«MÜhasibat uçotu və audiT» (DƏrsliK)

5.2. Hesablaşma hesabı liə əlaqədar əməliyyatların auditi

Mövcud olan qanunvericiliyə görə müəssisələr onlara məxsus olan pul və­sa­itlərinin banklarda olan hesablarında saxlamalıdırlar. Müəssisələr arasında aparılan təsərrüfat hesablaşmaları banklar vasitəsilə qeyri-nağd hesablaşma firmasında icra olunur,

Müəssisəyə bank hesabının açılması və əməliyyatların icrası Azərbaycan Respublikası Milli Bankı tərəfindən müəyyən olunmuşdur. Hesalaşma, cari və digər hesablar üzrə əməliyyatlar Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi və Azərbaycan Respublikası Milli Bankının normativ aktları ilə nizama salınır və aparılır.

Bank əməliyyatları yoxtanarkən auditor mövcud olan qanunvericiliyin tələblərinə riayət etməlidir. Müəssisənin banklarda açılmış bütün hesabları və ilk növbədə hesablaşma hesabı yoxlanmalıdır. İlk növbədə bank çıxarışları əsasında uçot yazılışları müqayisə olunur. Hesablarda olan qalıqların baş kitabın göstəriciləri ilə təsdiqlənməsi müəyyənləşdirilir.

Hesablaşma hesabı üzrə əsas məlumatlar bank çıxarışları və onlara əlavə olunmuş hesalaşma sənədləridir. Auditor bütün bank çıxarışlarını hər bir əməliyyat üzrə onlara əlavə olunmuş ilkin sənədlər əsasında yoxlamalıdır. Mövcud olan qaydalara görə və tərəflərin razılaşmasına uyğun olaraq bank hər gün icra olunmuş hesablaşma əməliyyatları üzrə bank çıxarışlarını onlara əlavə olunmuş ilkin sənədlərlə birlikdə müəssisəyə təqdim etməlidir.

Bank çıxarışlarının göstərilən qaydada yoxlaması əsasında auditor aşağıdakıları müəyyən edir:

-bank çıxarışında əks olunmuş məbləğin, ona əlavə olunmuş ilkin sənədlərə uyğunluğu;

- bank çıxarışına əlavə olunmuş ilkin sənədlərdə bankın möhürünün ol­ma­sı. Əgər sənədlərdə möhür olmaması müəyyən olunarsa, auditor bankda qar­şılıqlı müqayisə olunan yoxlama aparmalı və həmin sənədin düzgünlüyünü müəyyən etməlidir;

- banka verilən nağd pul vəsaitlərinin hesablaşma hesabına daxil olma sə­nəd­lərində əks olunması;

- bank çıxarışlarına uyğun olaraq mühasibat uçotu müxabirləşmələrinin tərtib olunması və onların mühasibat hesablarında düzgün yazılışı;

- əvvəldən ödəmə qaydasında əmtəəsiz olaraq pul vəsaitinin göçürülməsi və digər şübhəli məbləğlər;

- əvvəldən-müqavilə ilə rəsmiyyətə salınmış, sair debitor və kreditorlarla hesablaşmalar üzrə nəticələr;

- bank əməliyyatlarının icrası ilə əlaqədar olan digər nöqsanlar.

Yoxlamada xüsusliə bankdan nağd pul alınması və onun 50 №-li «Kassa» hesabına mədaxil olunması və əksinə olaraq müəssisə kassanın bankdakı 52 №-li "Hesablaşma hesabı"na verilən pul vəsaitlərinin düzgün icra olunmasına və sənədləşməsinə diqqət verməlidir. Uçotun jurnal-order formasında aparılan müəssisələrdə 2№-li jurnal-order və 50 №-li «Kassa» hesabının debet yekunu bank çıxarışı ilə və ona əlavə olunmuş ilkin sənədlər yoxlamalıdır.

Hesablaşma hesabına daxli olan pul vəsaiti sənədləri yoxlanarkən, onun düzgün və tam mədaxil olunması müəyyənləşdirılır. Banka təhvil verilən bütün nəğd pul vəsaiti bank çıxarışlarında əks olunmalıdır.

Bu əməliyyat eyni zamanda kassa əməliyyatları da yoxlanarkən nəzərə alınmalıdır.

Bank əməliyyatları yoxlanarkən daxil olmuş pul vəsaitlərinin düzgün uço­tu və sənədləşdirilməsi müəyyən olunmalıdır. Bank əməliyyatlarının uçotunun aparılması üçün mühasibat uçotu hesablar planında 51 №-li «Hesblaşma he­sa­bı» və 55 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesablarından istifadə olunur.

Alıcılar tərəfindən ödənmiş pul məbləği satış əməliyyatları üzrə hesabların yazılışlarında, 46 №-li «məhsui (iş, xidmət) satışı», 47 №-li «Əsas vəsaitlərin sa­tışı və sair xaricolmaları», 48 №-li «Sair aktivlərin satışı» və alıcılar, sifariş­çi­lərin uçotu üzrə 64 №-li «Alınmış avanslar üzrə hesablaşmalar» hesablarında əks olunmuş uçot yazılışları ilə yoxlamaqla müəyyənləşdirilr. Sair debitor­lar­dan (müqavilə əsasında kirayə üzrə, birgə müəssisələrdən, iddlalar üzrə daxil olan cərımələr və s.) daxil olan pul vəsaiti bank çıxarışları və onlara əlavə olunmuş sənədlər əsasında yoxlanılır.

Eyni qaydada müəssisənin hesablaşma hesabından və digər hesablarından aparılan əməliyyatlar nəticəsində silinən pul vəsaitinə nəzarət edilir. Bankdan müəssisə kassasına daxil olunmuş nağd pul vəsaitinin vaxtında və tam mədaxil olunmasına, satıcılara və sair kreditorlara ödənmiş vəsaitin qanunauyğun­lu­ğu­na xüsusi diqqət verilməlidir. Belə əməliyyatların aparılması sənədlərlə (mü­qa­yi­sə, görülmüş işlər üzrə təhvil-qəbul aktları, malların daxil olmasına dair qai­mə­lər və s.) təsdiq olunmalıdır. Əgər müəssisə onun tabeliyində olan filialların əmək haqqının icra vərəqələri üzrə və s. ödəmələr üçün pul vəsaiti köçürürsə bu da ilkin sənədlərlə əsaslandırılmalıdır.

Satıcılara olan borcların ödənməsi həll olunarkən, yaranmış borcların əsas­lı və real olması müəyyənləşdirilr. Belə faktlar olur ki, ticarət təşkilatına alın­mış mallar üçün pul vəsaiti keçirilir və onun icrası yoxlanılarkən müəyyən olu­nur ki, müəssisə ambarına göstərilən mallar daxil olmamış və ya daxil olmuş malların çeşidləri sənədlərdə göstərilən çeşidə uyğun deylidir. Bəzi halda isə görülməyən işə görə tikinti təşkilatlarına pul vəsaiti keçirılır. Ona görə də pul vəsaiti İlə əlaqədar olan əməliyyatların yoxlamasında xüsusi diqqətlə əmə­liy­yatlar üzrə ilkin sənədlər ətraflı yoxlanılmalıdır.

Müəssisə pul vəsaitini və bank əməliyyatlarının vəziyyətinin yoxlayarkən auditor 56 №-li «Pul sənədləri» və 57 №-li «Yolda olan köçürmələr» hesab­larında əks olunmuş əməliyyatların düzgünlüyü yoxlanmalıdır. Bu hesablara əsasız olaraq debitor borcları köçürülür ki, bu da maliyyə hesabatının düzgün mü­əyyən olunmamasına səbəb olur, Yoxlama aparılarkən 56 №-İi «Pul sə­nəd­lə­ri» hesabına analitik uçot göstəriciləri müəssisədə saxlanılan bütün pul sə­nəd­ləri (poçta markalan, nəqliyyat biletləri, sanatoriya-kurort putevkaları, alın­­mış səhmlər və s.) üzrə yoxlanılmalı və onların hərəkətinin uçotu müəyyən olunmalıdır.

Əgər auditor yoxlamasında auditor vəzifəli şəxslər tərəfindən böyük məb­ləğlə pul vəsaitinin mənimsənilməsi və saxtakarlıq halları müəyyən edilərsə, bu barədə müəssisə rəhbərliyinə və ya direktorlar şurasına məlumat verilməlidir. Auditor özünün yazılı formada təqdim etdiyi məlumatında buraxılan sax­ta­kar­lıq və əmlak mənimsənilməsi üçün məsul şəxslərin daşıyacaqları məs­uliy­yətə dair müəssisə rəhbərliyinə bildirməyə borcludur.