1. Ayrı-ayrı enerji məhsullarının (əmtəələrin) balanslarının tərtibinə dair Müqəddimə

Təbii qazın istehlakı

Təbii qazın istehlakı bir neçə sektorda baş verir:

• 
  çevrilmə (transformasiya) sektorunda;
  
• 
  energetika sənayesinin enerji sektorunda;
  
• 
  qazın daşınması və paylanması zamanı;
  
• 
  son istehlak sektorlarında (sənaye, nəqliyyat, mənzil-kommunal sferası, xidmətlər sferası və s.). Bura enerji və qeyri-enerji məqsədlər üçün istifadə olunan qaz daxildir.
  

Çevrilmə sektorunda təbii qazın istehlakı

Təbii qaz müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunur və onun enerjinin istehsalında yanacaq kimi istifadəsinin əhəmiyyətli dərəcədə artdığı məlumdur. Qaz turbin mühərrikləri texnologiyasının təkmilləşdirilməsi enerjinin istehsalında təbii qazın istifadəsini daha da artırmışdır. Bu sektorda digər qazıntı yanacaqları ilə müqayisədə qazın çox üstünlükləri var: yüksək səmərəlilik, daha az kapital xərcləri və çirkləndirici amillərin olmaması. Bütün qazıntı yanacaqları arasında qaz ən təmiz yanacaqdır və ətraf mühitin mühafizəsi nöqteyi-nəzərindən onun istifadəsi daha üstündür. Son illər ərzində dünyada elektrik enerjisinin, demək olar ki, 20%-nin istehsalında və dünyanın istilik-elektrik stansiyalarında və istilik stansiyalarında istiliyin, təxminən, yarısının istehsalında təbii qazdan istifadə olunmuşdur.

“Transformasiya (çevrilmə) sektoru” müəssisələrin növləri (elektrik stansiyaları, istilik stansiyaları, istilik-elektrik stansiyaları) üzrə elektrik enerjisi və istiliyin istehsalı statistikasını, o cümlədən, istehsalçıların tipləri (növləri) (enerji istehsalçıları (əsas fəaliyyət növü) və özəl ehtiyaclar üçün enerji istehsalçıları) arasında bölgü statistikasını əhatə edir.

Emal edilməklə maye halına salınmaq üçün ilkin material kimi istifadə olunan qaz çevrilmə sektorunun “Maye halına çevrilmə” altsektorunda göstərilməlidir. Qaz kondensatının istehsalı “Neft” sorğusunda “Digər mənbələr” kateqoriyasında əks olunmalıdır.

Enerji sektorunda təbii qazın istehlakı

Enerji sektorunda olan istehlaka “daxili ehtiyaclar” daxildir. Bura hasilat (dağ işləri, neft və qaz hasilatı) və ya çevrilmə üzrə (istiliyin istehsalı üçün və ya nasosların, kompressorların işinin təmin edilməsi üçün istifadə olunan qaz) fəaliyyətin təmin edilməsi üçün enerji sektorunda istehlak olunan təbii qaz daxildir.

“Enerji sektorunun” altsektorları enerji sənayesinin müxtəlif sahələridir. Bundan başqa, təbii qaz üçün “Qazın mayeləşdirilməsi üzrə müəssisələr” adlı altsektor ayrılmışdir.

“Qazın mayeləşdirilməsi üzrə müəssisələr” altsektorunda təbii qazın mayeləş-dirilməsi üçün istifadə olunan qazın miqdarını “daxili ehtiyaclar” kimi əks etdirmək lazımdır. Bu miqdar zavoda daxil olmuş qazın miqdari ilə mayeləşdirilmiş təbii qazın arasındakı fərq kimi hesablana bilər. Qaz maye halına soyudulma (-160⁰S-yə qədər) yolu ilə keçirilir, lakin metanın tərkibində dəyişikliklər baş vermir. Bu səbəbdən də mayeləşdirmə prosesi “çevrilmə sektorunda” əks olunmur. Mayeləşdirmə prosesində istifadə olunan enerji “enerji sektorunda” (“Qazın mayeləşdirilməsi üzrə müəssisələr” altsektoru) istehlak kimi göstərilir.

Təbii qazın nəqli və paylanması zamanı itkilər

Təbii qaz böyük məsafələrə, əsasən, boru kəmərləri ilə nəql olunur və bu zaman itkilər olur. Nəql və paylanma zamanı itkilər dedikdə, aşağıdakılar nəzərdə tutulur: