A 1 con., *preposição, não muito frequente, que exprime várias relações no indiresa dja karta a tudu djinti pa konta (R95). (A). N. F. neol a 2


bingala n., *bastão; bordão. - No bai ianda, no bai singa ku bingala na mon (D.N.) -. (BENGALA). bingansa



Yüklə 5,31 Mb.
səhifə10/62
tarix02.11.2017
ölçüsü5,31 Mb.
#28194
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   62

bingala

n., *bastão; bordão. - No bai ianda, no bai singa ku bingala na mon (D.N.) -. (BENGALA).



bingansa

n., *represália; reparação. - nosenti bibu na bingansa na buska sombra (J.D.) -. (VINGANÇA). N.F. vingansa. N.S. sin. faka di atorna.



bingativu

adj., *diz-se duma pessoa que faz represália. (VINGATIVO). N.F. arc. N.S. V.B.



binhali

n., *substância pegajosa utilizada pelos garotos para apanhar aves; visco; visgo. - Si bu kuri di binhali, kutundin ta perau dianti (L.A.) -. N.F. paroxítona; Pepel (M.deBarros). N.S. n.v. “Cassia hispidula”.



binhu

n., *bebida alcoólica que resulta da fermentação do sumo da uva ou da seiva da palmeira. - Kamabi e na paga garandesa na mons di garandi: alguin ta da elis sinku garafon di binhu (F.M.) -. (VINHO). N.F. vinhu. N.S. bafa binhu; binhu di palmu; binhu tintu; binhu branku.



binhu branku

n., *bebida alcoólica que se obtém a partir da fermentação de sumo de uvas brancas. (VINHO BRANCO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.



binhu di palmu

n., *seiva de cor branca que é tirada dos frutos ou do tronco de algumas variedades de palmeiras. - n’ na limpa e padja pabia n’ misti bin subi pa tira binhu di palmu (C.V.) -. (VINHO DE PALMA). N.F. binhu palmu. N.M. lexia complexa.



binhu ntampadu

n., *vinho engarrafado. (deriv. VINHO TAPADO). N.M. lexia composta. N.S. V.M.



binhu palmu

n., - Mesinhu di sarampu: n’ ta kural ku siti-burmedju ku binhu palmu ku un po na matu (IN99) -. (VINHO DE PALMA). N.F. vd. binhu di palmu. N.M. lexia complexa.



binhu tintu

n., *bebida alcoólica que se obtém a partir da fermentação de sumo de uvas pretas. - n’ tira un litru di binhu tintu n’ da elis (N.M.) -. (VINHO TINTO). N.M. lexia composta.



binti

quant., (VINTE). N.F. vd. vinti. N.S. V.B.



biola

n., *instrumento musical de cordas. - E na tene tambur, biola ku balafon (J.L.R.) -. (VIOLA). N.F. vd. viola 2.



Biombo

n., *Região da Guiné-Bissau que compreende os sectores administrativos de Biombo, Prábis e Safim. A capital é Quinhamel. - kazu konkretu rejon di Biombo, kila pratikamenti i ka ten dja tronkus (IN96) -. (BIOMBO).



birdi

adj., *a cor verde. (VERDE.; verdejar. - blanha ta birdi, kaleron ta intci, saudi ta ten te na kudadi (H.M.)-. N.F. vd. verdi.



biridja

n., *região inguinal do corpo, onde a coxa encontra-se com o abdómen. (VIRILHA). N.F. bridja. N.S. V.B., sin. koramentu.



birindjela

n., (BERINGELA). N.F. vd. brinjela. N.S. V.B.



bis 1

1.n., *os lábios das pessoas e dos animais. - Udju di lubu na lampra dja, i na limbi bis (P.B.) -. (BEIÇO).

2.n. bis di riba, *lábio superior. (deriv. BEIÇO DE RIBA). N.M. lexia complexa.

3.n. bis di bas, *lábio inferior. (deriv. BEIÇO DE BAIXO). N.M. lexia complexa.



bis 2

adv., * duas vezes; de novo; palavra posta entre parêntesis para indicar a repetição da frase. - Eh, eh, eh (bis): ai djeneral, kantiga sabi (N.Tu.) -. (BIS).



bisaka

1.n., *planta medicinal. N.S. V.A., n.v. “bridella micrantha”.

2.n., *cortiça da planta utilizada para calafetar as canoas. N.S. sin. stopa.

Bisau

n., *capital da Guiné-Bissau e sede da região autónoma de Bissau. - un dia, ah, no ten ki riba pa Bisau (A.B.) -. (BISSAU). N.F. paroxítona. N.S. A cidade de Bissau foi escolhida como capital da Guiné-Bissau em 1941.



bisia 1

v., *estar atento; estar de sentinela; cuidar. - Mininu ta bisia lugar di fijon pabia di pastru ki ta tira sumunteru na tcon o ta kebra planta nobu (F.M.) -. (VIGIAR). N.F. paroxítona. N.S. bisia katcu.



bisia 2

n., *vigilância. - Nes tempu bisia tciga, pa tene katcus lundju di arus te i burmedju (F.M.) -. (VIGIA). N.F. paroxítona.



bisia katcu

coloc., *proteger os campos de cultivo contra acção estragadora dos pássaros ou pardais amarelos. - Tudu bisia ku na bisia katcu na bulanha, i ka tudjil kume di sil (L.A.) -. (deriv. VIGIAR).



bisiadu

part., *guardado. - Guvernu, ku na guverna dja nada, i na bisiadu pa kumandanti di tropas mersenarius ki bin nvadi no tera (R98) -. (VIGIADO).



bisiadur

1.n., *pessoa que toma cuidado ou que está atento; guarda. - Arus ku ka tene bisiadur na bulanha, katcu ta kabal (L.A.) -. (VIGIADOR).

2.n., *guarda. - i kumpu kaza altu pa bisiadur (N.T.) -.

bisikleta

n., *meio de transporte de duas rodas, accionado pelos pedais. (BICICLETA). N.F. biskleta. N.S. V.B.



bisilon

n., *árvore tropical, da família das Meliáceas, cuja madeira é muito apreciada na mercenaria; mogno da Guiné. - Na tempu kolonial n’ odjaba te djinti ta simiaba pe di bisilon (IN96) -. (BISSILÃO). N.S. n.v. “Khaya senegalensis”.



bisita

v., (VISITAR). N.F. vd. vizita 1. N.S. V.B.



bisitadur

n., (VISITADOR). N.F. vd. vizitadur. N.S. V.B.



biskleta

n., * (BICICLETA). N.F. vd. bisikleta. N.S. V.B.



bisnetu

n., *filho ou filha de neto ou de neta. - N’ tene orgulhu pa e tera li, kuma algun dia, nin ki no ka bin mati, no netu no bisnetu talves ta bin kudji algun frutu (IN96) -. (BISNETO). N.F. neol. N.S. sin. tuturnetu.



bisnis

n., *negócios. N.F. paroxítona; Inglês “business”. N.S. V.B.



bispu

n., *prelado que tem a seu cargo a jurisdição de uma Diocese; pessoa que nos Livros do Novo Testamento é considerado o directo sucessor dos Apóstolos. - I pirsis pa un bispu sedu sin kulpa, maridu di un mindjer son, seriu, ku sibi guberna si kabesa, ku ten ordi, ku ta risibi ospri na si kaza, ku ten djitu pa sina (N.T.) -. (BISPO).



bisti

v.tr., *cobrir o corpo com roupa. - Si kolegas gozal manera ki ka ten ropa di bisti pa bai skola (N.M.) -. (VESTIR). N.S. bisti badjuda; bisti lebi; bisti nturudu.



bisti badjuda

coloc., *casar com uma donzela. - Bisti badjuda (P.B.) -. (deriv. VESTIR). N.S. sin. mara panu.



bisti lebi

coloc., *cobrir o corpo com roupa transparente. (deriv. VESTIR-SE LEVEMENTE). N.S. V.A.



bisti nturudu

coloc., *mascarar-se durante as festas do Carnaval. - si karnaval pertu tciga dja, djintis ta kunsa djanan kumpu nturudus, utrus ta randja ratadjus bedjus pa bisti (A.C.) -. (deriv. VESTIR-SE PARA O ENTRUDO).



bistidu

1.n., *objecto que serve para vestir; roupa; veste. - Ninguin ka ta bota rumbu di fasenda nobu na bistidu bedju (N.T.) -. (VESTIDO). N.F. vistidu. N.S. sin. vistuariu.

2.n., *peça do vestuário exterior feminino que consta de uma ou duas peças. - Noibas ma ta bisti saia ku blusa normal, kalsas normal o bistidu (N.M.) -.

3.part., *coberto com roupa. - E na ianda ku mi, bistidu di branku (N.T.) -.



bistimentu

n., *tudo aquilo que é necessário para uma pessoa se vestir; vestuário; roupa. - Budjugus ka tene gastus tciu na se bistimentu (N.M.) -. (VESTIMENTA). N.S. bistimentu é hiperónimo de VESTIMENTA, que designa as vestes sacerdotais, e de ROUPA.



bit-bit

n., *sedimento de líquidos, especialmente de bebidas, como o vinho de palma e de caju. - bit-bit: bora di binhu ku di utru likidu (P.B.) -. N.M. onomatopeia. N.S. sin. bora.



bitcoka

n., *doença causada por um pequeno verme e que se manifesta com erupções da pele; furúnculo. - Guine malgos, bitcokas di barelakundas na sangra inda (H.M.) -. (deriv. BICHOCA). N.S. BICHOCA designa o agente ou causa da doença e bitcoka designa o efeito ou doença: mudança semântica pelo processo de metonímia.



bitcu

1.n., *nome genérico que designa os animais, excepto o homem, mas sobretudo os animais pequenos; insectos. - Na utru dia, otca sol na mansi, Deus manda un bitcu ku kume ki pe di bobra (Igr.I.) -. (BICHO). N.S. bitcu-kabelu; bitcu di po.

2.n., *termo genérico para designar todos os agentes patogénicos que causam as doenças infecciosas; vírus; bacilo, protozoário. - No sibi kuma bitcu di infeson i frekuenti nes tempu (R98) -.

bitcu di po

n., *insecto coleóptero que ataca e rói a madeira; caruncho. (deriv. BICHO DE PAU). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., n.v. “Bacillus róssius”; sin. broka 2.



bitcu-kabelu

n., *bicho cabeludo. (deriv. BICHO CABELO). N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v. “Euproctis chrysor”.



bitoladu

part., *medido. - Barkafon di matcundadi na bitoladu na kufu sin fundu (R.N.) -. (BITOLADO). N.S. BITOLA é uma medida-padrão ou modelo.



blanha

n., - Djintis ta ba na bibi ki binhu palmu ke ta miti iagu di blanha (R97) -. (BOLANHA). N.F. Mandinga “bólon” que significa rio ou pântano; vd. bulanha.



blante

n., *prato da etnia mancanha com amendoim e arroz pilados crus e depois cozidos em água com bentaninhas, limão e malagueta. N.S. V.M.



blasfema 1

v. intr., *imprecar contra Deus ou contra os outros seres espirituais. (BLASFEMAR). N.S. V.B.



blasfema 2

n., *imprecação contra Deus ou contra os outros seres espirituais. (BLASFÉMIA).



blindadu

1.adj., *que tem blindagem ou revestimento metálico. - Guvernu risibi mas ikipamentus, ku sedu dozi tankis blindadus (R98) -. (BLINDADO). N.F. neol.

2.n., *carro de combate.

blokeiu

n., *cerco; acção de impedir a circulação livre de mercadorias ou de isolar um estado. - kil blokeiu sta na nfrakisi kapasidadi di atual governu di sugura suguransa di sidadons (R95) -. (BLOQUEIO). N.F. proparoxítona, neol.



blokia

v., *travar. - I ta blokia siparason di puderis (R98) -. (BLOQUEAR). N.F. paroxítona.



bloku

n., *porção de betão, a forma de tijolo, que se utiliza nas construções. - Tambe pa bloku di mura fika forti, bu dibi di pui simentu forti (Igr.I.) -. (BLOCO). N.F. neol.



blufu

n., *jovem inexperiente porque ainda incircuncidado. - Nfiu teneba odiu di Etudja, pabia Etudja sedu un lambe, el gora i blufu (F.M.) -. (BLUFO). N.F. Guin.; Balanta “belufu” que significa incircuncidado; buluf. N.S. Na tradição das etnias da Guiné-Bissau só o cumprimento das cerimónias de iniciação ou fanado permite aos jovens de adquirir os conhecimentos necessários a perpetuar a vida e as tradições da aldeia; kaldu blufu.



blura

v., *ter um revestimento de fungos da humidade; ser bolorento; bolorecer. - Ora ki bai abri kil saku di oliadu pa djubi, i ta odja i blura tudu, i ka bali pa kume (R95) -. (deriv. BOLOR).



blusa

n., *peça de vestuário feminino que cobre o tronco. - Noibas ta bisti diferenti ku mindjeris garandi: e ma ta bisti saia ku blusa normal (N.M.) -. (BLUSA). N.S. saia-blusa.



bo 1

pron.pess.suj., *forma principal do pronome pessoal sujeito 2ºpl. - Bo na limpa? e ta guirta li ku la (P.dosS.) -. (VÓS).



bo 2

det.poss., *adjectivo possessivo 2ª pl. - Kuma, bo mel ka ta intci e kabas (P.B.) -. (VOSSO; VOSSA; VOSSOS; VOSSAS).



bo 3

pron.pess.compl.o., *forma do pronome pessoal complemento oblíquo 2ªsing. (TI).



bo noti!

coloc., *saudação feita durante a noite. - bo seta es no mantenha di muitu bo noti i kil abrasu di tamanhu di mundu (R98) -. (BOA NOITE!). N.F. bos noti!.



bo tardi!

coloc., * saudação feita no período de tempo desde o meio-dia até o anoitecer. - Bo tardi tudu povus ku sta li, bo tardi nha ermons di Junta (R98) -. (BOA TARDE!). N.F. bos tardi!.



bobina 1

v., *enrolar. (EMBOBINAR). N.S. V.B.



bobina 2

n., *instrumento eléctrico; peça de máquina de coser; carretel. (BOBINA). N.S. V.B.



bobinadur

n., *pessoa que enrola um número determinado de espiras de fio metálico num suporte para formar uma bobina eléctrica. - Un injinheru iletrotekniku i ka na ria pa ba fasi bobinajen si ka un bobinadur (IN96) -. (BOBINADOR). N.F. neol.



bobinajen

n., *acção ou efeito de bobinar. (BOBINAGEM). N.F. paroxítona, neol.



bobra

n., *fruto da aboboreira. - Vitamina A ta djuda udju, tambe i ta gueria kontra duensas: i sta na papaia, na mangu, bobra, sinora (Igr.I.) -. (ABÓBORA). N.F. abobra.



bodi

n., *macho de cabra. - Ami n’ larga nha bodi, kin ku ka mara si kabra, el ku sibi la (L.A.) -. (BODE).



Boe

n., *sector da Região de Gabú onde na aldeia de Madina foi proclamada a Independência da Guiné-Bissau no dia 24 de Setembro de 1973. - I ten dja vinti sinku anu ku na rotcas di Boe i proklamadu solenimenti indipendensia di republika di Guine-Bisau (R98) -. (BOÉ). N.F. oxítona.



Boenka

n., *grupo de Fulas habitantes as colinas do Boé; Fulas do Boéi. (BOENCA). N.F. vd. Fula. N.S. V.B.



bof-bof

n.pl., *pulmões. (BOFES). N.M. redobro. N.S. V.B., sin. pulmon.



bofi

v. *recolher os cabelos em trança grossas. - i bofi kabelu -. N.S. V.A.



bofotada

n., *pancada no rosto com a palma da mão; bofetão; sopapo. - Si, deus kiri, bo dan bofotada na kaminhu, bo na bin odja (T.M.) -. (BOFETADA).



bofotia

v., *dar pancadas no rosto com a palma da mão. - kalker alguin ku na bofotia bos, bo ta saportal (N.T.) -. (BOFETEAR; ESBOFETEAR). N.F. paroxítona.



bofotiadu

part., *pessoa que recebeu bofetadas. - No bisti ratadju, no bofotiadu, no ka ten kau sertu di mora (N.T.) -. (BOFETEADO; ESBOFETEADO).



boia 1

v.intr., *flutuar. - pa ka no sedu mas mininu ku ta boia na maron (N.T.) -. (BOIAR). N.F. proparoxítona, mboia. N.S. boia é o equivalente de BOIAR, v.intr., e boianta é o equivalente de BOIAR, v.tr.



boia 2

n., *objecto que flutua; pedaço de plástico utilizado nas redes de pesca. (BÓIA). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.



boianta

v.caus., *fazer flutuar. - Iagu boianta elis te ke salba (N.T.) -. (deriv. BOIAR). N.S. boianta é o equivalente de BOIAR, v.tr., e boia é o equivalente de BOIAR, v.intr.



boina

n., *espécie de boné ou barrete. - Nhu Sarampu toma si boina i na ruma si mbuludju pa bai Bisau (M.J.) -. (BOINA). N.F. proparoxítona. N.S. sin. bariti.



boka 1

n., *entrada do aparelho digestivo, com os lábios na parte exterior, e os dentes, a língua e o palato na parte interior. - kil ke n’ ten pa konta n’ na grital na Kriol, pa rekadu pasa di boka pa boka (O.S.) -.

(BOCA). N.S. boka di faka; fedi boka; kala boka; limpu boka; miti boka; modja boka; pega boka; torna boka.

boka 2

n., *o bico das aves. - Aos, n’ tene boka di baka, boka di purku, boka di galinha, boka di kabra, n’ tene tudu (R95) -. (deriv. BOCA).



boka di baka

n., *couro de vaca fervido com limão e malagueta. - N’ ta bindi boka di baka (R95) -. (deriv. BOCA DE VACA). N.M. lexia complexa.



boka di faka

n., *gume; fio. (deriv. BOCA DE FACA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.



boka di kudjer

n., *ave pernalta, parente da cegonha, que se caracteriza pelo seu bico alargado; colhereiro-africano. (deriv. BOCA DE COLHER). N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v. “Platalea alba”.



boka di sinu

n., *calças à moda com a forma característica de sino. (deriv. BOCA DE SINO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.



boka-branku

n., *espécie de antílope que parece um cavalo, de cor castanha-clara e cara preta e branca. - Kontra boka-branku tciga dianti di onsa i torna djumna i panta, i ka osa nin papia i rinka kuri i riba (A.P.) -. (BOCA BRANCA). N.F. Mandinga “dáa” e “koi” que traduzem boca branca. N.M. lexia composta. N.S. n.v. “hippotragus equinus gambianus”; boka-branku é perissodáctilo e tem a boca de cor branca; sin. dakoi.



bokadinhu

1.n.dim., *diminutivo de bocado, que significa [porção de alguma coisa]. - si no tene dinheru, no ta kunsa ba pa sidadi pa pudi ba konsigui un bokadinhu di serveja (IN96) -. (BOCADINHO).

2.loc.adv., un bokadinhu, *locução adverbial que significa quase; não muito; pouco tempo depois. - Si alguin otca kuma n’ altera vos, ki sinti un bokadinhu ofindidu, nha sinseras diskulpas pa kila la (R95) - un bokadinhu, rapasinhu tciga (F.M.) -. (UM BOCADINHO).

bokadu

1.n., *porção de alguma coisa; pouco tempo. - no na para inda li, no obi un bokadu di muzika (R97) -. (BOCADO).

2.loc.adv., un bokadu, *locução adverbial que significa quase; não muito; pouco tempo depois. - Ami sta un bokadu pirdidu (R95) - Un bokadu son, Tataruga ndjenha tciga dianti di Lion (T.M.) -. (UM BOCADO).

bokana

n., *ponto onde desaguam ás águas de um rio; foz; embocadura. - Otca ku sol mansi e ka rapara tera, ma e odja un bokana ku tenba praia (N.T.) -. (deriv. BOCANHA).



bokasinhu

1.n., *nome dado a quem sussurra ou passa informações pouco fiáveis; murmurador; detractor. - ma bokasinhu ku sukundi-sukundi, n’ ka na djunta ku elis (O.S.) -. (deriv. BOCA). N.S. sin. tcutcidur.

2.n., *acção de sussurrar ou de murmurar. - Utru pekadu garandi i bokasinhu, papia kontra alguin sin sibi si kil kusa i bardadi o mintida (L.S.) -.

bokera

n., *micose nos cantos da boca. (BOQUEIRA). N.S. V.M.



bokinha

n., *beijo; abraço. (deriv. BOQUINHA). N.S. V.B.; BOQUINHA designa a boca pequena ou o beijinho de criança. N.S. da bokinha.



bola

n., *objecto esférico com que se pode praticar diversos desportos como andebol, basquetebol, futebol. - n’ falal: mininu bai djuga bola (C.S.) -. (BOLA). N.S. bola di meia; manda bola.



bola di mana

n., *bola composta com o latex da planta homónima. - utru ora no ta fasi bola di mana (J.S.) -. (deriv. BOLA DE MANA). N.M. lexia complexa.



bola di meia

n., *bola feita com meia e trapos para jogar futebol. - Na parti di djugu, mininesa di aos ma sabi: anos son bola di meia ku bichiga di purku ki no kunsiba (J.S.) -. (BOLA DE MEIA). N.M. lexia complexa.



bolacha

n., *biscóito. (BOLACHA). N.S. V.B.



Bolama

n., *Antiga capital da Guiné-Bissau; hoje é sede da região Bolama-Bijagós que compreende os sectores administrativos de Bolama, Bubaque, Caravela e Uno. - djudan de djimpinil, n’ kunsil na Bolama



(J.D.) -. (BOLAMA). N.F. Bulama. N.S. A cidade de Bolama foi capital da Guiné-Bissau entre os anos 1859 e 1941.

boletin

n., *pequena publicação de interesse público. - Tacha di analfaberus i di 88,8%, konformu numeru ki dadu na boletin spesial di komison nasional di ileisons (P.dosS.) -. (BOLETIM). N.F. neol.



boliza

n., *alvo que se deve alcançar com a bola em alguns desportos; redes, meta; termo; marco. - Ridia di boliza fura -. (BALIZA). N.F. baliza. N.S. V.A.



bolsa

1.n., *pequeno saco onde se traz o dinheiro. - Linda bin patidu dinheru i pul na si bolsa, si primu bai tiral la (N.M.) -. (BOLSA). N.F. neol. N.S. sin. barkafon.

2.n., *subsídio dado a um estudante para a continuação dos seus estudos. - I dadu mas utru bolsa, ma e bias li i pa Amerika (C.V.) - e panha bolsa pa tira kursu mediu (IN96) -. (deriv. BOLSA DE ESTUDO).

3.n., *estabelecimento público para compra e venda de títulos de crédito ou de acções. (deriv. BOLSA DE VALORES).



bolsu

n., *parte do vestuário, em forma de pequeno saco, no qual se pode meter o lenço, as chaves ou outras coisas. - Si bu intci bolsu na sugundi sugundi, un dia bu kurpu ku na pagal (L.A.) -. (BOLSO). N.F. neol.



bolta 1

v., - Nin ku nha amigus boltan kosta, i ami ki kudji nha kaminhu, kaminhu di djustisa pa nha pubis (J.C.) -. (VOLTAR). N.F. vd. volta 1.



bolta 2

n., - lebri kuri i da dus bolta, i riba tras (P.B.) -. (VOLTA). N.F. vd. volta 2.



boltia

v.intr., *girar. - Arus i un kusa di nos tudu: pabia bu na boltia pa un ladu di tabanka, alguin na kume i patiu bianda (F.M) -. (VOLTEAR).



bomba

n., - no odja bomba di fosforu branku kuma ki ta mata, bomba mas terivel ku Tuga lansa dentru di no tera (C.P.) -. (BOMBA). N.F. neol., vd. bumba 3.



bombolak

n., *peixe marítimo seláquio semelhante ao tubarão; tubarão dormedor; cachão. N.S. V.A., n.v. “Gynglymostoma cirratum”.



bombolon

n., *espécie de tambor, feito de um tronco oco de árvore, utilizado nas cerimónias para transmitir mensagens ou guiar o baile. - Otca e tciga, bombolon kunsa na tcoma djintis: pastrus, limarias tudu kusas; kadakin ta sai bai i karmusa; tokadur diskisi gora tcoma muskitu (L.S.) -. (BOMBOLOM). N.F. Mandinga “bómboli” que significa tronco escavado; bumbulun.



bombordia

v., *atacar com bombas. - N’ bombordia, n’ mata tudu (C.P.) -. (BOMBARDEAR). N.F. paroxítona, bumburdia.



bombordiadu

part., *atacado com peças de artilharia ou com bombas. - Pabia no na bombordiaduba di ki ladu, no ka pudiba fika tambe ku mon kursadu (R98) -. (BOMBARDEADO).



bombordiamentu

n., *acto ou efeito de atacar com bombas ou bombardear. - bombardiamentu padjiga kuazi kil tera tudu (R95) -. (BOMBARDEAMENTO).



bomina

v., (ABOMINAR). N.F. vd. abomina. N.S. V.B.



bon! 1

1.interj., *interjeição que designa [aprovação]. - Io!, i bon, n’ spera kuma Sinhor na fasi kila! (Igr.I.) -. (BOM!). N.F. neol., vd. mbon!.

2.con., *palavra que se repete inconscientemente na conversa ou escrita e tem como efeito chamar a atenção para a frase seguinte; bordão. - Bon, su pudi, n’ ta kasa ku bo (T.M.) -. (BOM). N.F. neol., vd. mbon.

bon 2

adj., *diz-se de pessoa ou coisa que tem qualidades positivas e desejáveis; generoso; saboroso; hábil; eficaz; lucrativo. - El i pidi iran kusa bon: i pidi pa anos tudu no san ku mininus, pa arus tciu na lugar (F.M.) -. (BOM; BOA). N.S. bon dia!.



bon dia!

coloc., *saudação feita ao longo da manhã. - Alo! bon dia! (R95) -. (BOM DIA!).



bon-anu

n., *ano novo. (ANO BOM). N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin. anu-bon; anu-nobu.



bona

v., (ABONAR). N.F. vd. abona. N.S. V.B.



bondadi

n., - Bondadi di no Deus i ka ta kaba nunka (L.Cat.) -. (BONDADE). N.F. neol., vd. bontadi.



boneka

n., *brinquedo que representa uma figura de menina ou de mulher; escultura de madeira. - Ka bu kumpu bonekas di po o di utru kusa, bu fala kuma i bu Deus, adora (L.S.) -. (BONECA). N.S. batizadu di boneka, cerimónia da cultura crioula para arranjar baile.



boneku

n., *brinquedo; escultura de madeira. - Turista ta miti na tabanka e na buska bonekus di Bidjugu pa kumpra (M.M.) -. (BONECO).



bongavi

n., - Padja di bongavi tene koris suma flur -. (BUGANVÍLIA. N.F. oxítona, vd. bungavilia. N.S. V.A.



bonitasku

n., *qualidade de que ou de quem é bonito; beleza. - Bu bonitasku na matan nan! (Cecomes) -. (deriv. BONITEZA).



bonitu

1.adj., *diz-se de tudo o que encanta pela sua beleza ou graça; agradável; formoso. - N’ odja un mindjer bonitu i bisti saia budjugu bonitu (N.M.) -. (BONITO). N.F. bunitu.

2.adv., *advérbio de modo que significa [de modo agradável]; bem. - Ora ki Kabarus na badja e ta fadja bonitu (N.M.) -. (deriv. BONITO).

bontadi 1

n., *qualidade de quem é bom; benevolência; mansidão. - Tambe alguin si misti fasiu bontadi ka bu fasil malvadesa (L.S.) -. (BONDADE). N.F. bondadi.



bontadi 2

n., - Utru ta bai ku bontadi di mostra si matcundadi (Dea) -. (VONTADE). N.F. vd. vontadi. N.S. leba bontadi.



bora 1

v., *sujar; manchar. (BORRAR). N.F. neol. N.S. V.B.



bora 2

n., *parte sólida em suspensão de um líquido; sedimento. - Te gosi no na tratadu suma bora, suma muntudu di mundu (N.T.) -. (BORRA). N.F. neol. N.S. bit-bit.



boracha

n., *pedacinho de cauchu para apagar escrita. - Gosi bo na para fertca n’utru, bo dan tudu kil mandukus ku lamparan ku kil boracha, pa no fitca tudu dentru (F.J.) -. (BORRACHA). N.F. vd. buracha.



bordadu

1.part., *orlado. (BORDADO).

2.n., *obra de bordadura. (BORDADO). N.S. V.B.

bordon

1.n., *bastão; bengala. (BORDÃO). N.S. V.A, sin. bingala.

2.n., *bebida alcoólica feita através da maceração e fermentação da cana-de-açúcar. N.F. kana-bordon. N.M. lexia composta (CANA + BORDÃO). N.S. sin. kana.

bordu

n., - Otca ku no na mbarka, e lebanu pa bordu kusas ku no na pirsisiba del na bias (N.T.) -. (BORDO). N.F. neol., vd. burdu.



borgonha

n., - lebri ba tira saku na pe di tcoka i fika na borgonha (F.M.) -. (VERGONHA). N.F. neol., vd. burgunhu 2.



bos

1.pron.pess.compl.d., *forma do pronome pessoal complemento directo 2ªpl. - No na gardisi bos pa atenson ku bo dispensanu (R95) -. (VOS).

2.pron.pess.compl.o., *forma do pronome pessoal complemento oblíquo 2ªpl. - Pa bos no tene es tarbadju pa bin aprizenta bos (R95) -. (VÓS).

bos noti!

coloc., *saudação feita durante a noite, em frente de um grupo de pessoas. - Bos noti, bo ka mporta fasin kompanhia? (Cecomes) -. (BOA NOITE!). N.F. bo noti!.



bos tardi!

coloc., *saudação feita durante a tarde, em frente de um grupo de pessoas. - Bos tardi: ola jovens, bo ientra, bo pudi fika a vontadi (Cecomes) -. (BOA TARDE!). N.F. vd. bo tardi!.



bosta

n., *escremento de gado bovino ou de outro animal. - Bu na midi bosta di baka, metadi di midida di reia (M.M.) -. (BOSTA).



bota 1

v., *deitar; lançar fora; pôr. - Fereru bota saku na fugu i kema tok i bida sinsa (A.P.)- bo bota bo ridia pa piska (N.T.) -. (BOTAR). N.S. bota banu; bota ditu; bota fala; bota fanadu; bota ovu; bota piada; bota rumbu; bota sorti; bota tcon; ridia di bota.



bota 2

n., *calçado; sapato alto. (BOTA). N.S. V.B.



bota banu

coloc., *proclamar um anúncio. - Tiu Ntoni bota banu, manera ki sta mandinti pa lebal karnaval, si ka sin mindjor nan i muri (J.D.) -. (deriv. BOTAR BANDO).



bota ditu

coloc., *falar de alguém sem nomeá-lo; criticar alguém. - E Fulana ten ke sai pa bin kunsiu, nde ke abo mora nel pa e ba ta botau ditu, buskau kal pis ku na kumpra (IN96) -. (deriv. BOTAR O DITO). N.S. sin. bota piada.



bota fala

coloc., *prometer; dar a própria palavra. (deriv. BOTAR FALA). N.S. V.B.



bota fanadu

coloc., *abrir as portas para as cerimónias de iniciação ou fanado. - Purki elis e ba misti, sempri o ke bota fanadu, pa e odja ki se benefisiu (IN96) -. (deriv. BOTAR O FANADO).



bota larma

coloc., *verter lágrimas. (deriv. BOTAR LÁGRIMAS). N.S. V.M.



bota ovu

coloc., *pôr ovos. - Iran-segu bota si ovu dentru di kumbu di un polon (A.P.) -. (deriv. BOTAR OS OVOS).



bota piada

coloc., *criticar alguém. (deriv. BOTAR PIADAS). N.S. V.A., sin. bota ditu.



bota rumbu

coloc., *remendar; pôr remendos. - ninguin ka ta sapa padas di bistidu nobu pa bota rumbu na bistidu bedju (N.T.) -. (deriv. BOTAR ROMBO). N.S. sin. pui menda.



bota sorti

1.coloc., *adivinhar; perguntar ao adivinho. - no ka disa di bai bota sorti; djambakus bai falanu kuma, pa bu mindjer san, son pa i bisti kuru di lebri fresku (A.P.) -. (deriv. BOTAR A SORTE).

2.coloc., *tirar à sorte. - Ka no rumpil, ma no bota sorti pa no djubi kin ku na fika ku el (N.T.) -.

bota tcon

coloc., *abandonar a terra. (deriv. BOTAR O CHÃO). N.S. V.B.



botadur di fanadu

n., *pessoa que dirige as cerimónias de iniciação ou fanado. Botadur di fanadu dibi fala di Sida (Cecomes) -. (deriv. BOTAR O FANADO). N.M. lexia complexa. N.S. sin. n’amane.



botanika

n., *ciência que estuda as plantas; fitologia. (BOTÂNICA). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.



boti

n., *pequena embarcação. - Soldadus korta korda di boti, e disal i kai (N.T.) -. (BOTE).



botidja

n., *vaso bojudo com o gargalo estreito; garrafa. (BOTIJA). N.F. butidja.



botidja di gas

n., *gás butano engarrafado num recipiente de metal; garrafa de gás. (BOTIJA DE GÁS). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.



boton

n., (BOTÃO). N.S. V.B.



brabesa

n., *ferocidade; dureza. - Bu kaba ku tudu amargura, ku brabesa, ku raiba, ku tudu koldadi di malisia na bo metadi (N.T.) -. (BRAVEZA).



brabu

1.adj., *pessoa inculta; animal não domesticado. - limaria brabu di matu (L.S.) -. (BRAVO).

2.adj., *agressivo. - katcur tudu brabu ki brabu, nunka i ka murdi si dunu ku ta dal di kume (L.A.) -.

bradjerisa

n., *acto ou dito grosseiro ou indecente; astúcia. - Nin bo ka dibi di fala palabra fiu, nin bradjerisa indisenti (N.T.) -. (BREJEIRICE).



bradjeru

n., *burlão; indivíduo esperto ou astuto. (BREJEIRO). N.S. V.B., sin. tcalasadur.



Bramu

n., *termo para indicar o povo Mancanha. - Danadesa di Bramu kabas podri na kabesa (L.A.) -. (BRAME). N.F. vd. Mankanha. N.S. sin. Mankanha.



brandji

v.tr., *incluir. (ABRANGER). N.F. neol. N.S. V.B.



brandjidu

part., *incluído. (ABRANGIDO). N.F. neol. N.S. V.B.



brandu

1.adj., *fraco. - bu kunsa toma gora kaselora, bu finka na fugu brandu (R95) -. (BRANDO).

2.adj., *manso. - Konsidja rapazis nobu tambi pa e sedu brandu na tudu (N.T.) -.

brankia

v.caus., *fazer branco; caiar; esbranquiçar. (BRANQUEAR). N.S. V.B.



brankisi

v.caus., *tornar branco; branquear. - Si ropa bida branku fandan, suma ki nin un labadera na mundu ka pudi brankisil (N.T) -. (deriv. BRANCO). N.F. proparoxítona.



branku

1.adj., *que tem a cor da cal, da neve ou do leite. - Dinti, tudu branku ki branku, i ka ta sai sangui (L.A.) -. (BRANCO). N.S. ant. pretu; galu branku.

2.n., *pessoa de raça humana com a pele cor branca. - I ka pabia branku tene dinheru ki dibi di sploradu, i kil ki ka tene nada ta paga pekdu di sedu di kor diferenti (P.dosS.) -.

3.loc.adv., en branku, *locução adverbial que significa [sem resultados]; sem nada. - Kila ki sta na bazi di e atrazu tudu ke lebanu un anu letivu en branku (R95) -. (EM BRANCO). N.F. neol.



brankundadi

n., *usos e costumes dos brancos. (deriv. BRANCO).



brankura

n., *alvura; cor branca. (BRANCURA). N.S. V.B.



brasa

n., *carvão ou lenha incandescente. - I supra sinsa riba di brasa i toma brasa i leba pa omi (L.S.) -. (BRASA). N.S. brasa di fugu.



brasa di fugu

n., *lenha incandescente; ticão. - N’ bota brasa di fugu na iagu, ma i ka ta paga: tceben (Co.D.B.) -. (BRASA DE FOGO). N.M. lexia complexa.



brasadera

n., *grampo. (BRAÇADEIRA). N.S. V.B.



brasu

1.n., *membro superior do corpo humano. - Membrus superioris ki brasu di mon, bas di sabaku, kutuvelu, tcabi di mon, palmu di mon ku dedus di mon (N.M.) -. (BRAÇO).

2.n., *unidade de medida antiga correspondente a 2,2 metros ou a duas varas. - E sonda e otca vinti brasu (N.T.) -. (BRAÇA).

brasu-diretu

n., *diz-se de alguém que é o colaborador principal; ajudante principal. - Djinti di altu ofisius, kila ki brasu diretu di injinherus (IN96) -. (BRAÇO DIREITO). N.M. lexia composta.



brevi

1.adj., *que dura pouco; curto; rápido. (BREVE). N.F. neol. N.S. sin. kurtu.

2.adv., *dentro de breve tempo; brevemente. - es i sutuason ke no dibi di sania mas brevi pusivel (IN96) -. (BREVE).

breviariu

n., *livro de orações dos padres católicos. (BREVIÁRIO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



bridi

n., *planta da família das Amarantáceas, cujas folhas são utilizadas na culinária guineense. - Vitamina C tambi i ta odjadu na ortalisa verdi suma baguitc, kubi, alfas ku bridi (Igr.I.) -.



bridja

n., - na si pitu, na si boka, na si bridja, ala bu na baba: ah! ka bu fasi kila mas (J.D.) -. (VIRILHA). N.F. vd. biridja.



brigada

1.n., *conjunto de pessoas com um objectivo comum. - El ki era servisiu di no brigada politiku (C.P.) -. (BRIGADA). N.F. neol.

2.n., *termo militar que designa um corpo do exército que reúne vários regimentos. - n’ bin obi tirus ku na sai di parti di Brigada mekanizada pertu di Pikenu Muskovu (R98) -.

brigaderu

n., *oficial general do exército, antigo general de brigada. - Mas nada pa faladu kuma Brigaderu fasi parti di trafiku di armas, i limpu pus (R99) -. (BRIGADEIRO). N.F. mil.



brilianti

1.adj., *cintilante; próspero. - amanha ki na purpara un futuru brilianti pa Guine-Bisau (R95) -. (BRILHANTE). N.F. neol.

2.n., *diamante.

briliu

n., *luz viva e cintilante; esplendor. - El ki sedu briliu di gloria di Deus (N.T.) -. (BRILHO). N.F. proparoxítona, neol.



brindji

n., *refogado de carne ou de peixe; prato típico da Guiné-Bissau, cujos ingredientes principais são um frango ou galinha, vinagre, óleo, cebola, alho, louro e arroz. Quando o frango for substituído por um pato ou por um peixe de tamanho grande o prato chama-se brindji di patu ou brindji di pis. - Kuntangu di bu kasa i di bu kasa son, i ka djuntu ku brindji di Nhu estin (Dj.) -.



brinjela

n., *fruto e planta herbácea da família das Solanáceas. - Utrus ta fasi orta di kamati, pimenta, kandja, malgueta, brinjela (N.M.) -. (BERINGELA). N.F. birindjela. N.S. n.v. “Solanum melongena”.



brinka

1.v., *divertir-se. - Mininu sai pa ba brinka son, i ba kudji kabesa di baka i tisil (T.M.) -. (BRINCAR). N.S. brinka sabi.

2.v., *proceder com leviandade. - Dunu di un udju i ka ta brinka ku reia (L.A.) -.

brinka sabi

coloc., *divertir-se com gosto. - N’ na kume mundu, n’ na brinka sabi (G.F.) -. (BRINCAR)



brinkadera

1.n., *divertimento; passatempo. - Bo disan n’ sinta lembra tempus di nha mininesa, brinkadera na Imperiu (T.Dj.) -. (BRINCADEIRA).

2.n., *procedimento pouco sério. - Bo para brinkadera di ba ta fala kuma alguin na ba ta dana nomi di si kumpanher, ora ki ka sta (IN84) -.

brinkadu

part., *tratado como um brinquedo; gracejado; zombado. - Lifanti muri, si rabu na brinkadu ku el (L.A.) -. (BRINCADO).



brinkedu

n., *objecto com que as crianças se divertem. - Ke ku misti risibi dia di Natal? Ropa, brinkedu, sapatu (R95) -. (BRINQUEDO).



brinku

n., *pendente para as orelhas; objecto para enfeitar-se. - I pui brinku na oredja (N.M.) -. (BRINCO).



brita

v.tr., *triturar; descascar o coconote. (BRITAR). N.S. V.B.



britadera

n., *máquina que serve para descascar o coconote. (BRITADEIRA). N.S. V.A.



briza

n., *vento brando. (BRISA). N.S. V.B., sin. bentusinhu.



broka 1

*pua. (BROCA). N.S. V.B.



broka 2

n., *carcoma; caruncho. N.S. V.A., n.v. “Anoium punctatum”; sin. bitcu di po.



broska

n., *tipo de baile dos Balantas. N.S. V.A.



bronzi

n., *liga muito dura composta dos metais cobre e estanho. - idulus di uru, di prata, di bronzi, di pedra, ku ka pudi odja, e ka pudi obi, e ka pudi ianda (N.T.) -. (BRONZE).



brota

v.intr., *rebentar; desenvolver rebentos. (BROTAR). N.F. neol. N.S. V.B.



brotadu

part., *rebentado. (BROTADO). N.F. neol. N.S. V.B.



bruga

n. *pequena excrescência rugosa. (VERRUGA). N.S. V.M.



bruta di

loc. adv., - I otca mar fasi un bruta di maron (T.M.) -. (deriv. À BRUTA). N.F. neol., vd. burta di.



brutasku

n., *estupidez; selvajaria; bruteza; brutalidade. - brutasku entra tambe na Guine na karnaval (P.dos S.) -. (deriv. BRUTO).



brutu

1.adj., *diz-se de um indivíduo grosseiro; acção com muita força. - Agora risposta i brutu (F.J.) -. (BRUTO). N.S. baka-brutu.

2.n., *animal irracional.

bu 1

pron.pess.suj., *forma principal do pronome pessoal sujeito 2ºsing. - Anton pa bu toma tera bu ten ke sufri (C.P.) -. (TU).



bu 2

det.poss., *adjectivo possessivo 2ª sing. - Purgunta ki na fasiu, arma na bu pitu: tcapa o fugu. (C.P.) - na bu opinion ke ki pirsis pa muda e situason? (R95) -. (TEU; TUA; TEUS; TUAS).



bua

v.intr., *mover-se por meio de asas; elevar-se nos ares. - I lanta, i bua riba e pika pa pis na iagu (T.M.) -. (VOAR).



buanta

v.caus., *fazer voar; espalhar; dispersar ao vento. - I ten kabas na si mon pa buanta padja na arus na kau di masa (N.T.) -. (deriv. VOAR).



buatu

n., *notícia sem fundamento; rumores. - E buatu ku ta kuri i ka ta kuruspundi a bardadi (R95) -. (BOATO).



Bubaki

n., *pequena vila turística com porto, que se situa na parte norte da Ilha de Bubaque, Região Bolama-Bijagós. - I fika na Bubaki tris anu sin studa (N.M.) -. (BUBAQUE).



budista

n., *pessoa crente da religião que reconhece como seu fundador o Buda. (BUDISTA). N.S. V.B.



budji

v., *balançar; ser gordo. N.S. V.A.



budji-budji

v., *tornar-se muito gordo até que os músculos balançam ou sacudem de um lado para outro. N.M. redobro. N.S. V.A.



bufalu

n., *mamífero ruminante da família dos bovídeos, semelhante ao boi. (BÚFALO). N.F. proparoxítona. N.F. neol. N.S. V.B., n.v. “Bubalus bubalis”; sin. bufre.



bufre

n., *mamífero da família dos Bovídeos. - I panha un bufre (T.M.) -. (BÚFALO). N.S. n.v. “Syncerus nanus planicerus”, sin. bufalu.



buk

1.intens., *adjunto de intensidade com os semas [tudo] e [depressa].

2.v., kume buk, *comer muitas coisas depressa e completamente. N.S. V.A.

buko

n., *planta medicinal com propriedades antibióticas, colagogas e diuréticas, cujas folhas servem para fazer chá recomendado contra o paludismo. (BUCO). N.F. Guin. N.S. V.B., sin. kinkiliba, n.v. “Combretum micrantum”.



Bulama

n., - Nha pensamentu pa bo Mariana, sinhora di Bulama (A.H.) -. (BOLAMA). N.F. vd. Bolama.



bulanha

n., *terras planas, alagadas ou alagáveis, situadas nas margens de rios, preparadas para o plantio do arroz aquático. - I panha bulanha i tadja, gosi nin kau di kata iagu ka ten, i kau pa bakas ba ta bibi ka ten (M.M.) -. (BOLANHA). N.F. Guin., blanha; Mandinga “bólon” que significa rio ou pântano ou Pepel (M.deBarros).



bulbuli

1.v.tr., , *agitar; mexer. - Si urdumunhu lanta, i ten ku bulbuli reia o pedra (L.A.) -. (deriv. BULIR). N.F. proparoxítona. N.M. redobro.

2.v.intr., *agitar-se; mexer-se. - Buli ke kustuma bulbuli, nin ki bentu ka ten, alal la (C.S.) -.

bulbulidu

part., *agitado; tocado. - E na peraba pa iagu bulbulidu (N.T.) -. (deriv. BULIDO). N.M. redobro.



buleia

n., *transporte gratuito em veículo; passagem de graça. - logu i ta danu buleia pa no bai, i ta lebanu dipus i ta tisinu mas (IN96) -. (BOLEIA). N.F. paroxítona. N.S. sin. pasadju.



buli 1

1.v.tr., *agitar; mexer. - i toma po di buli i buli arus (N.M.) -. (BULIR). N.S. sin. tcuska; buli-buli; buli rabada; po di buli.

2.v., *incomodar; aborrecer. - Anta bu ka konta bu subrinhu pa i para buli sin (T.M.) -.

buli 2

n., *cabaço para recolher o vinho de palma ou outro líquido; fruto duma planta pertencente à família das cucurbitáceas. - Ala fidju di furadur pasa ku buli (Ch.Mb.) -. (BULE). N.F. Mandinga “bóoli” que significa tigela. N.S. n.v. “lagenaria vulgaris”; BULE designa um vaso com uma asa e um bico, onde se serve o chá.



buli kosta

coloc., *ajudar; dar apoio. - Ora ki alguin buliu kosta, pa di fatu bu buli bariga (R95) -. (deriv. BULIR AS COSTAS).



buli kurpu

1.coloc., *mover-se; andar. - Sinhor, nha kriadu dita na kaza tok i ka pudi buli kurpu (N.T.) -. (deriv. BULIR O CORPO).

2.coloc., *esfregar o corpo.

buli rabada

coloc., *saracotear; menear com graça. (deriv. BULIR A RABADA). N.S. V.B., sin. ramanga rabada.



buli-buli

v., *agitar-se. - i odja kusa na buli-buli i pensa kuma i un limaria (R95) -. (deriv. BULIR). N.F. vd. buli. N.M. redobro.



bulidu

part., *tocado; mexido. - Si dus pusua na laba kurpu, i ka un son ku ta bulidu kosta (L.A.) -. (BULIDO).



bulidur

n., *alguém que incomoda ou aborrece; turbulento. - Mininu bulidur ki ka ta obi mundu ke ta kriau (J.D.) -. (deriv. BULIR).



bultu

n., *figura indistinta. - Sara i odja un bultu na si dianti (T.M.) -. (VULTO).



bulu

n., *doce composto de farinha e de outros ingredientes, especialmente ovos e açúcar, de forma redonda. - Biderus di kuskus, panket, doneti, bulu, pastel (N.M.) -. (BOLO). N.S. sin. dos.



buluf

n., - Si bu ngana nhamane, bu na padi buluf (L.A.) -. (BLUFO). N.F. Guin.; Balanta “belufu”; vd. blufu.



bulungudjiba

n., *medicamento usado por uma mulher que deu à luz. Limpu bariga di bulungudjiba (L.A.) -. N.F. paroxítona. N.S. n.v. “morinda geminata”.



bumba 1

v.tr., *introduzir ou extrair por meio de um aparelho denominado bomba. (BOMBEAR). N.S. V.B.



bumba 2

1.n., *aparelho para introduzir ar; instrumento para elevar a água. - iagu di bumba ta pasa na kil fera (R95) -. (BOMBA).

2.n., *funil, composto com as folhas de palmeira, usado na extracção do vinho de palma. - Si sol mansi mas i ta bai pui bumba, ki sedu suma funil, i ria (F.M) -.

bumba 3

n., *engenho explosivo. - Bumba kail na kaza i distruil (R98) -. (BOMBA). N.F. bomba.



bumbeiru

n., *pessoa que trabalha na extinção de incêndios. - i fala kuma el i ka kontra transferensia di kurpus di bumbeirus pa Kamara munisipal di Bisau (R95) -. (BOMBEIRO). N.F. proparoxítona.



bumbordu

*o lado esquerdo do navio. (BOMBORDO). N.F. vd. bambordo. N.S. V.B.



bumbulun

n., - Suma tambi kunkulun di bumbulun ka obidu, iar difuntu ka susega nan (R.N.) -. (BOMBOLOM). N.F. vd. bombolon.



bumburdek

n., *onomatopeia para designar as voltas que dá o cão antes de se deitar. - Bumburdek: dita di katcur (P.B.) -.



bumburdia

v., - N’ bombordia, n’ mata tudu (C.P.) -. (BOMBARDEAR). N.F. paroxítona, vd. bombordia.



bunda

1.n., *nádegas; ânus; traseiro. - El i misti omi ki ka tene bunda (T.M.) -. (BUNDA). N.F. fam.; Quimbundo “bunda” que significa nádegas. N.S. sin. mama di bunda.

2.n. koba di bunda, *ânus. (deriv. COVA DE BUNDA). N.F. fam.

bungavilia

n., *planta muito comum ao redor das casas, com parte das folhas coloridas como flores. (BUGANVÍLIA) N.F. proparoxítona. N.F. proparoxítona, bongavi. N.S. V.B., n.v. “Bougainvillea spectabilis”.



bunitu

adj., - No na pirdi ki noiba bunitu, pabia di tankoi, no djubi djitu ku el (P.B.) -. (BONITO). N.F. vd. bonitu.



buracha

1.n., *Substância que se obtém do látex de várias plantas tropicais; objecto fabricado com esta substância. - lebal pa ospital nunde ke pudi puchal buracha na stomagu e fasil limpesa dentru (Igr.I.) -. (BORRACHA). N.F. boracha.

2.n., *pedaço de goma elástica com que se apaga o que se escreveu.

buraku

1.n., *cova; furo. - Fura dus burakus na ki puti mas garandi pa manguera pudi kibi dentru delis (Igr.I.) -. (BURACO). N.S. sin. furu.

2.n., buraku di naris, *narina; narícula; fossas nasais. (deriv. BURACO DE NARIZ). N.M. lexia complexa.

burakusinhu

n.dim., *diminutivo de buraco; pequeno furo ou cova. - si iagu bida sai lentu na boka di tubu, bu dibi di tira filtru pa limpa burakusinhus (Igr.I.) -. (BURACOSINHO).



burbuleta

n., *insecto da ordem dos lepidópteros; mariposa. (BORBOLETA). N.S. V.B.



burbur

n., *migalhas; o que sobra; os restos. - burbur di tabaku -. N.F. Mandinga “bùuru” ou “mbùuru” que designa o pão. N.S. V.A.



burdia

1.v., *bordejar; andar pelas bordas; dar voltas. - Pa ke ke lantca na burdia, si na riu gosi iagu ka ten? (A.S.) -. (BORDEAR). N.F. proparoxítona.

2.v., *vadiar.

burdiadu

part., (BORDEADO). N.S. V.B.



burdu

n., *lado do navio; interior do navio; margem; beira; borda. - i rinka pa bin nunde ku Lubu ku Onsa sta nel, puera logu na kil burdu (A.P.) -. (BORDO). N.F. bordu.



burfa

v., *asperger, cuspindo o líquido sobre os símbolos sagrados durante as cerimónias religiosas tradicionais. - I finka dianti di iran i papia i pui kana na boka i burfa na iran (N.M.) -. (BORRIFAR). N.S. sin. asperdji.



burfadu

part., *aspergido. (BORRIFADO). N.S. V.B.



burguezia

n., *denominação dada à classe média da sociedade europeia, a classe que possui o dinheiro mas não a descendência nobiliária. - i parsi un burguezia kapitalista nacional (R95) -. (BURGUESIA). N.F. paroxítona, neol.



burgunhanta

v.caus., *causar vergonha a; humilhar; confundir. - Anta bu odja, Lubu tambi dja ten forsa: djintis ku burgunhanta e ta sibi lei tudu (T.M.) -. (ENVERGONHAR).



burgunhantadu

part.caus., *humilhado; envergonhado por outrem.



burgunhu 1

v.intr., *ter vergonha de; corar. - e ku manda Jesus ka burgunhu di tcoma elis ermon (N.T.) -. (ENVERGONHAR-SE DE).



burgunhu 2

n., *desonra; acto indecoroso. - Kitana sinti burgunhu pa si kolegas (Ceef) -. (VERGONHA). N.F. borgonha. N.S. laba burgunhu; pasa burgunhu.



burgunhus

1.adj., *diz-se de uma pessoa que é tímida. (VERGONHOSO). N.F. oxítona. N.S. sin. akanhadu.

2.adj., *diz-se de uma coisa que é desonesta. - manobra burgunhus ku sertu djintis na bin ku el (R98) -.

buri

v., *acrescentar; aumentar. - I ta toma mas siti i buri i bafal tok i kusidu (N.M.) -. N.F. Manjaco “buur” que significa aumentar.



buridu

part., *aumentado; adjunto. - Nta lei i pa ke? I buridu pa mostra ke ki mal (N.T.) -. N.F. Manjaco “buur”.



burisa

n., *asneira. - i djiru dimas pa fasi burisa (J.L.R.) -. (BURRICE). N.F. paroxítona.



burisi 1

v., *enfastiar-se; incomodar. (ABORRECER). N.F. proparoxítona; aburisi. N.S. V.B.



burisi 2

v.caus., *fazer alguém burro. - bu burisin? -. (deriv. BURRO). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.



burisidu

part., *enfastiado; triste, preocupado. (ABORRECIDO). N.F. aburisidu. N.S. V.B.



burisimentu

n., *tédio; fastio; preocupação. (ABORRECIMENTO). N.F. aburisimentu. N.S. V.B.



burla

n., *extorsão por fraude; engano. - No ka na kudji burla nin furtu (J.D.) -. (BURLA). N.F. neol. N.S. sin. tarpasa.



burmedja

v.intr., *corar-se de vermelho; enrubescer; vermelhecer. - Udju ta burmedja (H.M.) -. (VERMELHAR). N.S. burmedja é o equivalente de VERMELHAR, v.intr., e burmedjanta é o equivalente de VERMELHAR, v.tr.



burmedjanta

v.caus., *tornar vermelho; avermelhar. - i burmedjanta udju -. (deriv. VERMELHO). N.S. V.A., burmedjanta é o equivalente de VERMELHAR, v.tr., e burmedja é o equivalente de VERMELHAR, v.intr.



burmedjasku

n., *cor avermelhada. - I na e djanela ke n’ ta mati nteru di sol kansadu, na lala tisnadu ku burmedjasku di fugu ku tokadu (O.S.) -. (VERMELHAÇO).



burmedju

1.adj., *é a cor do sangue; rubro; encarnado. - Tudu burmedju ku udju burmedju, iagu ku ta sai la (L.A.) -. (VERMELHO). N.S. burmedju-tcadau; burmedju-tcau; burmedju-uak; siti-burmedju.

2.n., *diz-se dos mestiços com a pele de cor clara; Caboverdiano. - N’ tene djintis burmedjus suma kaldu di tceben (F.J.) -.

burmedju-tcadau

adj., (deriv. VERMELHO). N.F. vd. tcadau.



burmedju-tcau

adj., (deriv. VERMELHO). N.F. vd. tcau. N.M. lexia composta.



burmedju-uak

adj., *a cor encarnada; cor vermelha intensa. - i ba sibi na ki utru palmera burmedju uak (T.M.) -. (deriv. VERMELHO). N.F. vd. uak.



burta di

loc.adv., *locução adverbial com a função de acrescentar ao nome o grau superlativo; enorme; muito grande. - Burta di oklu ki ta pui sin, pa panta djinti (T.M.) -. (deriv. À BRUTA). N.F. bruta di; mburta di; mburuta di. N.S. sin. santantumba di; sin. santamaria di.



buru

1.n., *mamífero do mesmo género do cavalo, mas menos corpulento, e com orelhas mais longas; asno; jumento. - Buru tudu karga ki karga, si ka sutadu i ka ta djanti (L.A.) -. (BURRO). N.S. n.v. “equus asinus”.

2.adj., *estúpido. - Si buru dau pontape, si bu tornal, bu buru suma el (L.A.) -. N.S. burisi 2.

burusinhu

n.dim., *burro jovem; filho de burro. - bo na odja un burusinhu maradu ku ninguin ka sinta riba del inda (N.T.) -. (BURROSINHO).



bus

n., *molusco gastrópode. (BÚZIO). N.S. V.B., n.v. “murex brandaris”, sin. kaurin.



busa

n., *medida de capacidade de cereais e de líquidos. - kantu ku bu dibi? sen busa di trigu (N.T.) -. N.F. Inglês “bushel”, que corresponde a 36,369 decímetros cúbicos. N.S. sin. alkeire.



busi

1.v.tr., *tirar da bainha; desembainhar; desembuchar; extrair; arrancar. - i pui mon i busi spada (N.T.) -. (deriv. PUXAR).

2.v.intr., *sair de um lugar apertado. - enton i busi bas delis (L.S.) -.

busidu

part., *desembainhado; tirado; desembuchado. - Mindjer i padja di kankra, si busidu, i ka pudi tornadu la mas (L.A.) -. (deriv. PUXAR).



buska 1

v.tr., *procurar; encontrar; pesquisar. - Badjudas di tabanka e ta bai mar buska kombe ku ostra ku lingron e ta bin bindi na prasa (N.M.) -. (BUSCAR). N.S. buska bida; buska palabra.



buska 2

n., *procura; investigação. - Aos i odjadu kuatru novus prizons na kontinuason di sinku buskas na kazas diferentis di sidadi (R95) -. (BUSCA).



buska bida

coloc., *procurar dinheiro; sair da própria aldeia para ir procurar um emprego. - i sibi kuma manga di djinti ta sai buska bida na mar (M.M.) -. (deriv. BUSCAR VIDA). N.S. sin. randja bida.



buska palabra

coloc., *provocar. - Lembranta elis pa ka e buska palabra, ma pa e mostra pasensa (N.T.) -. (deriv. BUSCAR PALABRA).



buska-buska

v., *continuar a procurar. - E buska-buska elis tok, e bin diskubri elis riba di kil polon (L.S.) -. (deriv. BUSCAR). N.M. redobro.



buskadu

part., *procurado. - I un kaminhu ki na buskadu pa mindjoria idukason na Guine (P.dosS.) -. (BUSCADO).



busula

n., *agulha de marear. (BÚSSOLA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



butcu

1.n., *ventre de animais. (BUCHO).

2.n., *músculo posterior da perna. - Pe tene perna, djudju, butcu, kanela, pata di pe (N.M.) -. N.F. vd. butcu di pe. N.S. butcu é hiperónimo de BUCHO e de BUCHO DE PÉ.

butcu di pe

n., *barriga da perna; músculo posterior da perna; sura. (deriv. BUCHO DE PE). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., empréstimo por decalque.



butidja

1.n., (BOTIJA). N.F. V.A., vd. botidja.



buzina

n., *trombeta. (BUZINA). N.S. V.B., sin. buzina di karu.




Yüklə 5,31 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   62




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin