10. Sinif dil ve anlatim ders notlari I. ÜNİte sunum-tartişma-panel

2.-miş’li Geçmiş (Öğrenilen / Duyulan) Zaman Kipi

(-mış, -miş, -muş, -müş)

Eylemin, söylenme anından önce yapıldığını bildirir. Anlatan kişinin, eylemin yapılışını başkasından duyduğunu, öğrendiğini ifade eder.

              TEKİL            ÇOĞUL

1. kişi  gelmişim         gelmişiz

2. kişi  gelmişsin         gelmişsiniz

3. kişi  gelmiş              gelmişler

 

Öğrenciler, dün müzeye gitmişler.

Okulun futbol takımına katılmışsınız. 
Not:- miş’li geçmiş zaman kipi cümleye sonradan farkına varma anlamı katabilir.

Dün akşam fazla yemek yemişim.

Televizyon karşısında uyuyakalmışım.

Not: -miş’li geçmiş zaman kip eki cümleye bir durumu tespit etme anlamı da katar.

Resmi çok güzel yapmışsın.

Elbisen kirlenmiş.
‘’gör-‘’ fiilini miş’li geçmiş zaman kipine göre çekimleyiniz.

*

*

*

*

*

*
3. Şimdiki Zaman Kipi (-yor)

Eylemin, söylendiği anda yapılmakta olduğunu bildirir. Eylemin yapılışı ile anlatım aynı anda gerçekleşmektedir.

            TEKİL               ÇOĞUL

1.kişi gel(i)yorum          gel(i)yoruz

2.kişi gel(i)yorsun         gel(i)yorsunuz

3.kişi gel(i)yor               gel(i)yorlar

 

Not :Parantez içinde gösterilen yardımcı ses, ünlüyle biten fiillerde görülmez: Örn: "uyu - yor"

Çocukların kahvaltısını hazırlıyorum.

Misafirleri karşılamak için kapıda bekliyoruz.
Not: “-makta, – mekte, -mada, -mede” ekleri de cümleye şimdiki zaman anlamı katar. Bu ek mastar ekiyle "-de" hal ekinin kaynaşmasından oluşmaktadır.
Dışarıda çisil çisil yağmur yağmakta. (yağıyor)

Hafif rüzgâr esmede (esiyor) bu akşam vakti.

Güneş bütün azametiyle parlamakta. (parlıyor.)
‘’gör-‘’ fiilini şimdiki zaman kipine göre çekimleyiniz.

*

*

*

*

*

*
4. Gelecek Zaman Kipi (-ecek, -acak)

Eylemin söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eder. Anlatım önce, eylem sonra gerçekleşir.

              TEKİL          ÇOĞUL

1.kişi   geleceğim        geleceğiz

2.kişi   geleceksin       geleceksiniz

3.kişi   gelecek            gelecekler

 

Ödevimi yarına kadar bitireceğim.

Ay sonunda tatile çıkacaklar.

‘’gör-‘’ fiilini gelecek zaman kipine göre çekimleyiniz.

*

*

*

*

*

*

5. Geniş Zaman Kipi (- r, -ar, -er)

Eylemin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösterir. Yani, geçmiş, gelecek ve şimdiki zamanı kapsar.

              TEKİL             ÇOĞUL

1.kişi   gelirim              geliriz

2.kişi   gelirsin             gelirsiniz

3.kişi   gelir                  gelirler

 

Her akşam dişlerimi fırçalarım.

Servis şoförümüz her zaman vaktinde gelir.
Not: Geniş zamanın olumsuzu yapıldığında, kip eki (-r, -ar, -er) düşer; olumsuzluk eki (-ma, -me), 1. tekil ve çoğul kişi çekimlerinin dışında, “-maz, -mez” biçimine dönüşür.
gel – ir – im               gel – (me) – m

gel – ir – sin               gel – (mez) – sin

gel – ir                       gel – (mez)

gel – ir– iz                 gel – (me) -y -iz

gel – ir– siniz            gel – (mez) – siniz

gel – ir – ler               gel – (mez) – ler

‘’gör-‘’ fiilini geniş zaman kipine göre çekimleyiniz.

*

*

*

*

*

*

B. Dilek (Tasarlama) Kipleri

Zaman anlamı taşımayan kiplerdir. Bu kiplerle çekimlenen eylemler, bir tasarı halinde olduğundan zaman kavramı taşımaz.

1. 
   Gereklilik Kipi
   
2. 
   İstek Kipi
   
3. 
   Dilek-Şart Kipi
   
4. 
   Emir Kipi
   

1. Gereklilik Kipi (-meli, -malı)

Eylemin yapılmasının gerekli, zorunlu olduğunu ifade eder.

            TEKİL               ÇOĞUL

1.kişi gelmeliyim        gelmeliyiz

2.kişi gelmelisin          gelmelisiniz

3.kişi gelmeli               gelmeliler

 

Derslerime günü gününe çalışmalıyım.

Bu kitapları mutlaka okumalısın. 
Not: Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı katabilir.

Şimdiye dek ödevini bitirmiş olmalı.

‘’gör-‘’ fiilini gereklilik kipine göre çekimleyiniz.

*

*

*

*

*

*

2. İstek Kipi (-e, -a)

Cümleye istek, dilek, temenni anlamı katar.

            TEKİL          ÇOĞUL

1. kişi  geleyim          gelelim

2. kişi  gelesin           gelesiniz

3. kişi  gele                geleler

 

Bu çekimlerden en çok birinci tekil ve birinci çoğul

şahıslar kullanılır.
Bugün seninle sinemaya gidelim.

Doğum günüme eski arkadaşlarımı da çağırayım.
‘’gör-‘’ fiilini istek kipine göre çekimleyiniz.

*

*

*

*

*

*

3. Dilek-Şart (Koşul) Kipi (-se, -sa)

Bazı cümlelere dilek, bazı cümlelere şart anlamı katar.

            TEKİL            ÇOĞUL

1. kişi  gelsem             gelsek

2. kişi  gelsen              gelseniz

3. kişi  gelse                gelseler

 

Bugün birlikte ders çalışsak.

Boyum uzasa da basketbolu daha iyi oynasam.

Otobüs erken kalksa derse zamanında yetişirdik.
‘’gör-‘’ fiilini dilek şart kipine göre çekimleyiniz.

*

*

*

*

*

*
4. Emir Kipi (---)

Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildirir. Kişi kendine emir veremeyeceği için birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur.

             TEKİL            ÇOĞUL

1.kişi   –                      -

2.kişi   gel                   gelin, geliniz

3.kişi   gelsin              gelsinler

 

Bir kez daha denesin.

Burayı hemen terk et.

Bu konuyu sessizce dinleyin.

Kapalı alanlarda sigara içmeyiniz.

‘’gör-‘’ fiilini dilek şart kipine göre çekimleyiniz.

*

*

*

*

*

*

Not: Emir kipi dışındaki kiplerle çekimlenmiş eylemlerde üçüncü tekil kişi eki yoktur.

gel – di – m (eylem + kip eki + 1. tekil kişi eki)

gel – di (eylem + kip eki + –-- )

gel – sin (eylem + – + 3. tekil kişi eki)

EYLEMLERDE OLUMSUZLUK
Eylemlerde olumsuzluk, kip eklerinden önce eyleme olumsuzluk eki (-me, -ma, -mez, -maz ) getirilerek yapılır.
Eylem + Olumsuzluk Eki (-me, -ma) + Kip + Kişi Eki

Söyle + me + di + k
gel – me – miş – sin (öğrenilen geçmiş zaman)

gel – me – di – m (………………….…...…………..)

gel – mi– yor – um (……………….……..…………)

gel – me – y – eceğ – im (…………….……………..)

gel – me – m (…………………….……..…………..)

gel – mez – sin (……………………………………..)

gel – me – y – e – lim (……… ...…………………..)

gel – me – se – n (………….……………………….)

gel – me – meli – sin (…….………………………..)

gel – me (……………………………...)

FİİL ÇEKİMLERİNDE SORU
Fiil çekiminin soru şekli "mı, mi" soru eki ile yapılır.

Fiil çekiminde "mi", bazen kip ekiyle kişi eki arasında, bazen kişi ekinden sonra gelir.

Bildin - bildin mi?

Bilmişiz - bilmiş miyiz?

Biliyorsun - biliyor musun?

Bilmeliyim - bilmeli miyim?

Bilsek - bilsek mi?

Bileyim - bileyim mi?

FİİLLERDE ANLAM (ZAMAN) KAYMASI

Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmaz. Bu ekler birbirlerinin yerlerine de geçebilir. Bu durum sadece kip ekleriyle değil, cümlenin anlamıyla da ilgilidir.

Cümlede yüklemin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı kip veya zamanın farklı olmasına anlam (zaman) kayması denir.
"Babamlar geliyor." cümlesinde şimdiki zaman eki "-yor" kendi anlamında kullanılmıştır. Eylemlerin söylenme ve yapılma zamanı aynıdır.

"Babamlar yarın geliyor." cümlesinde ise "-yor" eki kullanılmış, fakat ek kendi anlamında değildir. Çünkü eylem "şu an" yapılmıyor, "sonra" yapılacak. O hâlde bu cümlede şimdiki zaman, gelecek zamanın yerine kullanılmıştır.

"Bu soruları daha sonra çözeriz." cümlesinde fiil geniş zamanda çekimlenmiş, iş gelecek zamanda yapılacak.

"Keloğlan'ın yolu bir gün bir kasabaya düşer." cümlesinde geniş zaman, geçmiş zaman yerine kullanılmış.

Bazı cümlelerde ise haber kipleri dilek kiplerinin yerine kullanılır.

"Bu cami de Selçuklulardan kalma bir eser olacak." cümlesinde gelecek zaman, gereklilik kipi (olmalı) anlamında kullanılmıştır.
Aşağıdaki cümlelerde yapılan zaman kaymasını bulup örnekteki gibi boşluklara yazınız.
Gelecek yıl üniversiteyi bitiriyor. (bitirecek)

(şimdiki zaman kipi, gelecek zaman kipi yerine)

Ekinler her yıl temmuzda sararıyor. (………...………..)

( …………………………………………………….)

Bir gün Nasrettin Hoca eşeğe ters biniyor. (…….….….…..)

( …………………………………………………….)

İlk şiiri uzun yıllar önce yayımlanır. (……………….…….)

( …………………………………………………….)

Yıl sonunda yaylada buluşuruz. (………….……….……)

( …………………………………………………….)

Bu kitabı önceden okumuş olacak. (………………………..)

( …………………………………………………….)

Arkadaşlar, sınav kâğıtlarını verelim. (……………...……)

( …………………………………………………….)

Allah gönlünüze göre versin. (…………………….…….)

( …………………………………………………….)

BASİT ZAMANLI EYLEM

Eylem, tek zaman/kip bildirecek biçimde çekimlenmişse “basit zamanlı eylem”dir.

eylem + kip eki + kişi eki

Evin eşyalarını akşama kadar ancak taşıdılar.

basit zamanlı

eylem

(taşı – dı – lar)

eylem -di’li kişi

geçmiş eki

zaman
Aşağıdaki cümlelerde fiiller tek kip eki aldıklarından basit zamanlıdır.
Yeni şirket binasını yakında göreceksin.

(gör – ecek – sin) gelecek zaman

Hemen oturup dedeme mektup yazdım.

(…………………………………………………)

Sipariş ettiğim kitap dün gelmiş.

(…………………………………………………)

Bu sorunun cevabını biliyorum.

(…………………………………………………)

İşinizi çok çabuk yapmalısınız.

(…………………………………………………)

Bu haberi birlikte okuyalım.

(…………………………………………………)

Hastanın durumunu bir de ona sorsanız.

(…………………………………………………)

BİLEŞİK ZAMANLI (ÇEKİMLİ) EYLEM

Birden fazla kip eki alan eylemdir.

‘’Senin anlattıklarını ben zaten biliyordum.’’

cümlesinde “bilmek” eylemi önce “şimdiki zaman kipi eki”ni ardından “-di’li geçmiş zaman kipi eki”ni alarak (bil – i – yor – du – m) iki kip ekine sahip olmuştur. Dolayısıyla bu eylem, bileşik çekimlidir.

Ona sürpriz yapacağımızı biliyormuş.

Bu konuda bir şey biliyorsan söyle.
Bu cümlelerin birincisinde “bilmek” eylemi “şimdiki zaman kipi”nin yanında “-miş’li geçmiş zaman kipi”ni de alarak (bil – i – yor – muş); ikincisinde de “şimdiki zaman kipi”nin yanında “şart kipi”ni alarak (bil – i – yor – sa – n) bileşik çekimli eylem olmuştur.
Not: Bileşik çekimli eylemde, ikinci kip “idi, imiş, ise” biçiminde okunarak da bulunabilir.

Senin anlattıklarını ben zaten biliyor idim.

Ona sürpriz yapacağımızı biliyor imiş.

Bu konuda bir şey biliyor isen söyle.
Böylece -cümlelerin tamamını okumak şartıyla- bileşik eylemler yanlışsız olarak bulunabilir.
Verilen örneklerde görüldüğü gibi, bileşik çekimli eylemlerde ikinci kip “-di’li geçmiş zaman kipi, -miş’li geçmiş zaman kipi ve şart kipi” olmak üzere üç şekilde karşımıza çıkar. Buna göre, bileşik zamanlı eylemler üçe ayrılır:
1. Hikâye Bileşik Zaman

Basit zamanlı eylemlere ikinci kip eki olarak “di’li geçmiş zaman kipi” eki getirilerek yapılır.

Şu şekilde gösterilebilir:
‘’eylem + haber/dilek kipi + idi + kişi eki’’
Her gün kitap okuyordu. (okuyor idi)
Bu cümlede, “oku-” eylemi, “şimdiki zaman kipi” ekini aldıktan sonra ikinci kip olarak “-di’li geçmiş zaman kipi”ni aldığı için, bileşik çekimlidir ve “şimdiki zamanın hikâyesi” olarak adlandırılır.
Aşağıda, bir eylemin farklı kiplerle hikâye bileşik çekimi verilmiştir.

okurdu             (okur idi / geniş zamanın hikâyesi)

okuyacaktı       (okuyacak idi / gelecek zamanın hikâyesi)

okuduydu        (okudu idi / – dili geçmiş zamanın hikâyesi)

okumuştu        (okumuş idi / miş’li geçmiş zamanın hikâyesi)

okuyaydı         (okuya idi / istek kipinin hikâyesi)

okusaydı          (okusa idi / şart kipinin hikâyesi)

okumalıydı      (okumalı idi / gereklilik kipinin hikâyesi)

‘’gör-‘’ fiilini gereklilik kipinin hikayesine göre tüm şahıslarda çekimleyiniz.

*

*

*

*

*

*

2. Rivayet Bileşik Zaman

Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “-miş’li geçmiş zaman kipi” eki getirilerek yapılır.

Şu şekilde gösterilebilir:
eylem + haber/dilek kipi + imiş + kişi eki
Ona her zaman aynı soruyu sorarmış.(sorarmış)
Bu cümlede, “sor-” eylemi, “geniş zaman kipi”yle çekimlendikten sonra ikinci kip olarak “-miş’li geçmiş zaman kipi”ni aldığı için bileşik çekimlidir ve “geniş zamanın rivayeti” olarak adlandırılır.
Aşağıda, ‘’sor-‘’ eyleminin farklı kiplerle rivayet bileşik çekimi verilmiştir.

soruyormuş (soruyor imiş / şimdiki zamanın rivayeti)

soracakmş (soracak imiş / gelecek zamanın rivayeti)

sormuşmuş (sormuş imiş / -miş’li geçmiş zamanın rivayeti)

soraymış (sora imiş / istek kipinin rivayeti)

sorsaymış (sorsa imiş / şart kipinin rivayeti)

sormalıymış (sormalı imiş / gereklilik kipinin rivayeti)
‘’gör-‘’ fiilini gelecek zamanın rivayetine göre tüm şahıslarda çekimleyiniz.
*

*

*

*

*

*

3. Şart Bileşik Zaman

Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “dilek – koşul kipi” eki (-se, -sa) getirilerek yapılır.

Şu şekilde gösterilebilir:
eylem + haber/dilek kipi + ise + kişi eki
Öğretmenini dinlersen başarılı olursun. (dinler isen)

Bu cümlede, “dinle-” eylemi, “geniş zaman kipi”yle çekimlendikten sonra ikinci kip olarak “şart kipi”ni aldığı için bileşik çekimlidir ve “geniş zamanın şartı” olarak adlandırılır.

Aşağıda, bir eylemin farklı kiplerle şart bileşik çekimi verilmiştir.

dinliyorsa        (dinliyor ise / şimdiki zamanın şartı)

dinleyecekse    (dinleyecek ise / gelecek zamanın şartı)

dinlediyse        (dinledi ise / -di’li geçmiş zamanın şartı)

dinlemişse       (dinlemiş ise / -miş’li geçmiş zamanın şartı)

dinlerse           (dinler ise / geniş zamanın şartı)

dinlemeliyse    (dinlemeli ise / gereklilik kipinin şartı)
‘’gör-‘’ fiilini di’li geçmiş zamanın şartına göre tüm şahıslarda çekimleyiniz.
*

*

*

*

*

*

EK EYLEM (EK FİİL)

Sözcük özelliğini yitirip ek durumuna gelen “imek (i-)” eylemidir.

4 şekilde bulunur.
Belirli geçmiş zaman : ‘’idi’’

Belirsiz geçmiş zaman : ‘’imiş’’

Koşul : ‘’ise’’

Geniş zaman: "-im, -sin, -dir; -iz, -siniz, -dirler"

Ek eylemin “basit çekimli eylemleri bileşik çekimli yapmak” ve “ad soylu sözcükleri yüklem yapmak” gibi iki görevi vardır.
1. Ek eylem, basit çekimli eylemlere gelerek onları bileşik çekimli yapar.
Bir eylem iki tane kip eki almaz, ikinci kip, eylemlere ekeylem sayesinde gelir. Basit çekimli eylemlerden sonra gelen ek eylem, hikâye, rivayet, şart bileşik çekimli eylemler meydana getirir.
Bu soruyu daha önce de çözmüştüm. (çöz – müş – tü – m)
Görüldüğü gibi, bu cümledeki “çöz-” eylemi, “-miş’li geçmiş zaman kipi” ekini aldıktan sonra, ekeylem sayesinde bir de “-di’li geçmiş zaman kipi” eki almıştır. Yani basit çekimli eylem, ekeylem sayesinde bileşik çekimli hale gelmiştir.
Konuşmada ve yazmada ekeylem (i-) genellikle düşer.

(çöz – müş – tü – m < çöz – müş i – di – m) 
Terliyken soğuk su içersen hastalanırsın.

Onlar, İstanbul’a haftaya gelecekmiş.
Bu cümlelerde de “içersen (içer isen), gelecekmiş (gelecek imiş)” eylemleri, iki kip eki alarak ekeylem sayesinde bileşik zamanlı hale gelmiştir.


2. Ekeylem ad soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapar.

Yüklemle ilgili olarak yaygın ve yanlış bir düşünce vardır. Yüklemin hep eylemden oluştuğu zannedilir. Bunun nedeni de, yüklemin mutlaka kip ve şahıs eki alarak yargı bildirmesidir. Hâlbuki kip ve şahıs ekini, ad soylu sözcükler de alabilir ve yargı bildirebilir. Bu da ekeylem (i-) sayesinde olur.

‘’Mehmet, dün çok hastaydı.’’

cümlesinin yükleminin (hasta) eylem olmadığı görülüyor. Eylem olmayan bu yüklem, ekeylem sayesinde, eylemlere getirilen “-di’li geçmiş zaman kipi” ekini almıştır.

(hastaydı < hasta i – di)

hasta – i – di

ad   ek fiil  kip eki
Ek eylem, ad soylu sözcüklere dört farklı kipte gelir.
1. Ek Eylemin di’li Geçmiş Zaman Çekimi (idi)
‘’Onun kardeşi bu hastanede doktordu.’’ (doktor idi)
Bu cümlede, ad olan “doktor” sözcüğü ekeylem sayesinde “-di’li geçmiş zaman kipi” ekini alarak yüklem olmuştur. “doktor” sözcüğünün “-di’li geçmiş zaman kipi” ile çekimi aşağıdaki gibidir.

            TEKİL                ÇOĞUL

1. kişi doktordum –     doktorduk

2. kişi doktordun –      doktordunuz

3. kişi doktordu –        doktordular
2. Ek Eylemin miş’li Geçmiş Zaman Çekimi (imiş)
Sabah sabah kapıyı çalan postacıymış. (postacı imiş)

Bu cümlede, ad olan “postacı” sözcüğü ek eylem sayesinde “-miş’li geçmiş zaman kipi” ekini alarak yüklem olmuştur. “postacı” sözcüğünün “-miş’li geçmiş zaman kipi” ile çekimi aşağıdaki gibidir.

              TEKİL                            ÇOĞUL

1. kişi postacıymışım             postacıymışız

2. kişi postacıymışsın            postacıymışsınız

3. kişi postacıymış             postacıymışlar (postacılarmış)
3. Ek Eylemin Şart Çekimi (ise)

Ek eylemin şartı, eklendiği sözcüğü genellikle yüklem yapmaz, cümleye şart anlamı katar.

Gelen simitçiyse birkaç simit alalım. (simitçi ise)
              TEKİL               ÇOĞUL

1. kişi simitçiysem      simitçiysek

2. kişi simitçiysen       simitçiyseniz

3. kişi simitçiyse         simitçiyseler

4. Ek Eylemin Geniş Zaman Çekimi

Ek eylemin geniş zaman çekimin ek eylem (i-) kullanılmaz; çekim kişi ekleriyle yapılır. "-im, -sin, -dir; -iz, -siniz, -dirler"

Ben bu okulda öğretmenim.

Bu cümlede, ad olan “öğretmen” sözcüğü, ekeylemin 1. tekil kişi ekini alarak yüklem olmuştur. “Öğretmen” sözcüğünün “geniş zaman” ile çekimi aşağıdaki gibidir.

              TEKİL                           ÇOĞUL

1. kişi öğretmen – im               öğretmen – iz

2. kişi öğretmen – sin              öğretmen – siniz

3. kişi öğretmen – dir              öğretmen – ler
*Ben bir şairim. * Sen onurlusun. * Ahmet Bey sinirlidir. *Biz şairiz. * Sizler onurlusunuz. * Onlar sinirlidirler.

Ekeylemin geniş zaman 3. tekil biçimi (-dir) çoğu kez kullanımdan düşer:

* Bu çocuk çok efendi. (efendidir) *Burası benim memleketim. (memleketimdir.)

Anlama kesinlik katmak gerektiğinde "-dir" eki özellikle kullanılır, düşürülmez.

* Bu çocuk çok efendidir. * O benimdir, o benim milletimindir ancak

Not: -im, -sin, -iz, -siniz eklerini diğer çekim ekleriyle karıştırmamalıyız:

* Defter-im kayboldu. (iyelik eki) *Çalışıyor-um. (kişi eki) * Ben çalışkan-ım (ek eylem)
Not: Ek eylem, adların dışındaki sözcüklere de gelerek onları yüklem yapar.

Bu kitabı öğretmenin masasına koyan bendim. (ben idim)

(Zamir, ek eylem alarak yüklem olmuştur.)
Şirketin kâr raporları tam beklediğimiz gibiydi. (gibi idi)

(Edat, ek eylem alarak yüklemin içinde yer almıştır.)