1-mavzu. “Sivilizatsiya” tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos sifatlari Asosiy savollar

Nazorat uchun savollar:
1. Qadimgi Afrikaning qadimgi madaniyat o’choqldrini sanab bering.
2. Afrika sivilizatsiyalarining jahon sivilizatsiyasida tutgan o’rnini tahlil qiling.
3. Janubiy Arabiston sivilizatsiyalari taraqqiyotida uning tabiiy-geografik o’rni qanday rol o’ynagan?
4. Janubiy Arabistonda diniy tafakkurning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatgan omillarni izohlang.


7-mavzu: Qadimgi Kavkazorti o’lkalarning sivilizatsiyalari
Asosiy savollar:
1. Urartu davlati va uning Kavkazorti sivilizatsiyalari taraqqiyotida tutgan o’rni.
2. Kavkazortining keyingi madaniyat markazlari: Kolxida, Iberiya va Albaniya.


1-savolning bayoni:
Kavkazorti sivilizatsiyasi tarixi jahon madaniyatining eng qadimgi sahifalaridan biridir. Bu hududda dastlab Urartu, so’ngra Kolxida, Iberiya, Armaniston, Kavkaz Albaniyasi kabi o’ziga xos sivilizatsiyalar vujudga keldi.
M.a. VI-V ming yilliklarda Kavkazortining Kuro va Araks daryolari vodiylarida o’troq dehqonlar va chorvadorlar madaniyati yuzaga keldi. Ular paxsa uylardan iboart uncha katta bo’lmagan manzilgohlarda istiqomat qilishgan, tosh va suyak qurollardan foydalanishgan. Keyinchalikmisqurollarpaydobo’lgan. M.a. III ming yillikda Armaniston tog’ligi va Kavkazortida kuro-araks madaniyati deb nom olgan ilk bronza davri madaniyatining yuzaga kelishi bilan madaniy-xo’jalik taraqqiyoti yanada yuksaldi.
Ibtidoiy munosabatlarning yemirilishi Van ko’li atrofida istiqomat qilgan va urartlar deb nom olgan qabilalarda jadal kechdi. Xurritlarga qarindosh bo’lgan Urartu qabilalari m.a. 1300-yillar atrofida qabilalar ittifoqiga birlashganlar. M.a. XIII asrda Ossuriya manbalarida Uruatri degan umumiy nom bilan atalgan sakkizta davlat tilga olingan bo’lsa, Ashshurnasirpal II hukmronligi davriga oid hujjatlarda ko’plab mayda mulklar o’rnida Urartu (Biayneli) nomi bilan atalgan yagona davlat qayd etilgan. Urmiya ko’li atrofida Mutsatsir deb atalgan yana bir urartu qabilalari davlat birlashmasi yuzaga kelgan. Bu erda umumurartu diniy markazi joylashgan.
Birlashgan Urartuning ilk podshosi Aram (864-845 yy) davrida mamlakatga Salmanasar III ning qo’shini bostirib kirgan. Ammo Urartu kuchayib boraverdi. Sardur I (835-825 yy) rasman Ossuriya podsholari kabi dabdabali unvonni qabul qilgan. Ururtu davlatining poytaxti Van ko’li atrofida joylashgan Tushpa shahri edi.
Urartu podshosi Ishpuini ( m.a. 825- 810 yy) faol siyosat yuritgan. Sardur davri yozuvlari ossuriya tilida yozilgan bo’lsa, uning davrida rasmiy matnlar bir oz o’zgartirilgan ossuriya mixxatidan foydalanilib, ururtu tilida bitilgan. Tushpa hukmdorlarining mulklari Urmiya ko’ligacha kengayib, Musatsirni ham o’ziga tobe qiladi.
Yangi davlatni mafkuraviy jihatdan jipslashtirish uchun diniy islohot o’tkaziladi – uchta bosh iloha: osmon xudosi Xaldi, momaqaldiroq va yomg’ir xudosi Teysheb va quyosh xudosi Shivini asosiy o’ringa chiqadi. Urartu panteoninig oliy xudosi Xaldining bosh ibodatxonasi joylashgan urartu qabilalarining qadimgi diniy markazi Musasirning ta’siri mustahkamlandi.
Ururtu davlati podsho Menua davrida o’z qudratining cho’qqisiga chiqadi. Uning davrida Urartuda joriy qilingan annallarda hukmdorning faoliyati yilma-yil yoritib borilgan.
Menua davrida Urartu keng miqyosda istilochilik siyosatini olib boradi va uning hududi janubda Dajlaning chap qirg’og’i, shimolda Kavkazoritga qarab kengayadi. Menua Urartuda ma’muriy isloht o’tkazadi va mamlakat markaziy hukumat vakillari tomonidan boshqariladigan viloyatlarga jaratiladi. Uning davrida keng miqyosda qurilish ishlari ham olib boriladi. Tushpa hududida uzunligi 70 km.li kanal barpo etiladi, ba’zi joylarda suv balandligi 10-15 metrli akveduklar yordamida o’tkazilgan.
Menuaning vorisi Argishti (m.а.786-764 yy) davrida Urartu qo’shinlari Shimoliy Suriyagacha, janubi-sharqda esa deyarli Bobil chegaralarigacha yetib boradi. Kavkazortida Urartu g’arbiy Gruziyadagi Kolxidaga yetib borib, Araksning chap qirg’og’idagi Sevan ko’ligacha bo’lgan hududlarni egallaydi. Uning davrida keng bunyodkorlik ishlari olib borilib, Argishtixinili (m.a. 776 y.), Erebuni (m.a. 782 y.) kabi yirik shaharlar barpo etiladi. Argishtinixili hududidan to’rtta kanal o’tkaziladi, uzumzorlar va bog’lar barpo etiladi. Shahar-qal’alarda ulkan don omborlari qurilib, davlat g’alla zahirasi to’planadi. Argishtining ishlarini uning vorisi Sardur II (m.a. 764-735 yy) davom ettiradi.
Ammo Tiglatpalasar III davrida erishilgan ichki barqarorlik Ossuriyaga 734 yilda Shimoliy Suriyadagi Arpad yaqinida bo’lgan jangda Ururtu boshliq ittifoqchilarni yengish imkonini beradi. 735 yilda Tiglatpalasar III Van ko’li atrofida Ururtuga qaqshatgich zarba beradi.
Podsho Rusa I (m.a. 735-713 yy) Urartu qudratini qayta tiklashga harakat qiladi. Tashqi siyosatda u Ossuriya bilan ochiq kurashga kirishdan tiyiladi, biroq hamma joyda Ossuriyaga qarshi kayfiyatni qo’llab-quvvatlaydi. Shimoldan Urartu yerlariga kimmeriyliklar bostirib kirishi vaziyatni yanada murakkablashtirardi. Biroq Kavkazoridagi Urartu yerlari kengayib bordi. Rusaxinili kabi yangi shaharlar barpo etildi.
M.a. 714 yilda Sargon II boshliq Ossuriya qo’shinlari yana Urartuga bostirib kiradi. Bu urushdagi mag’lubiyatdan so’ng Urartu Old Osiyodagi hukmronlik maqeidan mahrum bo’ldi va keyinchalik bu ikki davlat to’ridan-to’g’ri to’qnashmaslikka harakat qildi.
Argishti II (m.a. 713-685 yy) o’z istilochilik siyosatini sharqqa qaratdi va Kaspiy dengizi sohillarigacha chiqdi. Bu yerda ham Uarartu podsholarining an’anaviy siyosati davom ettirildi – yengilgan viloyatlar vayron qilinmadi, balki boj to’lash sharti bilan qaram qilindi. Argishti II va Rusa II (m.a. 685-645 yy) davrida barqaror iqtisodiy holat davom etdi.
Kimmeriyliklar bilan kelishuv tuzishga muvaffaq bo’lgan Rusa II Kichik Osiyoga ham yurishlar tashkil etadi. Ammo Ururtuga yangi dushman – kimmeriyliklarni ham mag’lub etgan skiflar xavf sola boshladi. Zaiflashib qolgan Urartu m.a. VI asrning bohlarida Midiyaga qaram bo’lib qoladi va 590 yilda o’z mustaqilligini yo’qotadi.
Urartu davlati iqtisodiy taraqqiyotga, ayniqsa sug’orish inshootlari va suv omborlari barpo etishga katta e’tibor bergan. Iqtisodiyotda podsho xo’jaligi katta rol o’ynagan. Teyshebaini qal’asini barpo etish bilan bir vaqtning o’zida podsho Rusa II kanal o’tkazib, keng qishloq xo’jalik yerlarini barpo etgan. Taxminiy hisob-kitoblarga ko’ra, Rusaxinilidagi podsho xo’jaligida 5500 kishi mehnat qilgan. Ibodatxona xo’jaligi kmroq ahmiyatga ega bo’lgan.
Urartuning madaniyati va iqtisodi to’g’risida arxeologik qazishmalar boy ma’lumot beradi. Bu yerda shaharsozlik yuksak taraqqiy etgan. Teyshebaini (Karmir Bilur) va Erebuni (qadimgi Yerevan) shaharlari kuchli fortifikatsiya inshootlari bilan o’rab olingan. Shaharlar hududi 200-300 gektardan 400-500 gektargacha yetgan. Muntazam rejalashtirishga ega bo’lgan shahaharlar odatda baland tepaliklar yonbag’rida barpo etilgan, eng yuqorida ark joylashgan. Ular bir, ko’pincha ikki, ba’zan uch qator mudofaa tizimiga ega bo’lgan. Saroy va ibodatxona me’morchiligi xilma-xil ko’rinishga ega bo’lgan.
Ururtuning mahobatli san’atini bizgacha yetib kelgan tosh relyeflar, haykaltaroshlik, devoriy suratlar orqali o’rganish mumkin. Тош ҳайкаллар яққол икки хусусиятга эга. Ularning birinchisi Old Osiyo san’ati an’analari bilan bog’liq Urartu haykaltaroshligi namunalari. Masalan, Vandan topilgan kulrang bazalt haykalda Urartuning ilk podsholaridan biri tasvirlangan. “An’anaviy-shartli” uslub esa bronza davri an’analarini davom ettirgan.
Urartuliklar amaliy san’at sohasida ham ulkan yutuqlarni qo’lga kiritgan. Урарту торевтикасининг намуналари Кичик Осиё (Гордион), Эгей денгизининг бир қатор ороллари (родос, Самос), қитъа Юнонистони (Делфа, Олимпия), ҳатто Этруриядан топилган. Ibodatxonalarga qurbonlik sifatida xizmat qilgan va relyefli bezaklar bilan bezatilgan qalqonlar, sovutlar, dubulg’alar Urartu san’atining yorqin namunasidir. Qazishmalar chog’ida ko’p miqdorda yuksak badiiy darajada ishlangan oltin va kumush taqinchoqlar ham topilgan.
Urartu madaniyatining yutuqlari Midiya, so’ngra Ahamoniylar Eroni tomonidan qabul qilindi va Old va O’rta Sharq bo’ylab keng tarqaldi.