«MÜhasibat uçotu və audiT» (DƏrsliK)

5.5. Məhsulun (iş və xidmətin) satışının uçotu

Əgər məhsul satışının uçotu zamanı 45 «Yük­lənmiş mallar» hesabından istifadə edilirsə və yük­lən­miş malların hamısı satılmamışsa, bu halda əmələ gə­lən kommersiya xərcləri yüklənmiş lakin hələ satılmamış məhsul ilə, yüklənmiş və satılmış malların məbləği arasında bölüş­dü­rül­məlidir. Yüklənmiş malların məbləğinə görə 45 «Yüklənmiş mallar» hesabının debeti və 43 «Kommersiya xərcləri» hesabının krediti yazılışı aparılır.

Kommersiya xərclərinin tərkibinə daxil olan qab­laş­dırma və daşınma xərc­ləri müvafiq növ məhsulların ma­ya dəyərinə birbaşa aid edilir. Bu cür aid et­mənin mümkün olmadığı hallarda xərclər hər ay onların çəkisi, həcmi, is­teh­sal və plan maya dəyərinə mütənasib, habelə məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinin kal­kul­ya­si­ya­sının digər göstəricilərinə mütənasib olaraq bölüşdürülür.

Bütün digər kommersiya xərcləri (qablaşdırma və daşınma xərcləri çıxmaqla) hər ay yüklənmiş məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə aid edilir. Belə halda 46 hesabın debetinə və 43 saylıhesabın kreditinə yazılış edilir.

Kommersiya xərclərinin analitik uçotu ayrı-ay­rı xərc maddələri üzrə apa­rı­lır ki, bu da qeyri-istehsal məs­rəflərinin təhlilinin təşkilində mühüm əhə­miyyət kəsb edir.

Hazır məhsul alıcıya yükləndikdən sonra satılmış hesab olunur və 62 «Alıcalır və sifarişçilərlə hesab­laş­malar» hesabının debeti və 46 «Məhsul (iş, xid­mət) satışı» hesabının kreditinə yazılışlar.

Nəzərə almaq lazımdır ki, hazır məhsul satışının bü­tün formalarında müəssisə əlavə dəyər vergisi (ƏDV) və bəzi hallarda aksiz vergisi.

Azərbaycan Respublikasında aksizlər və əlavə dəyər vergisinin stavkaları, hesablanması ödənilməsi qaydaları Vergi məsələsi ilə tən­zim­­lə­nir.

Əlavə dəyər vergisi malların istehsalı, iş­lə­rin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi və tədavülü pro­se­sində onların dəyərinə əlavənin bir hissəsinin, həm­çi­nin Azərbaycan Respublikası ərazisinə gətirilən və vergi tu­tulan bütün malların dəyərinin bir hissəsinin büdcəyə ödənilməsi formasıdır.

Əlavə dəyər vergisinin dərəcəsi hər vergi tu­tu­lan əməliyyatın və hər vergi tutulan idxalın dəyərinin 18%-i məbləğində müəyyən olunmuşdur.

Əlavə dəyər vergisi üzrə hesablanmış məbləğ aşa­ğı­dakı mühasibat yazılışı ilə əks etdirilir:

Debet 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı»

Kredit 68 «Büdcə ilə hesablaşmalar» he­sa­bının «Əlavə dəyər vergisi üzrə hesablaşmalar» sub­hesabı.

Aksiz-aksizli malların (içməli spirt, maya, pivə, və spirt­li içkilərin bütün növləri, tütün məmulatı və neft məhsulları) satış qiymətinə daxil edilən vergidir. Azər­bay­can Respublikasının ərazisində istehsal edilən yaxud id­xal olunan aksizli mallardan aksiz vergisi tutulur. Aksizlərin də­rəcələri müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir.

Aksizlər üzrə büdcə ilə hesablaşmaların uçotu 68 «Büdcə ilə hesablaş­ma­lar» hesabının «Aksizlərlə hesablaşmalar» subhesabında aparılır.

Satılmış məhsullar üzrə hesablanmış aksiz məbləğləri 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabının debetində və 68 saylı hesabın «Aksizlər üzrə he­sab­laş­malar» subhesabınınkreditində öz əksini tapır. Aksiz məbləği büdcəyə ödə­ni­lərkən 68 «Ak­siz­lər üzrə hesablaşmalar» subhesabının debeti və 51 «He­sab­laş­ma hesabının krediti yazılışı tərtib olunur.