«MÜhasibat uçotu və audiT» (DƏrsliK)

5.2.Hazır məhsulun analitik və sintetik uçotu

Hazır məhsulların uçotunun düzgün təşkil olun­ma­sını təmin etmək üçün müəssisənin istehsal etdiyi məh­sulların nomenklaturasının, yəni onların çeşi­di­nin müəyyən olunması çox vacib məsələdir. Çeşid gös­tə­ri­ci­lərində istehsal olun­muş məhsulları bir-birindən fər­q­lən­di­rən cəhətlər (model, fason, artikul, mar­ka, sort) əks olu­nur. Hazır məhsulun nomenuklatura nömrəsi onların hərəkəti ilə əlaqədar olan bütün sənədlərdə əks olun­ma­lıdır.

Hazır məhsullar natural və həm də dəyər ifadə­sin­də uçota alınır. Müəssisə balansında hazır məhsullar faktiki istehsal maya dəyəri, plan (normativ) ma­ya dəyəri və ya qısaldılmış maya dəyəri (ümumtəsərrüfat xərcləri daxil olmamaq­la) ilə əks etdirilə bilər.

Məhsulun faktiki istehsal maya dəyəri hesabat ayı­nın sonunda hesabat dövrü ilə əlaqədar olan bütün sə­nəd­lər mühasibatlığa daxil olduqdan və sərf olunmuş ehtiyatlar kalkulyasiya edildikdən sonra müəy­yənləş­di­ri­lir. Məhsulun daimi hərəkətini nəzərə alaraq, cari uço­tun təşkili üçün hazır məhsulun tənzimlənmiş uçot qiy­mə­tinin müəyyənləşdirilməsi lazımdır.

Hazır məhsulun sexdən anbara verilməsi üçün iki nüs­xədən ibarət qaimə yazılır, onun bir nüsxəsi məhsulla birlikdə anbar müdirinə, digər nüsxəsi isə anbar müdi­ri­nin imzası ilə sexdə saxlanılır. Hazır məhsulun sifarişçiyə verilməsi, sifarişçi müəssisənin vəkalətnaməsi əsasında onun nümayəndəsinə qəbul-təhvil qaiməsi əsasında verilir.

Hazır məhsulun mövcudluğu və hərəkətinə dair mə­lumatların ümumi­ləş­di­rilməsi üçün mühasibat uçotunun Hesablar Planında 40 saylı «Hazır məh­sul» hesabı nə­zər­də tutulmuşdur. Bu hesab maddi istehsal sahələrinin mü­əs­sisələri tərəfindən istifadə edilir və aktiv hesab sayılır.

Komplektləşdirmə üçün, yəni dəyəri müəssisənin məh­sulunun maya də­yə­rinə daxil edilməyən yaxud sa­tıl­maq məqsədilə mal kimi alınan hazır məmu­latlar 41 saylı «Mallar» hesabında uçota alınır. Kənar üçün yerinə ye­ti­ril­miş iş­lə­rin və göstərilmiş xidmətlərin dəyəri 40 «Ha­zır məhsul» hesabında əks et­di­rilmir. Onlara çəkilən faktiki xərclər isə istehsal məsrəflərini uçota alan he­sab­lar­dan birbaşa 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» he­sa­bına silinir. Sifarişçiyə ye­rində verilən və qəbul-təhvil ak­tı ilə rəsmiləşdirilməyən məhsullar bitməmiş istehsalın tər­kibində saxlanılır və 40 «Hazır məhsul» hesa­bı­n­da uçota alınmır. Hazır məhsullar 40 «Hazır məh­sul» hesabında faktiki istehsal maya dəyəri ilə uçota alınır.

40 «Hazır məhsul» hesabının debetində olan qa­lıq məbləği hesabat döv­rü­nün əvvəlinə və sosnuna mü­əs­sisə anbarlarında olan məhsulların qalığını gös­tərir. Hesabın debet dövriyyəsi istehsalatdan buraxılmış yaxud alıcıdan qay­tarılmış məhsulun faktiki və ya normativ maya dəyərini, kredit dövriyyəsi isə hesabat dövründə alıcıya yüklənmiş məhsulun faktiki və ya normativ maya dəyərini göstərir.

Hesabat dövründə müəssisə anbarına mədaxil olu­nan hazır məhsullar uçot qiymətilə 40 «Hazır məhsul» hesabının debetində və 20 «Əsas istehsalat», 23 «Köməkçi istehsalatlar» hesablarının kre­ditində əks olunur.

Satış və qismən müəssisənin öz ehtiyacları üçün ha­zır­lanmış hazır məh­su­lun mədaxili 40 «Hazır məh­sul» hesabının debetində, istehsal məsrəflərini uço­ta alan hesabların isə kreditində əks etdirilir.

Əgər hazır məhsul bütünlüklə müəssisənin özünün istifadəsi üçün sərf olunarsa bu zaman o, 40 «Hazır məh­sul» hesabına mədaxil edilməyə bilər. Həmin məhsul onun təyinatından asılı olaraq 10 «Materiallar», 12 «Az­qiymət­li və tezköhnələn əşyalar» və sair mü­vafiq hesablarda uçota alına bilər.

Yüklənmiş yaxud istehsal yerində malalanlara təh­vil verilmiş hesablaşma sənədləri həmin malalanlara təq­dim edilmiş hazır məhsul saitılmış məhsul kimi 40 «Hazır məhsul» hesbaından 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının debetinə yazılmaqla silinir.

Mühasibat uçotunda sintetik uçotla yanaşı hazır məhsulların ayrı-ayrı məhsul növləri üzrə analitik uçotu aparılmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, 40 «Hazır məhsul» hesabı üzrə analitik uçot hazır məhsulların sax­lan­ma yerlərində, ayrı-ayrı növləri üzrə aparılır.