1-BÖLÜM: İtabin mukaddimesi

Birinci Madde

 

Müşteri yıldızının mümessil feleğini bildirir.

 

Ey aziz, malûm olsun ki, astronamlar demişlerdir ki: Yedi gezegenden

müşteri feleğidir ki, ay feleğine nispetle altıncı felektir. Güneş

feleğinin üzerinde bulunup, yüksek felekler nâmıyle şöhret bulan üç

feleğin ortancası olup; müşteri yıldızı, saadet verici olarak tanınmıştır.

Tabiatının adaletli oluşundan ona: En saadetli adı verilmiştir.

Astronomlar, müştere yıldızının yapısı için dahi üç adet felek ispat edip,

düzenlemişlerdir ki; birinci felek, merkezde, kuşakta, kutuplarda ve

harekette burçlar feleğine benzer ve mümessildir. İkinci felek, merkez

dışındadır ki, mümessil feleğin altında ve iki paralel yüzeyde bulunup,

döndürücü merkezin taşıyıcısıdır. Üçüncü felek, döndürücü felektir ki,

müşteri yıldızı onun bir tarafında çakılmış olup, o kendi merkezi üzerinde

hareket ettikçe, bu yıldız dahi onunla dönücüdür.

Müşteri yıldızının mümessil feleği ki, küllî felektir. O, iki paralel

yüzeyle çevrili kürevî bir cisimdir. Yüksek yüzeyi, kendi üzerinde olan

zühal feleğinin çukurumsu yüzeyine; alt yüzeyi, altında olan merih

feleğinin yumru yüzeyine temas etmiştir. Bu mümessil felek, kendi üzerinde

ve altında bulunan öteki felekler gibi, önce büyük feleğin hareketine uyucu

olup, ilk hareket ile âlemin merkezi çevresinde doğudan batıya zorunlu

hareket eder. İkinci olarak, kendine özgü hareketiyle âlemin merkezi

çevresinde sekizinci feleğin hareketi kadar batıdan doğuya âheste gider.

Sekizinci feleğin hareket ettirmesiyle hareket eder. O halde doruk ve etek,

tepe ve kuyruk bununla yetmiş yılda bir derece gider.

 

İkinci Madde

 

Müşteri yıldızının merkez dışı feleğini şekil ve hareketiyle bildirir.

 

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Müşteri yıldızının

nizam ve hali için mümessil feleğinin içinde taşıyıcı nâmıyle tayin olunan

ikinci felektir ki, yere şamil ve merkezi, âlemin merkezinden kendi çapıyla

beşbuçuk derece uzaklıkla doruk noktasına dışarda eğilimli iki paralel

yüzeyle kuşatılmış küre bir cisimdir. Bu kürenin çukurumsu yüzeyi, birinci

feleğin çukurumsu yüzeyine bir noktada temas etmiştir ki, o noktaya: Doruk

derler. O nokta, âlemin merkezine kıyasla en uzak nokta olmakla, müşteri

yıldızı o noktaya geldikte; yerin merkezinden oldukça uzak ve yüksek olur.

Bunun gibi bu ikinci feleğin yumru yüzeyi, ilk feleğin yumru yüzeyine bir

noktada müşterektir ki, ona teğettir. Bu noktaya etek adı verirler. Zira

ki, âlemin merkezin nispetle en yakın nokta odur. Zühal yıldızı, bu

taşıyıcı feleğin hareketiyle o noktaya indikte; yerin merkezine oldukça

yakınlaşmış olur. Şimdi bu belirleme üzere, ilk felekten ikinci felek

ayrılıp, anlatılan şekile sokuldukta; birinci felekten zorunlu olarak iki

değişik kalınlıkta küre kalır ki, biri ikinci feleği içine almıştır, biri

ikinci felekle birlikte boşaltılmıştır. İçine alanın ince tarafı doruğa,

kalın tarafı eteğe doğrudur. Boş kürenin ince ve kalın tarafı, dolu kürenin

tersinedir. Bu iki kürenin, feleğin tamamlanmasında katkıları tamam olmakla

birine dolunun tamamlayıcısı ve birine boşun tamamlayıcısı derler. Her

feleğin bir özel hareketi belirlenmiş olup, kendine mahsus dönme ve

kutuplar üzerinde deveran edip, dönüşünü tamamlamak kaçınılmaz olmakla,

eğik felek müşteri, zühalin mümessil feleğinin altında, kendi mümessil

feleği içinde, kendi belirli hareketiyle batıdan doğuya hareket edip,

yıldızı da hareket ettirir. Şu halde bu yıldız, onunla her burçta bir sene

durarak, oniki senede bir dönüşünü tamamlar. Adı geçen yıldız, kendi

altında olan feleklere nispetle yerden uzak ve dairesi geniş olduğundan,

yıldızın hareketi, müşterinin altında bulunan diğer gezegenlerin

hareketlerinden daha ağır görünür.

 

Üçüncü Madde

 

Müşteri yıldızının döndürücü feleğini, yapısı ve hareketiyle bildirir.

 

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar, bu müşteri yıldızının dahi

durumlarının tanzimini, belirlenmiş ölçülerle tayin konusunda yetinmeyip,

yere şâmil olmayan bir başka küçük felek de ispat edip, ona: Döndürücü

felek demişlerdir. Döndürücü felek, müşterinin mümessil feleğinde yere

şâmil olmayan bir küçük felektir ki, bu yıldızın kendisini taşıyan ve

merkez dışı olan ikinci feleğe eğimli kuşağına dahil ve ona gömülmüştür ki,

çapı, taşıyıcı feleğin her iki yüzeyine teğettir. Döndürücü felek, bir tek

yüzeyle kuşatılmış dolu bir küredir. Kendi mekanında, eğilimli feleğin

cismine düzenli hareketle batıdan doğuya dönüp; bir talimli feleğin

cisminde düzenli hareketle batıdan doğuya dönü;p; bir tarafında çakılmış

olan müşteriyi kendisiyle beraber döndürür. Bu feleğin kendi merkezi

çevresinde olan batıya yönelik hareketiyle bu felek, müşteri yıldızını, bir

gün bir gecede kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden takriben bir derece

kadar mesafe alıp gider. Yani orta bir hareketle güneşinki kadar hareket

ettirir ki, senede bir dönüşümü tamam eder. Bu harekete: Yıldızın farklı

hareketi ve yıldızın kendine özgü hareketi derler. Bu müşteri yıldızı dahi

bir yüzeyle kuşatılmış kürevî bir isim, içi dolu ve ışıklıdır. Döndürücü

feleğin bir yanında gömülü bulunan kuşağı yanında, ortak bir noktada

dördüncüsüyle temas etmiştir. Yani yıldız, tamamiyle döndürücünün cisminde

bulunup, yüzeyi, yüzeyine teğet olmuştur. Taşıyıcının bir tarafında,

döndürücü feleğin kendine has hareketi gibi bu yıldızın dahi döndürücüsü

tarafında, kendi merkezi üzerinde dönücü hareketini, rasatçıların çoğu

gözetleyip: "Feleklerde duran bir şey yoktur," demişlerdir.