1-mavzu. “Sivilizatsiya” tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos sifatlari Asosiy savollar

2-savolning bayoni:
Janubiy Arabiston sivilizatsiyasining o’ziga xosligi uning Misr, Ikki daryo oralig’i va boshqa sivilizatsiya markazlardan to’liq bo’lmasa-da, ajralganligi bilan belgilanadi.
Janubiy Arabistonning bo’g’ozdagi qirg’oqbo’yidan to Xadramautning g’arbiy rayonlarigacha bo’lgan hududida olduvay tipidagi ilk paleolit qurollarining, shuningdek Rub-al-Xalining shimoliy chegaralarida ko’plab ilk paleolit manzilgohlarining topilishi Janubiy Arabiston inson paydo bo’lgan va shakllangan hududga kirishini ko’rsatadi. Dastlab qulay tabiatga ega bo’lgan Arabiston yarimorolida m.a. XX ming yillikdan boshlangan tabiatdagi o’zgarishlar m.a. XVIII-XVII ming yilliklarga kelib qurg’oqchil iqlimning shakllanishiga olib keldi. Insonlar Arabiston yarimorolini tark etadi va faqat uning janubi va sharqida “ekologik boshpanalar” da hayot davom etdi.
M.a. VIII ming yillikdan boshlab iqlim yana o’zgara boshladi va bu safar insonlar uchun qulay sharoit tufayli ushbu hudud Jamdat-Nasr madaniyati vakillari tomonidan egallanadi. M.a. III ming yillikka kelib Sharqiy Arabiston, ayniqsa Ummon (qadimgi Magan) Ikki daryo oralig’i va “Dilmun mamlakatlari” (Baxrayn)ning Shimoli-G’arbiy Hindiston bilan savdosida faol ishtirok eta boshlaydi.
M.a. III ming yillik oxiri – II ming yillik boshlarida Janubiy Arabistonga dehqonchilik bilan tanish bo’lgan va sug’orish, qurilish ko’nikmalariga ega bo’lgan semit qabilalari kirib keladi. Janubiy Arabiston tabiatining o’ziga xos xususiyatlari ko’chib kelgan xalqlarni alohida guruhlar va urug’lar bo’lib joylashib, biqiq madaniyat o’choqlarini shakllantirishiga olib keldi.
M.a. III m.y. ning ikkichi yarmiga oid shumer hujjatlarida Ikkidaryo oralig’i bilan aloqada bo’lgan Magan va Meluxxa mamlakatlari tilga olinadi.
M.a. II ming yillik oxiridan to m.a. VI asrga qadar yuzaga kelgan Sabey, Kataban, Xadramaut va Mayn sivilizatsiyalari o’ziga xos yorqin xususiyatlarga ega bo’lib, m.a. I ming yillik davomida yonma-yon mavjud bo’lgan.
Qadimgi Xadramaut madaniyatida uzoq vaqtgacha janubiy Ikkidaryo oralig’i ta’sirida bo’lgan Arabiston yarimorolining eng chekka sharqiy viloyatlariga xos alohida qirralar saqlanib qolgan.
M.a. I ming yillikning birinchi yarmida bu sivilizatsiyalar sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik, ko’plab shaharlar, rivojlangan me’morchilik va san’atga ega bo’lgan. M.a. VII asrda barpo etilgan va o’n uch asr faoliyat ko’rsatgan Marib to’g’oni bu sohada erishilgan hayratlanarli natijalardan guvohlik beradi.
Bu hududlarda yetishtirilgan ko’plab ekinlarga Yaqin Sharq va O’rtayer dengizi mamlakatlarida talab kuchli bo’lgan. Xushbo’y hidli daraxtlarni o’stirish qadimgi Yaman davlatlarining gullab-yashnashiga asos bo’lgan. M.a. X asrda Sharqiy O’rtayer dengizi bilan savdo va diplomatik aloqalarini o’rnatgan Saba davlati m.a. VIII asrda Ossuriya davlati bilan muloqotga kirishgan va m.a. VII asrda hozirgi Shimoliy-Sharqiy Efiopiya hududlarini koloniyalashtirgan.
Xushbo’y o’simliklar yetishtirish asosan Xadramaut (qisman Kataban) rayonlarida jamlangan bo’lib, tashqi karvon savdosi esa m.a. VI asrdan Mayn qo’lida bo’lgan.
Janubiy Arabistonning Hindistondan Afrika va Misr hamda O’rtayer dengiziga boruvchi dengiz yo’li ustida joylashganligi m.a. I ming yillikdayoq uning Janubiy Osiyo va Yaqin Sharq, Hind okeani va O’rtayer dengizi havzasining qadimgi sivilizatsiyalari orasidagi mahsulot ayirboshlashda vositachilik vazifasini belgilab berdi.
M.a. VII asrdan butun Janubi-g’arbiy Arabistonga Sabaning siyosiy hukmronligi tarqaldi, ammo VI-IV asrlardan uzoq urushlar tufayli Mayn, Kataban va Хadramaut Saba hukmronligidan ozod bo’ldi. Urushlar m. a. I ming yillikning ikkinchi yarmida davom etgan va milodiy III asrga kelibgina hududda barqarorlik o’rnatilgan. Urushlar natijasida Mayn Saba tomonidan zabt etilgan, Kataban tarix sahnasidan yo’q bo’lib ketgan, Sabada esa Janubiy Arabistonning janubi-sharqiy burchagida joylashgan viloyat – Ximiyara sulolasi hukmronligi o’rnatilgan. Ximiyara davlatining poytaxti Zafar bo’lib, IV asrga kelib u butun Janubiy Arabiston ustidan o’z hukmronligi o’rnatgan.
Milodimiz boshlariga kelib Qizil dengiz va Adan ko’rfazining g’arbiy qismmining yunon, misr dengizchilari tomonidan o’zlashtirilishi Janubiy Arabistonning Hindiston va Misr o’rtasidagi savdoda yakkahukmronlik mavqeiga zarba bergan hamda mahalliy sivilizatsiyalar taraqqiyotiga katta ta’sir o’tkazgan. Suriya va Misrning Rim tomonidan egallanishi esa vaziyatni yanada murakkablashtirgan. Endi kurash savdo yo’llarida hukmronlik uchun emas, balki hosildor yer va qulay ko’rfazlarga ega dengizbo’yi hududlari uchun olib boriladigan bo’ldi.
Qadimgi Yaman sivilizatsiyalarining asoschilari o’zlari bilan Janubiy Arabistonga xo’jalik va madaniy hayotning ko’plab sohalarida mustahkam bilim, ko’nikma va malakalarni olib kelishgan. Ajoyib tosh inshootlar, vodiylardagi baland tepaliklarda barpo etilgan ulkan shaharlar, sug’orish tizimlari shundan dalolat beradi. Marib, Timna, Shabva va Karnava shaharlari xarobalariga ko’ra, shaharlar to’g’ri to’rt burchak shaklida qurilib, balandligi 10-12 metrli tosh devorlar bilan o’rab olingan. Shahar devorlarida kvadrat shaklida minoralar bunyod qilingan. Haykaltaroshlik taraqqiy etgan, alebaster, jez va loydan haykallar yasalgan. Oltin va bronzadan yasalgan hayvonlar (ho’kiz, tuya, ot) dinamik va ifodali tasvirlangan.
Qadimgi janubiy arabistonliklar Sharqiy O’rtayer dengizining (finikiya yoki protosinay) alifboli yozuvi asosida yaratilgan o’ziga xos yozuvdan foydalanishgan.
Ushbu xalqlarning ma’naviy hayoti haqida bizgacha u qadar ko’p narsa yetib kelmagan. Ilk bosqichlarda bu yerda qadimgi semit xudosi Astar yetakchilik qilgan. Astral xudolar va ikkinchi darajali mahalliy xudolar muhim rol o’ynagan. Erkak ilohalar bilan bir qatorda ayol ilohalar ham e’zozolangan. Yagona xudolar panteoni shakllanmagan. Sabeylar Almakax deb atagan oy xudosi Janubiy Arabiston qabilalarida katta rol o’ynagan. Eramiz boshlarida Astar asta-sekin siqib chiqarilib, “mahalliy xudolar” birinchi o’ringa chiqqan. Kohinlik funksiyasini Janubiy Arabistonda boshqaruv ishlari va ijroiya hokimiyatiga ega bo’lgan mansabdor shaxslar - mukarriblar bajargan
Janubiy Arabiston sivilizatsiyalarining ichki hududlardagi ko’chmanchilar bilan doimiy qo’shnichiligi ularning taraqqiyotiga o’z ta’sirini o’tkazgan. Nisbatan past taraqqiyot bosqichida turgan chorvador qabilalar asrlar davomida Yaman yerlarida o’rnashib mahalliy sivilizatsiyalar bilan bevosita aloqaga kirishgan. Bu o’z navbatida xo’jalik hayoti va madaniyatning tushkunligiga olib keldi. Kuchayib borayotgan salbiy omillar ta’sirida Janubiy Arabiston tsivlizatsiyalari milodiy asrning ilk asrlaridan yemirila boshladi va VI asrda halokatga uchradi. Ammo Janubiy Arabistonning qadimgi sivilizatsiyalari halokatiga ma’naviy hayotning yuksak taraqqiyoti hamroh bo’ldi.
Janubiy Arabistonning qulay geografik joylashuvi buyuk imperiyalarning nazaridan chetda qolmadi. Milodiy asr boshlarida Janubiy Arabistonning dengiz bo’ylaridagi shaharlarida joylashgan yunon va misr savdogarlarining savdo manzilgohlari so’nggi ellin (keyinchalik xristianlik) ta’siri tarqalishining tabiiy markazlariga aylandi. Milodimizning birinchi asrlarida Adan va Sokotradagi yunon-rim muhitida xristianlik ham tarqala boshladi.
IV asrdan sharqiy Rim imperiyasi Aleksandriya cherkovidan hamda Efiopiya (Habashiston) hududida milodimiz boshida yuzaga kelgan va ayrim qirg’oqbo’yi hududlari, janubiy-G’arbiy Arabistonni bosib olgan Aksum davlatining xristianlashgan yuqori tabaqasidan foydalangan holda bu hududda xristianlikni yanada keng yoyishga harakat qildi. Ko’p o’tmay Arabistonda arianlar, monofistlar, nestorianlar ko’payib, mahalliy majusiy dinlar, ibtidoiy e’tiqodlar bilan birgalikda Arabiston yarimorolining janubidagi siyosiy hodisalarga o’z ta’sirini o’tkaza boshladi.
Arabiston janubidagi g’oyalar kurashi kuchayib, butun yarimorolga yoyila boshladi. Bu kurashda bosh siyosiy g’oya – birlik g’oyasi o’z o’rnini egallay boshladi va islom tug’ildi.