4- sinf o’qish darslarida xalq ertaklarini o’rgatish usullari

Darsda faol ishtirok etgan o’quvchilarga

“Barakalla” deb yozilgan kartochkalar tarqatiladi.

0

0

2

0

0

0

0

Xullas, 4-sinf darsligida mavjud ertaklarning aksariyati ilm olish, mehnat qilish, do’stga sadoqat, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, hunar o’rganish, tabiatni asrash kabi insoniy fazilatlarni tarannum etuvchi ertaklarni qamrab olgan. Bu sinfdagi o’quvchilarda mehnat qilish hurmat-izzat jamoatdaga nisbattan yuksak e’tiborda bo’lish xususiyatlari rivojlanayotgan bo’ladi. Shu sababli ham darslikda aynan shu mavzularni aks ettiruvchi ertaklar beriladi. O’quvchilar bu mavzularda bemalol suhbat uyushtirish qobiliyatiga ega bo’lib, o’qituvchi bilan bemalol suhbat qiladilar. Bir tip ertaklarni berilishidan asosiy maqsad, o’quvchilarni fikrlarini to’g’ri bayon etish imkonini beradi.

XULOSA

Xulosa o’rnida shuni aytib o’tish mumkinki, ertaklar qanaqa turga mansubligidan qat’iy nazar bu ertaklar mazmunida yaxshilik, ezgulik, do’stlik, o’rtoqlik, vatanparvarlik, xalqparvarlik kabi go’zal fazilartlar ulug’lanadi hamda ushbu fazilatlar o’ziga qarama-qarshi bo’lgan failatlar ustidan tantanali ravishda g’alaba qiladi. Ertaklarni bolalaning ongiga tez ta’sir qilishiga sabab, u;arnin g tili sodda, qiziqarli, aql bovar qilmaydigan voqealar hamda sevimli qahramonlarning mavjudligidir. Agar e’tibor berib qaralsa, bolalarga she’r, hikoya, topishmoq yoki maqollarni aytib bersangiz unchalik qiziqmaydilar va diqqat bilan tinglamaydilar ammo ertak aytib yoki o’qib bersangiz ularning butun vujudi quloq bo’lib sizni tinglaydi. Etakdagi qahromlarning katta-harakatlari ularni zavqlantiradi,o’quvchilar xayotdan o’sha qahramonlar bilan birga yashayodilar va ulardagi o’zlariga kerakli bo’lgan qobiliyatlarni, harakatlarni o’rganishga ishtiyoq bilan kirishadilar. Agar e’tibor qilgan bo’lsangiz o’zbek xalq ertaklarining aksariyatida mehnatsevarlik, mehribonlik, mehnatsevarlik, do’stlik kabi mazmunlarni tarannum etadi. Ertaklarni aytuvchi shaxslar o;z mahoratlarini ishga solib kitobxonni o’ziga jalb etishning vositasi bu so’zlarni o’z o’rnida to’g’ri qo’llay olish, voqelikni aynanlashtirish, ya’ni ertakdagi qahramonlar obrazini to’g’ri aks ettirishdan iborat.

Xalqimizda ertak aytuvchilar ertakchi deb ataladi. Ertakchi – ertak aytuvchi, hikoyachi, Repertuardagi ertaklar xarakteri va hikoya qilish uslubiga ko’ra ertaklar bir-biridan farq qiladi: ular ijrochi va ijodkor ertaklarga bo’linadi. Birinchisi o’zi aytgan ertakni o’zi eshitgan, o’rgangan ertaklarni ijro etmay, ularga yangiliklar kiritadi: uning ta’sir kuchini oshiradi: ularni o’z didi, qobiliyati va dunyoqarashi, tinglovchilar saviyasi va talabiga moslab o’zgartiradi.

Ertaklarning badiiy asar darajasiga yetishi, avloddan avlodga o’tib kelishida professional ertakchilarning xizmatlari katta bo’lgan. Ertakchilardan Hamrolarning xizmatlari katta bo’lgan. Ertakchilardan Hamrobibi Umarali qizi ko’proq qahramonlik, Hasan Xudoyberdi o’g’li sehrli, haydar Boycha o’g’li hayvonlar hawqidagi, Nurali Nurmat o’g’li maishiy, Rasulov Husanboy sehrli-sarguzasht, Shukurov Abdug’jfnr mardlik va qahramonlik mazmunidagi ertaklarni ijro etishgan. Ushbu shaxslarning say-harakatlari natijasida og’izdan-og’izga o’tib kelayotgan ertaklar o’z qadr-qimmatini yo’qotmay kelmoqda. Ertaklarning jozibadorligini oshiruvchi uning kitobxonga, tinglovchiga qay yo’sinda ta’sir etishi bu ertakchilarga bog’liq. Ertaklarning xalq orasida atalishi ham turlicha bo’lib, uni xalq ”varsoqi”, ”Cho’pchak”, ”ushuk”, ”masala” kabi atamalar bilan Devoni lug’atit turkda ”etuk” tarzida ishlatilgan. Ertakning muhim xususiyatlari:

qiziqarli syujetga ega bo’ladi.

Syujet voqealari yaxshilik g’alabasi bilan yakunlanadi.

d) hayotiy voqealar uydirmalar qobig’ida tasvirlab beriladi

e) voqealar badiiy tasvirlanadi:

f) tarbiyaviy o’git berish vazifasiga ega:

g) maxsus boshlama va tugallanmalarga ega:

h) syujetining hajmi, qahramonlarining ko’pligi bilan ham xalq og’zaki nasrining boshqa janrlaridan farq qiladi.

Xalqimiz tomonidan uzoq davrlar davomida og’izdan-og’izda o’tib, sayqallanib bizga qadar yetib kelgan og’zaki ijod durdonalaridan xalq tarixi, psixologiyasi, urf-odatlari, orzu-intilishlarini bayon etishni o’rganishning manbaidir. Ular mehnatkash xalq hayotining badiiy ifodasidir. Ertaklarni o’rganish orqali o’tmish xalqning orzu-istaklari, intilishi, kurashlarini ko’ramiz. Shuning uchun ham ularni to’plash, o’rganish, atroflicha tahlil etish hozirgi kunimizning aktual masalalaridan.

Ertaklarda ifoda etiladigan har qanday obrazning ma’lum kelib chiqish sabablari va tarixiy taraqiyoti mavjud. O’zbek xalq ertaklarida podshohlarning ideal obrazini tasvirlash masalasi doim kishi diqqatini o’ziga jalb etgan, masalalardan biridir. Odil shohlar obrazida xalq manfaatini ko’zlovchi, xalq uchun g’amxo’r kishilar tasvirlanadi. Ko’pincha bu obraz ma’naviy xususiyatlar bilan ideallashtiriladi. Ertaklardagi muhim poetik forma o’ziga xos ravishda qahramonlarning shahzoda va malika sifatida shohona saroylarda yashaganlari bilan ko’pincha mehnatkash xalqdek hayot kechiradilar. Qahramonlarga shohona hayotni berish ertaklardagi o’ziga xos mantiq bilan bog’liqdir. Jamiyat rivoji bilan undagi xalqning ham turmush darajalari ham o’rganib boradi. Endi ertaklarda asosiy qahramon obrazi qilib dehqon va uning olilalari asos qilib olingan.

Ertaklar jamiyat taraqqiyoti undagi xalqning o’tmish hayotini o’zida namoyon etib turadi. Hozirgi kunda yaratilgan adabiy ertaklarning aksariyatida bugungi kun voqealari, xalqning bugungi qiyofasi o’z aksini topgan. Ertaklardagi obrazlarning ba’zilari kundalik turmushimizda uchraydigan kishiartimsolida keltiradi. Ertakni eshitib uni ma’nosini tushunib yetgan o’quvchilar unga taqlid qilib unga o’xshashga harakat qiladi. Masalan, ”Zumrad va Qimmat” ertagida 2 taqahramon ishtirok etib ularning ikkalasi ikki xil olamni o’zida aks ettiradi. Ertakdagi Zumrad obrazi odobli, mehnatkash, ota-onasiga mehribon qilib tasvirlanad. Qizlar hayotda Zumradga o’xshashni uni hamma hurmat qilishini istaydilar va unga o’xshab harakat qila boshlaydilar. Qizlardagi xulq-atvorlar ko’proq bo’lsa o’sha qahramon nomi bilan aytilishi urf bo’lib qolgan.

Qimmatdagi ishyoqmaslik, dangasalik, hozirdagi kunda ko’p marotaba qoralanadi. Qizlar tarbiyasi oilada alohida o’rinni egalaydi. Ularning tarbiyasi bilan asosan onalar shug’ullanadilar. Ertaklar asosida bolalardagi ayrim nuqson va kamchilikar bartaraf etiladi. Oilada qiz bola tug’ilsa uni erkalatib, taltaytirib, tarbiyalamaslik takror-takror uqtiriladi. Agar ular hadeb injiqlik qilib tarbiyada nuqsonlarni paydo qilsa onalar shu tur ertaklarni maromiga yetkazib aytib bersalar va tinglovchi bundan to’g’ri xulosa chiqarsalar ijobiy qahramon sifatlarini o’zlasjhtira boshlaydilar. Shunga aytgan bo’lsalar kerak ”Ertaklar yaxshilikka yetaklar” deb. O’tmishda yashab hayot kechirgan ajdodlar turmushini ertaklar yaqqol bayon etib beradi.

Yosh avlodni kelajakda qanday inson bo’lishi jamiyat taraqqiyotida qanday faoliyat olib borishi bu uning qanday tarbiya oayotgani va qnday ma’naviy xazinaga ega bo’lganligiga bog’liq. Bolaga yoshligidan turli mavzulardagi ertaklarni aytish hamda ularni real hayot bilan bog’lab misollar keltirish orqali qiziqish uyg’otish va osha ertakdagi qhramonlar singari faoliyat olib borishida yo’nalish beruvchi bo’lib xizmat qiladi. Nega bolalarga yoshligida ko’proq ertak aytib beradilar yoki uning aksi, bolajonlar bobo, buvilarini ko’rganda ertak aytib bering degan savol bilan murojaat qiladilar, degan savol o’rtaga tushishi turgan gap. Buning asosiy sababi ertakda insonni o’zi tortuvchi, qiziqarli, hikmatli, didaktik maqsadlarni ifodalovchi g’oyalar ilgari suriladi. Ertaklarning bolalarga qiziqarli xususiyatlarda yana biri undagi g’ayritabiiy kuchlar, dev, ajdarho, yalmog’iz kampir kabi salbiy obrazlar hamda iushbu obrazlarni tantanali yenguvchi go’zal va samimiy qahramonlar o’rtasidagi kuash va har doim ezguchining yovuzlik ustidan g’alaba qilishidir. Boshlang’ich sinf o’quv darslilarida berilgan ertaklarning aksariyatida ha ezgulik va yovuzlik, mehnatsevarli va yalqovlik, rostgo’ylik va aldamchilik kabi kuchlar o’rtasidagi kurashlar aks ettirilgan, ertaklar o’rin olgan. Ertakni o’qigan bola esa undagi ijobiy qahramonlarga ko’proq o’xshani xohlaydi va unga taqlid qila boshlaydi.

Maktabda boshlang’ich sinflarda darsliklardagi ertaklar ko’pincha dialog ko’rinishida beriladi va hajmi o’quvchining yoshiga moslab taqdim etiladi. Dars jarayonida ertakni o’qitishning eng qulay va o’quvchiga oson yo’li bu ertak qahramonlarini o’quvchilarga bo’lib berish. Ya’ni, ertak qahramonlari sinfdagi o’quvchilar bo’lib hisoblanadi. Sinfda ertak mazmunini hamma tushunarli bo’lishi uchun avval o’qituvchi ertaklarni baland ovozda sekin-sekin ifodali qilib, qahramon larning ijobiy yoki salbiysini alohida ovoz tempida o’qib iloji bo’lsa harakatlari ham ko’rsatib berilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Ertak o’qib o’quvchilarda tushuncha hosil bo’lgandan so’ng turli xil savollar berilib ertak qay darajada o’zlashtirilganini baholanadi va sinfda bir yoki ikki o’quvchidan qisqacha mazmuni so’raladi. Agar ertakdagi yovuzlik, salbiy xislatlar o’quvchilarni ongiga aniq yetkazilsa ular kundalik turmushda ushbu xislatlardan yiroq yurishga harakat qiladilar. Unutmaslik kerakki, o’quvchi ma’naviy boyligi borasining poydevorining quruvchisi bo’ladi. Bundan ayon bo’ladiki, imorat fundamenti baquvvat, chidamli bo’lsagina bino ham shuncha baquvvat va ko’p yillik bo’lib turadi, qad klo’taradi. Biz pedagoglarning asosiy maqsadimiz: jismonan sog’lom, ruhan, ma’nan barkamol, ezgu maqsadli buyuk kashfiyotlar yaratuvchisini tarbiyalashdan iboratdir.