«MÜhasibat uçotu və audiT» (DƏrsliK)

Astaxov V.P. Teoriə buxqalterskoqo uçeta. M., İzd. «Finansı i statistika», 1999


3.1. Mühasibat balansı haqqında anlayış və onun rolu

«Balans» termini ümumiyyətlə mühasibat uçotu, tə­­sərrüfat fəaliy­yə­ti­nin təh­lili, planlaşdırma sahəsində iş­ləyən mütəxəssislərə məlumdur. Ter­min «ba­lans» latın sö­­züdür, «bislanx» sözünü göstərir, yəni bis-iki, lanx-tə­rə­zinin bir-bi­rinə bərabər olan iki hissəsi. Bu bərabərlik sim­volu 1946-cı ildə keçirilmiş Mü­­hasiblərin Beynəlxalq Konqresində qəbul olunmuş qerbində əks olunmuşdur.

İqtisadiyyatda müxtəlif formalarda balanslar mə­lum­dur. Bunlardan mü­ha­sibat balansı, müəssisənin mən­­­fəət və zərərini xarakterizə edən ba­lans­lar, əsas fond­­ların balansı, əhalinin gəlir və xərclərini müəyyən edən ba­lan­slar, material balansları, əmək ehtiyatları ba­lan­sı, sahə­lər­arası balans və sair tərtib olunur.

Bütün bunlara baxmayaraq ilk növbədə balans tər­ti­bi mühasibat uço­tu balansına aiddir. İnformasiyaların balans formasında tərtib olun­ma­sı hər bir iqtisadi sub­yek­tlərin maliyyə və istehsalat-təsərrüfat vəziy­yə­ti­nə da­ir, onun əmlak vəziyyətinə dair məlumatların verilməsinə imkan yaradır. Mühasibat balansı hər bir iqtisadi sub­yekt üçün müəyyən tarixə tər­tib olunur. Balans hesabatı müəssisə yaradılan tarixə, aylıq, rüblük, ya­rım illik, 9 aylıq və müəssisə ləğv olunarkən tərtib oluna bilər.

Mövcud olan standartlara uyğun olaraq müha­si­bat balansı müəs­si­sə­nin bütün maliyyə-təsərrüfat gös­tə­ri­cilərini onun hərəkəti pul ifa­də­sin­də əks etdirilir. Ba­lan­sda mövcud olan əmlakın miqdarı, onların hansı mən­­bəələrdən əmələ gəlməsi, özünəməxsus və cəlb olun­muş vəsaitlər əks olunur.

Mühasibat balansı mühasibat (maliyyə) hesabat­la­rının tərkibində tərtib olunur. Müəssisələrin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərkibi əsasən mühasibat uçotu balansından və ona əlavə edilən maliyyə nəticələri (mən­fəət, zərərlər) və onların istifadəsi, əmlakın, fondların, döv­­riyyə vəsaitlərinin, xüsusi kapitalın, pul vəsaitlərinin, qeyri-maddi aktivlərin, maliyyə və kapital qoyu­luş­la­rı­nın və sair aktiv və passivlərin hə­rəkəti haqqında hesa­bat­lardan ibarətdir.

Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının nümunəvi for­ma­ları və o cüm­lədən mühasibat balansı, onların dol­du­rul­­ması qaydaları, Azərbaycan Respublikası Maliyyə Na­­zirliyi tərəfindən müəyyən edilir.

Mühasibat balansı tərtib olunma prinsipinə görə bir neçə formada hazırlanır. Bunlar əsasən aşağıdakı döv­rü əhatə edir:

2. 
   giriş balansı;
   

2. 
   cari balans;
   

2. 
   ləğv olunma balansı;
   

2. 
   bölüşdürülmə balansı;
   

2. 
   birləşmə balansı.
   

Giriş balansı müəssisə yaradılmış tarixə nizamnamə fondu əsasında tərtib olunur. Təsərrüfat subyektləri mü­ha­sibat uçotunun aparılması giriş balansının tərtibi ilə başlayır. Bu halda giriş balansında müəssisə ni­zam­na­mə­si qeydiyyatdan keçmiş əsas əmlak formaları və nizamnamə ka­pitalına təsisçilər tərəfindən qoyulan öhdəçiliklər, pul vəsaiti əks olu­nur.

Cari balans giriş balansından fərqli olaraq mü­əs­si­sə­­nin fəaliyyətdə ol­duğu bütün dövrdə dövrü olaraq uçot siyasətinə və hesabat dövrlərinə uyğun tərtib olu­nur.

Cari balansın tərtibi üç dövrə bölünür. Ondan bi­rin­­cisi başlanğıc, ikincisi hesabat dövrünün rüb və ay­lıq­la­rında və üçüncü isə yekun ba­lan­sı formasında tərtib olunur. Başlanğıc və yekun balansı maliyyə ilinin əv­və­lində və sonunda tərtib olunur. Hesabat dövrü arası ba­lans isə he­sabat döv­rünün əvvəli və sonunda tərtib olu­nur. Azərbaycan Respublikasında hesabat dövrü arası ba­lanslar birinci rübün yekunu, ya­rım illik (altı aylıq) və üçüncü rübün yekunu əsasında doqquz aylıq tərtib olu­nur.