«MÜhasibat uçotu və audiT» (DƏrsliK)

2.4. Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların uçotu

Azqiymətli və tezköhnələn əşyalara tərkibində müəssisənin istehsal pro­se­sində əmək alətləri, təsərrüfat inventarları (stol, stul, mebel), işçiləri müdafiə va­si­­tələri və s. özündə birləşdirir. Həmin qrupa daxil olan vəsaitlər əsas vəsaitlər kimi istifadə olunma nə­ti­cəsində özünün natural formasını dəyişmir və tədricən köh­nəlir.

«Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Res­pub­li­kası Qanununun 18-ci maddəsinin 8-ci bəndində aşa­ğı­da­kı əşyalar əsas vəsaitlərə aid edilməyərək azqiymətli və tezköhnələn əşyalar qrupunda uçotda əks olunurlar:

a) dəyərindən asılı olmayaraq xidmət müddəti bir ildən az olan əşyalar;

b) istehsal prosesində bir dəfə iştirak edən, öz də­yə­ri­ni tamamilə məh­sulun dəyərinə keçirən və bu prosesdə na­tural formasını saxlayan sərvətlər;

v) dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olma­ya­raq vəsait sayılan kənd təsərrüfatı maşınlarından, alət­lə­rin­dən, mexanikləşdirilmiş tikinti alətlərindən, işçi və məh­­suldar heyvanlardan başqa xidmət müddətindən asılı ol­mayaraq vahidini və dəstinin dəyəri müvafiq normativ sə­nədlərlə müəyyənləşdirilmiş əsas vəsaitlərin dəyərinin mi­nimum həddindən asılı olan əmək əşyaları;

q) dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olma­ya­raq balıq ovu alətləri;

d) dəyərindən asılı olmayaraq fərdi sifarişlərin yaxud məmulatların seriyalı və ya kütləvi istehsalı üçün düzə­l­dil­miş mexanizmlər və alətlər;

e) vahidinin və ya dəstinin dəyərindən, xidmət müd­də­tindən asılı olma­ya­raq xüsusi geyimlər, ayaqqabılar, həmçinin yataq ləvazimatları;

ə) vahidinin və ya dəstinin xidmət müddətindən asılı ol­mayaraq müəs­si­sə­lərdə işçilərin xüsusi geyir formaları, səhiyyə, maarif, əhalinin sosial müdafiəsi və başqa düdcə idarələrində verilən geyimlər ə ayaqqabılar;

j) dəyəri kompleks tikinti-quraşdırma işlərinin maya dəyərinə üstəlik xərclər kimi daxil edilən müvəqqəti (titul­suz) xüsusi düzəldilmiş mexanizmlər, qurğular və s. tiki­n­ti­lər;

z) anbarda əmtəə-material qiymətlilərinin sax­lan­ma­sın­da və ya texnoloji pro­sesdə iştirak edən vahidinin də­yə­ri müvafiq normativ sənədlərlə müəy­yən­ləşdirilmiş əsas və­saitlərin dəyərinin minimum həddindən aşağı olan taralar;

i) dəyərindən asılı olmayaraq kirayəyə vermək üçün təyin edilmiş əşyalar;

k) cavan və kökəlməkdə olan heyvanlar, quşlar, dov­şan­lar, xəzli heyvanlar, arı ailələri və təcrübə üçün sax­la­nı­lan heyvanlar;

l) tinlikdə köçürmə məqsədilə əkilmiş çoxillik ək­mələr və s.

Yuxarıda göstərilən əşyalar və sərvətlər mühasibat uço­tunda ilk dəyəri ilə, yəni onların alınması, tikilməsi ya­xud hazırlanmasına çəkilən faktiki xərc məb­ləğləri üzrə əks etdirilir. Müəssisədə bu əşyaların köh­nəl­mə məbləği üçot və hesabatda ayrıca əks etdirilir.

Müəssisəyə məxsus tərkib az­qiy­mətli və tezköhnələn əşyaların, mövcudlu­ğu və hərəkəti haq­qın­da məlumatları ümumiləşdirmək üçün 12 «Azqiy­mət­­li və tezköhnələn əşyalar» hesabı müəyyən olun­muş­dur.

Təcrübədə 12 «Azqiymətli və tezköhnələn əş­ya­lar» hesabının aşağıdakı subhesablarından istifadə edilir.

12-1 «Ehtiyatda olan azqiymətli və tezköhnələn əşyalar»

12-2 «İstismarda olan azqiymətli və tezköhnələn əşyalar»

12-3 «Müvəqqəti (titulsuz) tikintilər».

Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların hərəkəti üzrə əməliyyatların uçotu materialların hərəkətinin uçotuna uyğun olaraq aparılır.

Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar 12 «Az­qiy­mət­li və tezköhnələn əş­ya­lar» hesabında ilk dəyərlə uçota alınır. Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların köh­­nəl­mə­si­­nin uçotu 13 «Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların köh­nəl­məsi» hesabında aparılır.

Mühasibat uçotunda azqiymətli və tezköhnələn əş­ya­ların anbardan isti­fa­dəyə verilməsi onlara köhnəlmə he­sablanması və bu əşyaların istismar müddəti başa çat­dı­ğı­na görə silinməsinin uçotda əks etdirilməsi aşağıdakı qay­dada icra olunur:

1. Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar müxtəlif istiqa­mət­lərdə istifadə olun­ması üçün anbardan istismara buraxılarkən aşağıdakı mühasibat yazılış ilə uçotda əks etdirilir:

D-t 12/2he­sabının 2«İstismarda olan azqiyməti və tez­köh­nə­lən əşyalar» üzrə subhesabı.

K-t 12/2hesabın ehtiyatda olan «Azqiymətli və tez­köhnələn əşyalar» subhesabı (faktiki maya dəyəri ilə).

Nəzərə almaq lazımdır ki, vahidinin və dəstinin də­yə­ri əsas vəsaitlərin də­yərinin minimum həddinin (550000 manat) 1/20 hissəsi qədər olan azqiymətli əşyalar istis­ma­ra verildikcə onların dəyərini birbaşa məsrəflərə aid et­mək olar. Belə əşyaların dəyəri istismara verilən kimi məs­rəf­lərə silinərək aşağıdakı yazılış aparılır:

D-t 20 – «Əsas istehsalat»;

23 – «Köməkçi istehsalat»;

25 – «Ümumi istehsalat xərcləri»;

26 – «Ümumtəsərrüfat xərcləri» və s.

K-t 12/1 «Anbarda olan ATƏ» hesabı.

İstismar vaxtı bu əşyaların qorunub saxlanmasını tə­min etmək məqsədilə müəssisədə onların hərəkəti və isti­fa­də edilməsi üzərində lazımi nəzarət təşkil olunmalıdır.

2. Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar dəyəri onlara köhnəlmə hesab­lan­maq­la həyata keçirilir. Həmin əşyalar üzrə köhnəlmənin uço­tu passiv hesab sayılan 13«Azqiymətli və tez­köh­nələn əşyaların köhnəlməsi» hesabında ayrıca aparılır.

Azqiymətli və tezköhnələn əşyalara köhnəlmə iki formada hesablana bilər:

Əvvəla azqiymətli və tezköhnələn əşyalar anbardan is­tismara verildikdə onların vahidinin yaxud dəstinin də­yə­rinin 50%-i miqdarında köhnəlmə hesablanır, qalan 50% isə istismar müddətində yararsız olub, silindikcə (müm­kün olan istifadə dəyəri çıxılmaqla) xərclərə aid edilir. İkinci halda əşyalar istismara verildikdə 100% dəyər həcmində köhnəlmə hesablanır.

Müəssisələrdə azqiymətli və tezköhnələn əşyalara köh­nəlmə hesablanması forması qəbul olunmuş uçot si­ya­sətində müəyyən olunur.Belə ki, azqiymətli və tezköhnələn əşyalar istismara verilən zaman ilk dəfə 50 % həcmində köh­nəlmənin hesablanması aşağıdakı mühasibat yazılışı ilə uçota alınır:

D-t 20 – «Əsas istehsalat»

23 – «Köməkçi istehsalat»

25 – «Ümumi istehsalat xərcləri»

26 – «Ümumtəsərrüfat xərcləri» və s.

K-t 13 – «Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların köh­nəl­məsi» hesabı əşyalar xüsusi təyinatlı fond­ların hesabına alınmış olsun

Bundan sonra ATƏ yararsız hala düşdükdə müvafiq qaydada tərtib olun­muş akta əsasən silinir və belə köçürmə verilir:

Dt - 13 «ATƏ-nin köhnəlməsi» hesabı – əldə edilmiş material dəyərlilərinin mümkün istifadə dəyəri çıxılaqla

Dt - 10 «Materiallar» hesabı – alınmış material qiymətlilərinin mümkün istifıadə qiyməti ilə dəyəri.

Kt – 12/2 «İstismarda olan ATƏ» hesabı – istismara buraxılmış azqiymətli əşyaların tam dəyəri.

Nəhayət, silinmiş ATƏ-yə 50 % həcmində ikinci dəfə köhnəlmə hesabla­nan zaman alınmış dəyərlilərin mümkün istifadə qiyməti çıxılmaqla aşağıdakı mühasibat köçürməsi tərtib olunur.

D-t 20 – «Əsas istehsalat» hesabı;

23 – «Köməkçi istehsalat» hesabı;

25 – «Ümumi istehsalat xərcləri» hesabı;

26 – «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabı və s.

K-t 13 – «Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların köh­nəl­məsi» hesabı.

ATƏ-nin analitik uçotu onların təsnifatı qrupları üzrə aparılır.