlar mühasibat uçotunun müəssisənin idarə olunmasında mü­hüm vasitə olduğunu göstərmiş və uni­ver­sal metodiki elm kimi qiymətləndirmişlər.

Bununla yanaşı mühasibat uçotu bir iqtisadi elm kimi, onun nəzəri və metodiki əsasları daha sonra dünya ölkələrinin alimləri və mütəxəssisləri tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Mühasibat uçotu daima təkmilləşdi­ril­mək­lə bazar iqtisadiyyatı şəraitində ölkə iqtisadiyyatının for­ma­laşması, sahibkarlığın inkişafı və idarəetmə siste­mi­n­də mühüm amilə çevrilmişdir.

Mühasibat uçotu müxtəlif inkişaf mərhələlərində ida­rəetməni zəruri uçot informasiyaları ilə təmin edə bil­mək üçün planlaşmanın, proq­nozlaşmanın və təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin tələblərinə uyğun qurulmalıdır. Mü­əssisənin ida­rə edilməsində mühasibat uçotunun in­for­masiyalarından daha səmərəli isti­fa­də edə bilmək üçün mühasibat uço­tunun qabaqcıl uçot metodlarından, mü­ha­sibat uçotu beynəlxalq stan­dartlarından istifadə olun­ması, uçot əməliy­yat­larının kom­­püter­ləş­mə­si istiqa­mət­ində ətraflı iş aparılması günün vacib məsə­lə­si­dir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mühasibat uçotu ida­rə­etmə uçotuna çev­ri­lir. Müasir şəraitdə iqtisadi cəhət­dən yüksək inkişaf etmiş ölkələrdə mühasibat uçotu bir iqtisadi elm olmaqla özünün fəaliyyətində maliyyə və idarəetmə mü­ha­sibatlığına ayrılmışdır. Bununla əlaqə­dar mühasibat uço­tunun beynəlxalq standartlara keç­mək şərtlərinin yerinə yetiril­mə­sin­də birinci tələb uçotun iki hissədə – Maliyyə və İdarəetmə uçotu üzrə ayrı­lıqda aparılmasıdır.

Mühasibat uçotu informasiyalarından müəssisə və şirkətlərin müha­sibləri ilə yanaşı menecerlər, mülkiyyət sahibləri, investorlar, bank mütəxəssisləri, hü­quq­şü­nas­lar və s. geniş istifadə edirlər. Ona görə də bir sıra hal­larda mühasi­bat uçotunu «sahibkarlığın dili» kimi ad­lan­dırırlar. Bu dildə danışmalı olan sahibkarın fəaliy­yə­ti­nin bütün iştirakçıları mühasibat uçotunun nəzəri və təcrübi əsaslarından və onun anlayış və terminlərindən istifadə edirlər.

Mövcud qanunçuluğa görə Azərbaycan Respub­li­ka­sının ərazisində sahib­kar­lıq fəaliyyəti və ya başqa fə­aliyyətlə məşğul olan, hüquqi şəxs sayılan, ya­xud hüquqi şəxs sayılmayan tabeçiliyindən və mülkiyyət forma­sın­dan asılı ol­ma­yaraq fəaliyyət göstərən bütün müəssi­sə­lər, idarələr, təşkilatlar və başqaları mühasibat uçotu apa­r­mağa borcludurlar. Mühasibat uçotunun təşkilində müəssisənin vəzifələri aşağıdakılardır:

1. Müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin və bütün tə­sər­rüfat əmə­liy­yat­la­­­rının mühasibat uçotunun mövcud qanunçuluğa uyğun işlənib ha­zır­lan­mış müha­si­bat uçotu standartlarına, mühasibat uçotunun hesablar pla­nına və başqa nor­mativ sənədlərə uyğun mühasibat uçotu hesab­la­rın­da qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu ilə aparılır.

2. Mühasibat uçotunun aparılmasında hesabat döv­rü ərzində ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarının uço­t­da düzgün əks etdirilməsi, əmlakın qiymətlən­di­ril­məsi zama­nı təsərrüfatçılıq şəraitindən asılı olaraq qəbul olun­muş uçot siyasətinə və qanunauyğun hazırlanmış mühasibat uçotu standartları və uçota dair başqa nor­ma­tiv sə­nəd­lərin tələblərinə əməl olunmalı, keçən dövr ilə mü­qa­­yisə­də uçot siyasətindəki dəyişikliklər mü­ha­si­bat hesabatında izah edilməlidir.

3. Hesabat dövründəki (ay, rüb, il) mövcud əm­lak­ın, öhdəliklərin, ka­pi­ta­lın, hesablaşmaların və digər sər­vət­­lərin inventarlaşmasının nə­ti­cə­lə­ri uçotda tam və düzgün əks etdirilməlidir. Bütün təsərrüfat əmə­liy­yat­la­rının ardıcıl olaraq uçot registrində düzgün, xronoloji qeydiyyatı təmin edilməlidir.

4. Uçotda cari xərclərin istehsala (tədavül xərc­lə­ri­nə) və kapital qoyu­luş­la­rına ayrılması dürüst müəyyən­ləş­dirilməlidir. Hər ayın biri tarixinə analitik uçot hesab­la­rının məlumatları ilə üzləşərək onların bərabərliyi və düz­günlüyü müəyyənləşdirilməlidir.

5. Mühasibat uçotunun əsas vəzifəsi maliyyə, bank, ver­gi orqanları, inves­tor­lar, malsatanlar, malalanlar, kre­­ditorlar, dövlət orqanları və digər marağı olan təş­ki­lat­lar və şəxslər tərəfindən operativ rəhbərlik və ida­rə­et­mə­ni həyata keçirmək, təqdim ediləcək mühasibat (maliyyə) hesabatının tərtibi üçün, həmçinin müəssisənin təsərrüfat prosesləri və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haq­qın­da zə­ruri olan məlumatları tam və düzgün formalaş­dır­maqdır.

1.2. Mühasibat uçotu idarəetmədə mühüm amildir

Mühasibat uçotu prinsipləri, sistemi və standartları daima tək­mil­ləş­di­rilməklə, bazar iqtisadiyyatının forma­laş­masında «sahibkarlıq dili» vəzifəsini ye­rinə yetir­mək­lə, idarəetmədə mühüm rol oynayır. Mühasibat uçotu ida­­rə­et­mə­də mühüm vasitə olmaqla yanaşı planlaş­dır­ma­da, müəssisə təsərrüfat-ma­liyyə fəaliyyətinin tənzim­lən­məsində, istehsalın daha yüksək səviyyədə təşkil olun­masında əsaslı rol oynayır. Müasir idarəetmə sisteminin bazar iqtisadiy­yatı tələblərinə uyğun təşkili bila­va­si­tə mühasibat uçotunun beynəlxalq uçot sistemlərinə uyğun inkişafı və tək­milləşdirilməsi ilə əlaqədardır.

Təsadüfi deyildir ki, bir sıra iqtisadi cəhətdən yük­sək dərəcədə inkişaf et­miş dünya ölkələrinin iqtisadçı mü­təxəssislərinin hesab­la­ma­la­rı­na görə idarə­etmədə is­ti­fadə olunan informasiyaların 70 faizdən çoxu ancaq mü­ha­sibat uçotu məlumatları hesab olunur. Bir qayda ola­raq iqtisadi subyektlərin bütün əmlakı, o cümlədən əsas vasitələr, xammal-materiallar, yanacaq-energetika, əmək və maliyyə ehtiyatları infor­ma­si­ya­ları mühasibat uço­tun­da sistemləşmiş şəkildə toplanaraq istehsalat, ma­liy­yə-təsərrüfat fəaliyyəti üzrə istənilən nəticələrin əldə olun­ma­sına şərait yaradılır.

Mövcud olan informasiyaların idarəetmə siste­min­də faydalı istifadə olun­ma­sını təmin etmək üçün isə mü­ha­sibat uçotunun elə bir sistemli təşkili la­zımdır ki, o mü­asir dövrdə dünya ölkələrində istifadə olunmuş qa­baq­cıl müha­si­bat uçotu və beynəlxalq standartların me­to­du və prinsiplərindən istifadə edilməsinə uyğun­laş­maq­la, he­sab­­lama texni­ka­sın­dan geniş istifadə edilmə­si­nə şərait yaratsın.

İdarəetmə sistemində mühasibat uçotu bir sıra və­zi­fələr yerinə yetirir ki, onlar içərisində mühüm əhəmiyyəti olan nəzarət funksiyasıdır. Onu da qeyd et­mək lazımdır ki, idarəetmənin təkmilləşdirilməsi dövriyyədə müxtəlif mül­kiy­yət formalarının yaranması ilə bazar müna­sibət­lə­ri­nin formalaşması mü­hasibat uçotunun nəzarət funk­si­ya­sı və onun forma, metodları xarici ölkələrin təcrü­bə­lə­rin­dən istifadə edilməsi ilə daha da genişlənir və möh­kəm­lənir.

Keyfiyyətli təşkil olunmuş mühasibat uçotu infor­ma­­siyası müəssisə və şirkətlərin istehsal əməliyyatlarının müxtəlif mərhələlərinə nəzarət etməklə, la­zı­mi şəraitdə mü­­əssisənin və onun bölmələrinin bütün əməliyyat­ları­nın fəaliy­yə­tinə nəzarət etməyə, onu təhlil etməyə və bu informasiya əsasında müxtəlif idarəetmə mərhələlərində ida­rəetmə qərar­la­rını əsaslandırmaq və qəbul etmək üçün istifadə edilir.

İdarəetmə sistemində mühasibat uçotu bir sıra vəzi­fə­ləri yerinə yetirir. Həmin vəzifələr sırasında nəzarət, əm­la­kın qorunub saxlanması, informasiya və analitik və­zi­fələri xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Nəzarət funksiyası. İdarəetmənin təkmilləşdirilməsi şə­raitində müxtəlif mülkiyyət formalarının mövcudluğu, ba­zar münasibətlərinin formalaşmasında mühasibat uço­­­tu­nun nəzarət funksiyası daha mühüm şəkil alır və bu da şübhəsiz uçotun forma və metodlarının daha da tək­milləşdirilməsi və dünya ölkələri təcrübəsindən is­ti­fa­də edilməsini mühüm vəzifə olaraq qarşıya qoyur.

Müxtəlif mülkiyyət formalarının yaranması, müəs­si­sə hüquqlarının genişləndirilməsi, xalq təsərrüfatında ma­liyyə-mühasibat nəzarətinin zəifləməsi deyil, əksinə onun daha da möhkəmlənməsini tələb edir. Uçot aparatı işçiləri, nəzarət-təftiş və audit xidməti, vergi orqanları ye­ni idarəetmə prinsiplərinə əsaslanaraq mövcud olan mad­di ehtiyatların düzgün və səmərəli istifadə olunması üzə­rində nəzarəti təmin etməlidirlər. Mühasibat uço­tu­nun nəzarət funksiyasının genişlənməsi bir daha onunla əla­qə­dardır ki, hazırki şəraitdə hər bir müəssisə rəh­bər­li­yi, menecerlər öz müəssisələrini maliyyə-təsərrüfat gös­tə­ri­ciləri və ödəmə qabiliyyəti informasiyalarını əldə et­mə­ləri vacib şərtlərdir.

Nəzarət - qarşıda qoyulan məqsədə çatmaq üçün və­­zi­fənin müəyyən olun­ması prosesidir. Nəzarət pro­se­si­ni müəyyən olunmuş standartlar təşkil edir ki, onların ic­rası qarşıdakı vəzifənin yerinə yetirilməsini təmin et­mə­yə yönəldilir.

Nəzarət üç formada yerinə yetirilir. Bunlardan bi­rin­cisi ilkin nəzarət, ikincisi cari nəzarət və üçüncüsü isə sonrakı nəzarət adlanır.

İlkin nəzarət təsərrüfat əməliyyatının icra olun­ma­sı­na qədər aparılmalı, ca­ri nəzarət əməliyyatı icra olun­du­ğu dövrdə, sonrakı nəzarət isə əməliyyatın ic­ra olun­ma­sından sonra aparılmış nəzarət formasıdır. Şübhəsiz bu əmə­liy­yat­la­rın aparılması və icra olunması əvvəlcədən müəyyən vəzifəli şəxslər tərə­fin­dən sənədləşdirilir. Hər bir əməliyyat ay­rı­lıq­da müəyyən sənədləşdirmə əsasın­da icra olunur. Müəssisələrdə ilkin nəzarət bir qayda olaraq kadrların seçilib yerləşdirilməsi, material və maliyyə va­si­tələri ehtiyatlarının istifadəsində icra olunur.

Kadr ehtiyatları üzrə ilkin nəzarət müəssisələrdə se­çi­lən kadrların iş və peşəkar fəaliyyətlərinin müəyyən olun­­ması və daha hazırlıqlı, yüksək ixtisasa malik olan mütəxəssislərin seçilməsini nəzərdə tutur.

Cari nəzarət müxtəlif təsərrüfat əməliyyatlarını icra edərkən tərtib olun­muş sənədləşmə dövrünü əhatə edir. Yəni cari nəzarət bilavasitə əməliyyatların yerinə yetiril­di­yi vaxtda icra olunur. İcra olunan əməliyyatın daimi olaraq yoxlanması, əmələ gəlmiş problemlərin müza­ki­rə­si və təkmilləşməsi görülən əməliyyatın mövcud olan qa­nun­vericilikdən və nəzərdə tutulmuş plan göstəri­ci­lə­rin­dən kənara çıxmasının qarşısını alır. Beləliklə ilkin apa­rıl­mış nəzarət vasitəsilə müəyyən olunmayan qa­nun­suz əməliyyata yol verilməsi cari nəzarət vasitəsilə aradan qal­dırıla bilər.

Sonrakı nəzarət təsərrüfat əməliyyatının icra olun­du­ğu vaxtda və ya icradan sonra aparılan nəzarət for­ma­sı­dır. Müəssisədə fəaliyyət göstərən hər bir şəxs müəyyən tə­sərrüfat əməliyyatlarını icra edərkən bilməlidir ki, hə­min sənəd ondan sonra başqa mütəxəssislər tərəfindən yox­lanacaqdır. Ona görə də təsərrüfat əməliyyatının icra olunmasında hər bir şəxs tərtib elədiyi əməliyyatın qa­nun­çuluqda müəyyən olunmuş norma və standartlara uy­ğun olmasını təmin etməyə borcludur.

Müəssisələrdə sonrakı nəzarət forması bir qayda olaraq aparılan təftiş və auditor yoxlamalarının nəticəsi ilə müəyyən olunur. Aparılan audit və təftiş yoxlamaları nəticəsində müəssisənin bütün təsərrüfat-ma­liy­yə və iq­ti­sadi göstəriciləri əsaslı şəkildə araşdırılır və buraxılmış nöq­san­lar, çatışmamazlıqlar müəyyənləşməklə onların ara­dan qaldırılması üçün konkret tədbirlər görülür.