A 1 con., *preposição, não muito frequente, que exprime várias relações no indiresa dja karta a tudu djinti pa konta (R95). (A). N. F. neol a 2



Yüklə 5,31 Mb.
səhifə37/62
tarix02.11.2017
ölçüsü5,31 Mb.
#28194
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   62

mesa-rodondu

n., *debate entre especialistas, cada um com a possibilidade de intervir sobre o assunto estabelecido. - no na fasi un mesa rodondu (R95) -. (MESA-REDONDA). N.M. lexia composta.



mesinhu

1.n., *medicamento; remédio. - n’ bin findi lenha pa n’ ta firbi mesinhu (T.M.) -. (MEZINHA). N.S. MEZINHA designa líquido para clíster ou remédio caseiro. N.S. sin. medikamentu.

2.n., *amuleto; talismã. - i tene mesinhu di fasi disperta djinti ku muri (F.M.) -. N.S. mesinhu é hiperónimo de MEZINHA, de MEDICAMENTO, e de FEITIÇO.

mesis

n., *ácaro que parasita as aves de capoeira; piolho das galinhas. N.F. oxítona. N.S V.M.



mesmu

1.adj., *idêntico; inalterável; igual. - I ten un omi ki na konta mesmu storia dedi 1986 (P.dosS.) -. (MESMO). N.F. neol., memu.

2.adv., *exactamente; e até. - O ki no disidi gueria no na gueria mesmu (R98) -. (MESMO).

Mesopotamia

n., *região que se encontra entre rios; antiga região dos tempos da Bíblia do Antigo Testamento, situada entre os Tigre e Eufrátes. - Deus parsi dianti di no pape Abraon otca ki staba inda na Mesopotamia (N.T.) -. (MESOPOTÂMIA). N.F. proparoxítona.



mestre

1.n., *chefe no trabalho; mestre carpinteiro; mestre pedreiro. (MESTRE).

2.n., *professor; patrão. - Abos, mestres, bo trata bo katibus na manera djustu i bon (N.T.) - i ka bon pa manga di bos sedu mestres (N.T.) - El ki mestre di tudu bardadi (N.T.) -.

metadi

n., *uma das duas partes iguais ou quase iguais em que se divide o todo. - i ka ten metadi ermondadi, o i sedu o i ka sedu (J.S.) -. (METADE). N.S. na metadi di; sin. meiu.



metal

n., *substância simples, dotada de brilho próprio e boa condutora de calor. - pe suma metal ku na lampra (N.T.) -. (METAL). N.F. neol.



metru

n., *unidade de comprimento. - Ridia di duzentus metrus i tadja riu te na roda di mar (M.M.) -. (METRO).



metudu

n., *modo de proceder; processo; táctica. - mamanta i ka un metudu ku pudi tudji mindjer pa i prenha (R96) -. (MÉTODO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. manera.



mi

pron.pess.compl.o., *forma do pronome pessoal complemento oblíquo 1ªsing.; comigo. - Fugu falal: Bu gosta di mi? (T.M.) -. (MIM).



midalha

n., *chapa de metal que serve como condecoração; prémio. - Djinti ke nganha midalhas ne kau li, nunde elis? (IN96) -. (MEDALHA). N.F. neol.



midi

1.v.tr., *determinar uma quantidade por meio de uma medida; calcular as medidas. - I midi prasa ku kana (N.T.) -. (MEDIR).

2.v.tr., *moderar; avaliar refrear. - anos i opozison risponsavel, no ta midi ke ke no na papia (R95) -.

midianeru

n., *intermediário; intercessor; mediador. - Andjus ntrega lei na mon di un midianeru (N.T.) -. (MEDIANEIRO). N.F. neol. N.S. sin. mediadur; sin. nogosiadur.



midida

1.n., *grandeza que serve de padrão para avaliar outras do mesmo género. - Midida ku bo midi ku el, el ku djinti na midi bos (N.T.) -. (MEDIDA).

2.n., *decisão; precaução. - Midida di proteson, ker dizer, midida di siguransa (R98) -.

mididu

part., *mesurado. - dizinvolvimentu di un tera ta mididu pa dizinvolvimentu di si sistema di idukason na kil tera (R98) -. (MEDIDO).



midison

n., *avaliação. (MEDIÇÃO). N.S. V.B.



midji

v., *ajudar alguém no trabalho de pilar. - I nega midji -. N.S. V.A.



midju

n., *nome comum de várias plantas da família das gramináceas. - Purmeru n’ ta dal papa di midju, n’ pui gustu ku mantega (R96) -. (MILHO). N.S. midju-basil; midju-kabalu; midju-pretu; soka di midju; MILHO significa midju-basil.



midju-basil

n., *planta da família das gramináceas, denominado também milho americano ou milho-rei. - papa pa mininu ku midju pretu o midju basil (H.C.) -. (MILHO BASIL). N.M. lexia composta. N.F. guin. N.S. n.v. “Zea mays”; o termo basil indica a sua possível introdução a partir do Brasil.



midju-kabalu

n., *planta da família das gramináceas, denominado também sorgo. (MILHO CAVALO). N.F. guin. N.M. lexia composta. N.S. V.A., n.v. “Sorgum vulgaris”.



midju-pretu

n., *planta da família das gramináceas, denominada também milhete. - Es ku pui ki no labra ki midju pretu ku tarda pa kusidu (C.V.) -. (MILHO PRETO). N.F. Guin. N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Pennisetum typhoides”.



migra

v., *deixar o país de origem para se ir estabelecer noutro. - Si alguin migra pa no tera pa bin buska mindjoris kondison di tarbadju, pa i buskal di utru manera (R95) -. (EMIGRAR). N.F. imigra. N.S. sin. sai di tera.



migrason

n., *saída voluntária do país natal. - Tudu es kusas i iabri kaminhus pa migrason, ku sedu sai di bu tera pa ba buska (R96) -. (EMIGRAÇÃO). N.F. imigrason.



migu

v., *gostar; frequentar. - Karnel bai pa un lugar ku lubu ta migu di sta nel (A.P.) -. (deriv. AMIGO).



mikrobiu

n., *ser vivo, animal ou vegetal, não visível à vista desarmada; microorganismo. - panga-bariga ta bin pabia di susidadi, mikrobius ta ientra atraves di bianda, iagu o mon susu (Igr.I.) -. (MICRÓBIO). N.F. proparoxítona, neol.



mikrofoni

n., *aparelho que permite a amplificação ou a gravação de sons. - no na da dutur Nelson mas un bias no mikrofoni (R95) -. (MICROFONE). N.F. neol.



mil

quant., *número cardinal. - Tacha di mortalidadi di mininus, ku menus di un anu di bida, i di 140 na kada mil nasimentus (P.dosS.) -. (MIL). N.S. mil i un.



mil i un

quant., *número cardinal que significa uma grande quantidade. - Si palabras di guera i kolisensa pronunsiadu di mil i un manera, konformu orijen di kin ki pronunsial (P.dosS.) -. (MIL E UM).



milagri

n., *acontecimento admirável; mistério; prodígio. - Es milagri i sinal di manifestason di sigridu di Deus (L.S.) -. (MILAGRE). N.F. neol.



miliaris

quant., *número cardinal que significa grande quantidade. - Na Afrika miliaris di mininus ta pirdi vida nosentimenti pabia di guera (R96) -. (MILHAR; MILHARES). N.F. paroxítona, neol.



mililitru

n., *milésima parte do litro. (MILILITRO). N.S. V.A.



milion

quant., *número cardinal; mil vezes mil; grande quantia. - un fiskal na ganha un trizentus kuntu, valur di si kustu di vida i un milion (IN96) -. (MILHÃO).



milionariu

adj., *que possui milhões. - alguin ta pega un vinti mil dolar i tciga i dipozital na banku, el na Guine-Bisau, el ki milionariu (IN96) -. (MILIONÁRIO). N.F. proparoxítona, neol.



milisia

n., *tropa colonial; tropa de segunda linha. - i bin tciga altura ki nesesariu riorganiza milisias armadu (C.P.) -. (MILÍCIA). N.F. proparoxítona.



militanti

n., *partidário activo; combatente. - utrus ntindi kuma elis e tene militantis tciu, purtantu e ka pudi toma parti na koligason (IN96) -. (MILITANTE). N.F. neol.



militar

1.adj., *relativo à guerra, à milícia, às tropas. - lei di sirvisu militar obrigatoriu (R95) -. (MILITAR). N.F. neol.

2.n., *indivíduo que faz parte das forças armadas. - militar ki ka ten saida ke ki dibi di fasi ku arma? (R98) -.

mima

v., *acarinhar; dar mimos; amimar. - Mama, n’ didja ki tempu, ku ta mimanba pa n’ kume (J.D.) - (MIMAR). N.S. mima é hipónimo de MIMAR, que significa também representar por gestos.



mimadu

part., *representado por gestos. - Netus ta mimadu pa se dona suma kodes pa se papes (J.S.) -. (MIMADO).



mimosa

n., *árvore da família das Minosáceas. (MIMOSA). N.S. V.B., n.v. “Mimosa pudica senegalensis”.



mimu

n., *carinho. - suma mame ku ta kria si fidju ku mimu (N.T.) -. (MIMO). N.F. neol.



mina 1

1.v., *pôr material explosivo ou minas. - N’ falaba dja kuma kin ke na mina kau i ten ki farta guera (R98) -. (MINAR).

2.n., *desaparecer subitamente. - tabanka disaparsi, baka disaparsi, pekaduris: el omi, kila mina, i ka odjadu djanan mas! (T.M.) -.

mina 2

1.n., *cavidade subterrânea de onde se extraem metais ou água. (MINA).

2.n., *dispositivo com carga explosiva e mecanismo detonador. - kantu ku kai na mina, kantu mutiladu, kantu ku fika sin vista, kantu ku fika sin naris! (C.P.) -.

mina kau

1.coloc., *pôr material explosiva ou minas. - Kin ke na mina kau i ten ki farta guera (R98) -. (deriv. MINAR O CABO). 2.coloc., *pôr obstáculos. (MINAR O CABO). N.F. fig.



minadu

part., *diz-se de um território com minas. - No fala elis pa e toma muitu kuidadu ku areas ke sibi kuma militaris sta li, i area ke normalmenti kunsa minadu (R98) -. (MINADO).



minajen

n., *acção ou efeito de espalhar minas. - ali utru minajen ku fasidu na aria li di Bisau (R98) -. (deriv. MINAR). N.F. paroxítona, neol.



minanta

v.caus., *fazer desaparecer. (deriv. MINAR). N.S. V.M.



mindjer

1.n.f., *pessoa de sexo feminino. - N’ odja un mindjer bonitu i bisti saia budjugu bonitu i karga mbuludju i firma i na furta djubin (N.M.) -. (MULHER).

2.n.f., *esposa; companheira. - omi ta pabi son lugar pa si mindjer, kila ta tarbadja kil lugar, ki arus e ta dividil (N.M.) -.

mindjer-garandi

n., *mulher velha; minha velha; matriarca. - I falal: bin kudi un mindjer garandi na rua! (R95) -. (deriv. GRANDE MULHER). N.M. lexia composta. N.S. mindjer-garandi é hipónimo de GRANDE MULHER que designa também a mulher famosa; garandi mindjer designa a mulher famosa e mindjer kumpridu designa a mulher alta.



mindjerenti

n., *alguém que gosta muito de mulheres. (MULHERENGO). N.S. V.B., sin. mansebu.



mindjerndadi

1.n., *órgão sexual feminino; vagina. - no na pidi bos pa bo ivita di fasi korti garandi na mindjerndadi di badjudas, pabia i pudi provoka molostrus garandi, pirdi sangui o purblema garandi na ora di padi (Cecomes) -. (deriv. MULHER). N.S. sin. femiandadi.

2.n. pitu di mindjerndadi, *proeminência na região pélvica da mulher; monte de Vénus. (deriv. PEITO). N.M. lexia complexa.

mindjor

1.adj.comp., *comparativo de bom; que é de qualidade superior. - kumpra mas baratu i produtu mindjor (P.dosS.) -. (MELHOR).

2.adv., *comparativo de bem; de modo mais perfeito. - no tera pudiba dja mindjor pasa na buska un utru rumu (R98) -. N.S. sin. mas mindjor.

mindjora

v.tr., *tornar mais próspero; aperfeiçoar. - manera ku bu pudi mindjora fonti di iagu na bu tabanka (igr.I.) -. (MELHORAR). N.F. vd. mindjoria 1.



mindjoramentu

n., *aperfeiçoamento; progresso. - projetu di mindjoramentu di bairus (R95) -. (MELHORAMENTO).



mindjoria 1

1.v.tr., *tornar mais próspero; aperfeiçoar. - I un kaminhu ki na buskadu pa mindjoria idukason na Guine (P.dosS.) -. (MELHORAR). N.F. mindjora. N.S. ant. pioranta.

2.v.intr., *sentir alívio de saúde; tornar-se mais próspero. - ka bu priokupa ku mi, n’ na mindjoria (Cecomes) -. N.S. ant. piora.

mindjoria 2

n., *acto ou efeito de melhorar; diminuição de doença. - Bon mindjoria, ami lundju di bo, i pena nha mon ka iangasa kosta pa n’ didjau (J.D.) -. (MELHORA). N.F. paroxítona.



mindjoriadu

part., *mais perfeito; corrigido. - Seti mindjeris di es tabanka tene dja fugon mindjoriadu e ka ta gasta lenha suma ami (M.M.) -. (MELHORADO).



mineru

n., *pessoa que trabalha nas minas. (MINEIRO). N.S. V.B.



mingua

v.intr., *tornar-se menor; diminuir; decrescer. - kurpu fika i na mingua son (Cecomes) -. (MINGUAR). N.F. proparoxítona, neol.



minguadu

part., *diminuido. (MINGUADO). N.S. V.B.



minhoka

n., (MINHOCA). N.F. neol., vd. manhoka. N.S. V.B.



mini

adj., *elemento de formação de palavras que significa pequenez. - e badjuda di mini-saia nganan, i falan kuma ami son ki i misti, didime i foranu kuatru. (A.B.) - mini-karnaval (R95) -. (MINI-).



minimu

1.adj.superl., *superlativo absoluto de pequeno; mais pequeno; mais baixo. - salariu minimu (R95) -. (MÍNIMO). N.F. proparoxítona, neol.

2.n., *a mais pequena quantidade de uma coisa. - bu ten ke dal un minimu di kunhisimentu (R99) -.

minina

n.f., *criança de sexo feminino; mulher nova ou adulta solteira. - i ten un tera ke teneba kuadrus di si tera, minina di kintu anu, minina di kuartu anu di Liseu (C.P.) -. (MENINA). N.F. mininu.



mininesa

n., *meninice; infância. - No mininesa ku mininesa di aos i ka djuntu (J.S.) -. (MENINEZ).



mininjite

n., *doença que afecta as membranas do cérebro, denominadas meninges. - I ten beju tambe pa ivita nes momentu di duenti ku bu sibi kuma i tene es duensa di mininjite (R98) -. (MENINGITE). N.F. neol.



mininu

n., *criança. - Otca mininu i grandi un bokadu, si pape i ta toma siti i ba djubi di fidju (F.M.) -. (MENINO). N.S. mininu é hiperónimo de MENINO e de MENINA; mininu di kriason; mininu kansadu.



mininu di kriason

n., *filho ou filha entregue a uma família para receber uma educação. - n’ ta lanta n’ dobra nha stera, mininu di kriason pega trabadju (C.S.) -. (deriv. MININO DE CRIAÇÃO). N.M. lexia complexa. N.S. sin. kriason.



mininu kansadu

n., *diz-se de um miúdo chato ou aborrecido, que está a importunar. (deriv. O MENINO CANSA). N.M. lexia composta. N.S. V.M.



mininusinhu

n.dim., *criança pequena. - No sibi kuma kasamenti di mininusinhu ku ka tene kurpu inda di padi, si bu dal kasamenti tambe na un omi ku pudi sedu si dona, kila tambi ka bali (R95) -. (MENINOZINHO). N.S. mininusinhu é hiperónimo de MENINOZINHO e de MENINOZINHA.



ministeriu

n., *cada um dos departamentos em que se divide o poder executivo. - ministeriu di promoson feminina (R95) -. (MINISTÉRIO). N.F. proparoxítona, neol.



ministra

n.f., *membro de sexo feminino do Conselho de Ministros. - pa sinhora ministra informanu (R95) -. (MINISTRA).



ministru

1.n., *membro do poder executivo que dirige um ministério. - Ami so pa lembranta ministru kiston di strada di Mansaba-Bafata (R95) -. (MINISTRO). N.F. neol.

2.n., *aquele que tem um cargo ou está encarregado duma função; na liturgia cristã, designa a pessoa que exerce certas funções sagradas. - Ora ki tudu fasidu, padri ku ministrus e na sai (L.Cat.) -.

ministrundadi

n., *cargo ou funções de ministro; ministrado. - Pulitikus faima par el, ke sedu ministrundadi o utru kuru dentru di guvernu (R98) -. (deriv. MINISTRO).



minoria

n., *a parte menor; pequeno número em relação a um conjunto. - nes momentu i minoria ki ta benefisia ku kil koldadi di situason (IN96) -. (MINORIA). N.F. paroxítona, neol.



minsa

v., (MIJAR). N.F. vd. misa 2. N.S. V.B.



mintida

n., *afirmação contrária à verdade; engano. - ka bu konta mintida nin ka bu da tustumunhu falsu (L.S.) -. (MENTIRA). N.F. mintira. N.S. kontadur di mintida; sin. kafumban; ant. bardadi.



mintira

n., - nunka mas i ka torna konta mintira na si vida (L.S.) -. (MENTIRA). N.F. neol., vd. mintida.



minutu

1.n., *medida de tempo, que corresponde à sexagésima parte da hora. - Si aos sabura i so pa alguns minutus, amanha i pudi sedu kasabi pa restu di bu vida (Cecomes) -. (MINUTO).

2.n., *medida de ângulo, que corresponde à sexagésima parte do grau.

miol

1.n., *cérebro; medula. (MIOLO). N.F. miolu.

2.n., *inteligência; juízo. (MIOLO).

3.n., *parte interior de certos frutos. (MIOLO). N.S. V.A.; miol é hiperónimo de CÉREBRO, de MEDULA e de MIOLO; sin. totona.



miolu

n., - Fidju di no tera ku tene miolu dentru di kabesa pa tarbadja dritu (R98) -. (MIOLO). N.F. neol., vd. miol.



mip

intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [intenso]. - sukuru mip -. N.S. V.A.



mira 1

v.tr., *fazer mira ou pontaria. - I ba murdil na pe, otca i na miraba dja Pumba (L.S.) -. (MIRAR). N.F. neol.



mira 2

n., *perfume produzido com a planta homónima, da família das Burseráceas. - e pursenta kusas ke tisi pa patil, uru ku insensu ku mira (N.T.) -. (MIRRA).



mis

n., *cada uma das doze partes em que se divide o ano. - Speransa di un pes pa kada fin di mis, pa kil mininus na moransa pa ka e tcora fomi (T.Dj.) -. (MÊS). N.M. pl. mizis.



Misa 1

n., *cerimónia eucarística com que as comunidades cristãs comemoram o sacrifício de Cristo. - Sugunda-fera e rasa Misa di alma di Okandi, pa si alma bai diskansa na utru mundu (N.M.) -. (MISSA). N.F. a vogal i é alta anterior-palatal, longa.



misa 2

n., *urinar. - Kabra nunka i ka ta misa dianti di Lubu (L.A.) -. (MIJAR). N.F. a vogal i é alta média-central, muito breve; minsa.



misadu

part., *urinado. (MIJADO). N.S. V.B.



misadura

n., *jacto de urina; mancha de urina; mijadela. - Bai darma misadura di mininu -. (deriv. MIJAR). N.S. V.A.



misal

n., *livro litúrgico com as orações da Missa. - Misal festivu di kada anu (L.Cat.) -. (MISSAL).



miserikordia

n., *compaixão; bondade; piedade; perdão. - Sortiadu i kilis ku na trata utrus ku miserikordia, pabia e na bin odja miserikordia tambi (N.T.) -. (MISERICÓRDIA). N.F. proparoxítona, neol.



miserikordiozu

adj., *clemente; compassivo. - N’ na sedu miserikordiozu ku se maldadi (N.T.) -. (MISERICORDIOSO). N.F. paroxítona, neol.



misionariu

1.n., *pessoa enviada por uma comunidade cristã ou por outro grupo religioso com o objectivo de pregar e de testemunhar a fé. - No na rogau pa misionarius pa e nguenta tudu kanseras, pa e guarda sempri se fe (L.Cat.) -. (MISSIONÁRIO). N.F. proparoxítona.

2.adj., *relativo à missionário. - vida misionariu (L.S.) -.

miskinha

1.v.tr., *lamentar. - Bo sinti padida e na miskinha se kansera (C.V.) -. (AMESQUINHAR).

2.v.intr., *queixar-se. - ke ku manda bu na miskinha, bo na fala kuma bo ka tene pon? (N.T.) -. (AMESQUINAR.SE).

miskita

n., *edifício de culto islámico. - No ta odja e na kumpu miskitas (IN96) -. (MESQUITA).



miskitu

n., *insecto díptero, cuja picada é muito dolorosa e, às vezes, é causa de doenças infecciosas como o paludismo ou a febre amarela. - Miskitu gosta di kau sukuru ku tene iagu sintadu (Igr.I.) -. (MOSQUITO). N.F. muskitu.



mison

1.n., *expedição; encargo; incumbência. - ami n’ tene ke lanta pa djubi si tudu mison i na kumpridu (C.P.) -. (MISSÃO).

2.n., *comissão diplomática; estabelecimento de Missionários. - Mison katolika (N.M.) -.

3.n., mison di sonu, *durante o tempo colonial, estabelecimento e pessoal responsável pelo tratamento e combate contra as doenças infecciosas. - antigu mison di sonu (R98) -. (MISSÃO DO SONO).



mistadi

n., (AMIZADE). N.F. arc., vd. amizadi. N.S. V.B.



misteriu

n., *segredo; verdade de uma religião e de seu culto. - misteriu di Santisima Trindadi (L.Cat.) -. (MISTÉRIO). N.F. proparoxítona.



misti

1.v.s.saux., *verbo semiauxiliar que exprime o conceito de [desejo]; desejar; querer. - kin ki misti ta bai kumpra (P.dosS.) - n’ ka misti tokalba purke i ka ten nada ofisial (R95) - I misti kontal nomi di badjuda (T.M.) -. (deriv. MISTER; MESTER).

2.v., *desejar; ter necessidade. - Anos no misti pa no bai pa votason (R95) - anos no misti pa legalidadi ten (R95) -. N.S. P.arc. “mester”, que significa profissão ou necessidade: “possã conprar as cousas que ouuerê mester” (Afonso X, Foro Real).

3.v.tr., *desejar sexualmente. - Nau, nau, nau ka bu pega nha rabada, si bu mistin bu na konta nha mame (I.eI.) -.



mistida

1.n., *tudo o que uma pessoa deseja ou necessita; necessidade, desejo. - Arus ki ta kuradu mistida ku el (IN84) -. (deriv. MISTER). N.S. safa mistida.

2.n., *querença; cobiça. - Mistida ta pui n’ ka sibi si sol kinti nin si kaminhu lundju (L.A.) -.

mistidu

part., *desejado; necessitado. - Karnaval ku sedu festa ku ma mistidu pa tudu pubis di tcon di Guine (A.C.) -. (deriv. MISTER).



mistisu

n., *indivíduo que descende de pais de raças diferentes; mulato. - Strandjerus nin ki pretu o mistisu e ta dadu presu altu: es splorason ta odjadu na tudu feras di Bisau (P.dosS.) -. (MESTIÇO). N.S. sin. mulatu.



mistura 1

v.tr., *juntar coisas diferentes. (MISTURAR). N.S. V.B., sin. djagasi.



mistura 2

n., *composição; mescla. - tudu dia bu dibi di modjal pa mistura pudi pega n’utru (M.M.) -. (MISTURA).



misturadu

part., *mesclado. (MISTURADO). N.S. V.B.



misturason

n., *mênstruo; menorreia; regras menstruais. - Mamanta tudu ora, tantu di dia suma di noti, ta atraza misturason, ku sedu i ta pui mindjer ki padida pa i tarda pa laba lua (R96) -. (MENSTRUAÇÃO). N.F. neol. N.S. sin. laba lua (v.); odja lua (v.).



miti

1.v.tr., *pôr; colocar. - N’ na miti nan malgueta ku limon tok i tciga (R95) -. (METER). N.S. miti iagu; miti



medu.

2.v.intr., *envolver-se; intrometer-se. - Kal dia ki garafa miti na djugu di pedra si ka kebra ki ba buska? (I.eI.) -. (METER-SE). N.S. miti matu.



miti boka

coloc., *intrometer-se ou ingerir-se nos negócios alheios; criticar. - Okupason di no tera i grandi violason di prinsipiu ki ka miti boka na prublema ki ka di bu kasa (R98) -. (METER A BOCA). N.S. sin. furanta boka.



miti iagu

coloc., *deixar entrar água; mostrar fraqueza. - es kanua ta miti iagu tciu, no ten ke sibintil riba -. (METER ÁGUA). N.S. V.A.



miti matu

coloc., *esconder-se ou entrar na floresta. - Katcuris di tabanka kunsa ku ladra, i kuri i miti matu (A.P.) -. (deriv. METER-SE POR DENTRO DO MATO).



miti medu

coloc., *causar terror; espantar. - Manera ke kil la i ta mitiba dja manga di djintis medu (C.P.) -. (METER MEDO).



mitidu

1.part., *colocado; posto. - No na kababa tudu pa mitidu na kalabus, pa e fasi ke ke misti (R98) -. (METIDO).

2.part., *intrometido. - Guvernu ka tene kompitensia, purke Guvernu propi sta mitidu la (IN96) -.

mitradja

v., *disparar com uma metralhadora. (METRALHAR). N.S. V.B.



mitralhadora

n., *arma que dispara muitos projécteis num espaço de tempo brevíssimo. - Pasiensia tene limiti, i obidu tirus gosi, duranti serka di sinku minutus, di un mitralhadora (R98) -. (METRALHADORA). N.F. neol., matradora.



miuda

n.f., *criança pequena; moça. - utru tene mindjer na kaza, e tene un miuda ke na ianda ku el (IN96) -. (MIÚDA). N.S. sin. miudu.



miudu

1.n., *criança. (MIÚDO).

2.adj., *muito pequeno. (MIÚDO). N.F. paroxítona. N.S. V.B.

mobiliza

v., *pôr em acção; envolver, organizar tropas para acções militares. - I ba pega mobiliza djintis di utrus tabanka i fasi guera kontra si djintis (F.M.) -. (MOBILIZAR). N.F. neol.



mobilizason

n., *acção de mobilizar; envolvimento; conjunto de preparativos para pôr um exército movimento. - I ten manga di papel ku no mindjer pudi toma parti nel, na mobilizason, na saudi, na insinu (C.P.) -. (MOBILIZAÇÃO). N.F. neol.



moda

n., *uso corrente; forma actual do vestuário; voga. - Aos son boneka ki sta na moda, mininus ka kunsi dja mas fidju dos (J.S.) -. (MODA). N.F. neol.



modelu

n., - Zanda misti sedu modelu (J.D.) -. (MODELO). N.F. neol., vd. mudelu.



modernu

adj., - mundu modernu (R95) -. (MODERNO). N.F. neol., vd. mudernu.



modja

1.v.tr., *banhar; embeber em líquido. - kin ku misti pis i ta modja rabada na iagu (L.A.) -. (MOLHAR). N.S. modja boka.

2.v.intr., *estar humedecido; receber líquido sobre si. - Utru parti kai riba di pedra, i nasi i seka pabia kau ka modja (N.T.) -. (MOLHAR-SE).

modja boka

coloc., *tomar ou oferecer uma pequena bebida alcoólica ou aperitivo. - si bu misti, bu ta burin kil di modja boka (M.M.) -. (deriv. MOLHAR A BOCA).



modjadu

part., *humedecido; banhado; coberto de água. - Bibu kala, mortu na papia: padja modjadu ku padja seku (Co.D.B.) -. (MOLHADO).



modu

n., *forma e uso particular de fazer alguma coisa; maneira. - un omi asin i un omi bandidu, un omi ku ka tene modus di vivi ku un mindjer (IN96) -. (MODO). N.F. neol.



moka 1

v.tr., *copular; ter relações sexuais. (MOCAR). N.F. fam. N.S. V.B.



moka 2

n., *máquina típica para ferver o café. (deriv. MOCA). N.S. V.B.; MOCA designa uma cidade da Arábia.



moka-tcon

n., *nome de um pássaro de cor branca e cinzenta. (deriv. MOCAR O CHÃO). N.M. lexia composta. N.S. V.A.; o nome deriva do hábito desse pássaro de movimentar a cauda no chão; sin. deus ka dan mindjer



mokisi

v.caus., N.F. proparoxítona, vd. moksi. N.S. V.A.



mokoto

n., *prato feito com vísceras, fígado, cabeça e pé de cabra. N.F. oxítona. N.S. V.M.



moksi

v.caus., *fazer que alguém se embriague. - bu na moksin -. N.F. mokisi. N.S. V.A.



moku

1.adj., *diz-se do arroz ou outro cereal bem triturado; pilado; moído; esfarinhado. - ki kabesa di kamaron bu pilal to ki moku (R96) -.

2.adj., *que tem a ponta quebrada ou gasta; que não é agudo; coisa mal afiada; rombo. - Bardadi me faka di atorna ka ta moku, ma na manera di molal, bu pudi lanha bu dedu! (A.P.) -.

3.adj., *bêbedo; estonteado; desorientado.

4.n., *bebedeira. N.S. kume moku; ruti moku.

mola 1

v., *afiar; tornar cortante; aguçar. - Sol mansi, e mola tarsadus e bai farfari arus di Lubu tudu (F.M.) -. (AMOLAR).



mola 2

1.n., *pedra que serve para amolar objectos cortantes; pequena mó; rebolo. (deriv. MÓ; MOLA).

2.n., *lâmina metálica dotada de elasticidade. - Kama di mola (J.D.) -. N.F. neol. N.S. mola é hiperónimo de MÓ e de MOLA.

moladu

part., *afiado; aguçado. - i tenba tambi un faka moladu (N.T.) -. (AMOLADO). N.S. sin. fiadu 2.



molera

n., *porção membranosa entre os ossos do crânio dos bebés; fontanela frontoparietal; moleirinha das crianças. - Kuma ku bu pudi rapara panga-bariga si i gravi? Molera ta kai, boka ta seku, misa ta puku (Igr.I.) -. (MOLEIRA).



molestra

v., - Ka bu mata nin molestra, bu kabesa o utrus, nin na kurpu nin na alma (L.Cat.) -. (MOLESTAR). N.F vd. molostra.



molga

v., *modelar. (MOLDAR). N.F. neol. N.S. V.B.



moli

adj., *que cede à menor pressão; indolente; preguiçoso. - pis ki tene os moli, suma pis-reia, kaudu, pis-berga, kasapai (N.M.) -. (MOLE). N.S. moli potok.



moli mon

coloc., *ser inconstante. - Djubin nan Djon Djon, i amonton! moli mon (C.S.) -. (deriv. MÃO MOLE).



moli potok

adj.superl., *ser muito amolecido, como a lama. N.S. V.A.



molinti kurpu

coloc., (deriv. AMOLECER O CORPO). N.F. vd. molisi kurpu. N.S. V.M.



molisi

v.caus., *tornar mole; abrandar. - Bu ta molisi korson di omi (L.Cat.) -. (AMOLECER). N.F. proparoxítona, neol.



molisi kurpu

coloc., *descontrair o corpo. (deriv. AMOLECER O CORPO). N.F. proparoxítona, molinti kurpu. N.S. V.M.



molisimentu

n., *falta de forças físicas; enfraquecimento. - i ten duensa di molisimentu (N.T.) -. (AMOLECIMENTO).



molongu

adj., *diz-se de pessoa preguiçosa ou indolente; molengão. (MOLENGA). N.S. V.B.



molosta

v.tr., - para, bu na molostan (J.D.) -. (MOLESTAR). N.F. proparoxítona, vd. molostra.



molostra

1.v.tr., *causar dano físico ou moral; ferir; maltratar. (MOLESTAR). N.F. paroxítona, molestra; molosta. N.S. molostra risu.

2.v.intr., *ferir-se. - djintis panta mal, djintis kuri, utrus molostra, utrus e ka pudi kuri (R98) -. (MOLESTAR-SE).

molostra risu

coloc., *causar muito dano; maltratar gravemente. - E fural tetu di si bar, pedras di un tamanhus si panha pekadur, klaru bu na molostra risu (R95) -. (deriv. MOLESTAR RIJO).



molostru

n., *sofrimento físico; incómodo. - i pudi provoka molostrus garandi (Cecomes) -. (deriv. MOLÉSTIA).



momentu

n., - e na rasa na silensiu alguns momentus (L.Cat.) -. (MOMENTO). N.F. neol., vd. mumentu.



mon

1.n., *parte do corpo humano na extremidade do braço. - bu na odja mindjer ku si fidju pikininu na mon (C.P.) -. (MÃO). N.S. djunta mon; dobra mon; ialsa mon; lampada di mon; lens di mon; lus di mon; moli mon; mon direta; mon di kaleron; mon skerda; palmu di mon; pasa ku mon; pui mon; ridia di mon; risu mon; sana mon; tapa rostu ku mon; tcabi di mon.

2.n., *extremidade dos membros das reses de talho, depois de cortada; membro anterior dos quadrúpedes. N.S. mon di baka; mon di timba.

3.n., *parte de um utensílio por onde este se empunha com a mão.



mon di baka

n., *prato típico. (MÃO-DE-VACA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.



mon di kaleron

n., *asa de caldeirão. (deriv. MÃO DE CALDEIRÃO). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.



mon di timba

1.n., *acto do caloteiro, ou seja de uma pessoa que pede emprestado sem a intenção de restituir;. - i ba da elis santa maria di mon di timba nunde ki toma televizons ku djeraduris, kusas ku sta na balur di sesenta milions di franku CFA (R98) -. (deriv. A MÃO DO TIMBA). N.F. Mandinga “tìmpa” ou “tìmba” que designa o mamífero Timba.

2.n., *arma secreta ou feitiço feito com um membro, a pata dianteira esquerda, do urso formigueiro.

mon direta

n., *o lado direito; dextra ou destra. - i ta bati ki po na mon direta, kila ta fika i na somna (N.M.) -. (MÃO DIREITA). N.M. lexia composta.



mon skerda

n., *o lado da sinistra. - na si mon skerda i staba Zakarias ku Mesulan (A.T.) -. (MÃO ESQUERDA). N.M. lexia composta.



mona

1.n., *espécie de macaco; macaco mona; mono. (MONA). N.S. n.v. “Cercopithecus mona campbelli”.

2.adj., *pessoa feia. N.S. V.B.

monarkia

n., *forma de governo em que o poder é detido por um monarca. - Edjitu torna un monarkia kostitusional (R95) -. (MONARQUIA). N.F. paroxítona.



monda

v., *arrancar manualmente a erva daninha; capinar; limpar. - tempu di monda tciga, djintis tudu ta baiba monda (L.S.) -. (MONDAR).



mondadu

part., *limpo; capinado. (MONDADO). N.S. V.B.



monetariu

adj., *relativo à moeda. - Fundu Monetariu Internasional (R95) -. (MONETÁRIO). N.F. proparoxítona, neol.



monhe

n., *pulseira de borracha. N.S. V.M.



monho

n., *peixe miúdo utilizado na culinária dos Balantas. - E teneba tambi un bokadu di monho (N.T.) -. N.F. oxítona.



moni

n., *papa de bolinha de arroz farinado e edulcorado, consumida especialmente no mês de Ramadão para “cortar o jejum”. N.F. Mandinga “mòni” que designa esse tipo de comida; muni 2. N.S. V.B.



monoteista

adj., *partidário do monoteísmo ou religião que admite um único Deus. - I ten kil rilijons tantu monoteistas purtantu ku tene un deus mas dizinvolvidu (IN96) -. (MONOTEÍSTA). N.F. paroxítona, neol.



monta

1.v.tr., *colocar sobre; cavalgar. - Lebri monta Lion, i pega korda, i pega ramu (A.P.) -. (MONTAR). N.S. monta na kabalu.

2.v.tr., *preparar por peças; aprontar para funcionar. - Gosi li na Bisau n’ monta dja nha siguransa tudu ladu (M.J.) -.

monta na kabalu

coloc., *cavalgar. - e djuntadu pa fasi guera pa kil ku montaba na kabalu ku si tropas (N.T.) -. (MONTAR A CAVALO). N.S. sin. mbarka na kabalu.



montadu

1.part., *preparado; aprontado. - Kil la i un bon programa i ta montadu dritu, i ta trata di bon asuntus (R77) -. (MONTADO).

2.part., *que cavalga; posto sobre. - Ali bu rei na bin pa bo, mansu, montadu na fidjusinhu di buru (N.T.) -.

montanha

n., *monte; serra. - Dia ki nha baka preta ka subi montanha mundu ka sabi: kaleron (J.M.B.) -. (MONTANHA). N.F. neol. N.S. sin. monti.



monti

n., *grande elevação de terreno acima do solo circunjacente. - i sibi na un monti i sinta la (N.T.) -. (MONTE). N.F. neol. N.S. sin. montanha.



montia

v., *caçar; ir à caça no monte. - Gatu fartu ka ta montia (D.G.C.) -. (MONTEAR). N.F. paroxítona.



montiadu

part., *caçado. - Limaria i ka son na Guine ki ta kasadu nel, i ta montiadu na Europa, na Amerika, na Asia, na Oseania (IN96) -. (MONTEADO).



montiadur

n., *caçador. - I bin sai un montiadur ku bin bai montia na matu (T.M.) -. (MONTEADOR).



mopi

1.v., *amolgar; mossar; amachucar. N.F. Pepel (M.deBarros). 2.v., *achatar. - I mopi kabesa -. N.S. V.A.



mopi-mopi

1.v.tr., *amachucar. N.M. redobro. 2.v.intr., *ter muitas mossas. N.S. V.A.



mora

v.intr., *habitar; residir. - bu ka na mora na kasa di alguin sin paga renda (N.M.) -. (MORAR).



mora djuntu

coloc., *coabitar. - e mora djuntu suma djintis ke mama (F.M.) -. (MORAR JUNTOS).



morada

n., *casa de habitação; alojamento; domicílio. - Gosi dja Deus ten si morada na metadi di djinti (N.T.) -. (MORADA). N.F. neol. N.S. sin. moradia.



moradia

n., *lugar onde se habita; vivenda. - Kaza di nha pape ten manga di moradias (N.T.) -. (MORADIA). N.F. paroxítona. N.S. sin. morada.



moradur

n., *habitante. - Toka-tokas i salbason pa manga di moraduris di Bisau (P.dosS.) -. (MORADOR). N.F. neol. N.S. sin. abitanti.



moral

1.n., *ciência dos bons costumes; conjunto dos costumes e opiniões de um indivíduo ou grupo respeitantes o comportamento. - Bu ta distrui propri moral di bu fidjus ke na pasa ka na ta odjau na kasa (IN96) -. (MORAL). N.F. neol.

2.adj., *referente à moral ou ética. - bon komportamentu moral (Igr.I.) -.

morangu

n., *fruto de morangueiro, da família das Rosáceas. (MORANGO). N.S. V.B., n.v. da planta: “Fragaria vesca”.



moransa

n., *unidade habitacional; conjunto de casas pertencente a um agregado familiar. - Na kil moransa i ten un kasa ku dingui (A.P.) -. (deriv. MORAR).



moranta

v.caus., *fazer habitar; hospedar; domiciliar. - Nin si bu morantal na seti sobradis, buli na balansa son (J.A.) -. (deriv. MORAR).



morenu

adj., *de cor um bocado escura. (MORENO). N.S. V.B.



morera

n., *árvore da família das Moráceas que produz amoras e cujas folhas são utilizadas na alimentação do bicho-da-seda. (AMOREIRA). N.S. V.B.; n.v. “Morus alba” (AMOREIRA BRANCA); “Morus nigra” (AMOREIRA NEGRA).



moringu

n., *bilha de barro para conservar a água fresca; moringa; moringue. - Badjuda mitil anel na dedu i kaba i darmal iagu di si moringu, i fikal la (A.P.) -. (MORINGO).



morna 1

1.v.tr., *tornar morno. (MORNAR).

2.v.intr., *tornar-se morno. - iagu firbintidu ku morna dja (Igr.I.) -. (AMORNAR).

morna 2

n., *cantiga; dança típica de Cabo-Verde, de carácter dolente. - Si bu misti obi morna, suta fidju di kantadera (L.A.) -. (MORNA).



mornu

adj., *tépido. - Tudu kusa ku no na kume dibi di kusinhadu tok i kusidu, no kumel djanan kil ora kinti o mornu (R95) -. (MORNO). N.F. neol.



mortadja

n., *lençol ou roupa fúnebre; panos e outras coisas que acompanham o cadáver ou defunto. - djunta bu mortadjas bu bin djudanu (J.D.) -. (MORTALHA). N.F. murtadja.



mortal

1.adj., *sujeito à morte. - kurpu mortal (N.T.) -. (MORTAL). N.F. neol.

2.adj., *que causa morte. - kuazi un dia sin, un dia nau, i ta ten asidenti mortal (R95) -.

mortandadi

n., - baka tisidu di kau di tcur, di algun sirmonia o di mortandadi di limarias (P.dosS.) -. (deriv. MORTE). N.F. vd. mortundadi.



morte

n., - Otca ke rei bin sibi di morte di si fidju, i manda ordi pa e prindi kil dus ermons (L.S.) -. (MORTE). N.F. neol., vd. mortu.



mortu 1

1.n., *pessoa que morreu; cadáver; defunto. - e ta fala kuma kil avion ka ta da firidu, el tudu bomba ke larga i son mortu ki ta fasi (C.P.) -. (MORTO). N.S. sin dufuntu.

2.part., *que deixou de viver; que está sem movimento; inerte. - i bibi toki kansa, i kai i fika sin suma mortu (T.M.) -. N.F. muridu.

mortu 2

n., *acto de morrer; falecimento. - Dipus di sabura mortu i ka nada (J.S.) -. (MORTE). N.F. morte.



mortundadi

n., *número de mortes ocorridas num espaço de tempo; mortalidade. - mortundadis na teras mas pobris i na rastanu dja pa un mundu di kasabi sin kumpanher (R96) -. (deriv. MORTE). N.F. mortandadi.



mos

n.m., *rapaz jovem. - So pa n’ kuri, e mos nganan nan (F.J.) -. (MOÇO). N.F. mosu.



mosa

n.f., *rapariga; mulher ainda nova; namorada. - i ten manga di rapazis ke ka tene noson di risponsabilidadi i ta djulga ianda ku un, dus, tris, kuatru mosas: kila ki fama (IN96) -. (MOÇA). N.F. neol. N.S. sin. badjuda.



Mosambikanu

1.n., *habitante de Moçambique, um dos países membro do CPLP. (MOÇAMBICANO). N.F. neol.

2.adj., *relativo a Moçambique. - presidenti mosambikanu (R95) -.

Mosambiki

n., *um dos países da lusofonia, situado no hemisfério sudeste do continente africano. - Ospital Tris di Agosto ta risibiba tudu firidus di guera di Angola ku di Mosambiki (IN96) -. (MOÇAMBIQUE).



moska

n., *insecto díptero que tem por tipo a mosca doméstica e que tem numerosas espécies. - Kil moska, o ke sinta na susudadi, e ta sai mas e bin sinta na ki mesmu kumida (R95) -. (MOSCA). N.S. n.v. “Musca domestica”; bana-moska; moska di seguera.



moska-brabu

n., *a mosca tsé-tsé que causa a doença-do-sono; tavão. - si ermonsinhu ta bida moska brabu i pega si tras (T.M.) -. (deriv. MOSCA BRAVA). N.M. lexia composta.



moska di seguera

n., *mosca cuja picada causa a doença oncocercose. (MOSCA DA CEGUEIRA). N.M. lexia complexa. N.S. sin. uansire.



moskia

v., *diz-se das moscas que voam sobre um objecto; esvoaçar; zumbir. - Si bu seka un pratu na un kau ki ka apropriadu pa pui ki pratu, si tempu di tcuba, moska ke na moskia ki susudadi (IN96) -. (deriv. MOSCA). N.F. proparoxítona.



mostarda

1.n., *semente da mostardeira, planta da família das crucíferas. - Un omi toma simenti di mostarda i sumial na orta (N.T.) -. (MOSTARDA). N.F. neol.

2.n., *molho que se prepara com farinha obtidas das sementes de mostarda.

mostas

n., *bigode. N.F. oxítona; Francês “moustache”. N.S. V.B., sin. bigodi.



mostra

1.v.tr., *pôr à vista: exibir. - Elis tambi e ta tcoma badjuda e mostra ke ki si rapas manda (N.M.) -. (MOSTRAR). N.F. neol. N.S. mostra matcundadi.

2.v.tr., *demonstrar; provar. - No ten ke mostra Spinola kuma i ka Cabral ke i PAIGC (C.P.) -.

3.v.intr., *revelar-se. - Populason ta mostra muitu priokupadu ku kustu di vida (R95) -. (MOSTRAR-SE).



mostra matcundadi

coloc., *exibir a própria valentia; ser corajoso. - Kadakin na mostra matcundadi (Dea) -. N:S: neol. N.S. sin. fasi matcundadi.



mostradu

1.part., *exposto; revelado. - suma ki mostradu na figura (Igr.I.) -. (MOSTRADO). N.F. neol.

2.part., *provado. - manera ki lanta di mortu, i mostradu ku puder kuma el i fidju di Deus (N.T.) -.

mostru

n., *pessoa muito feia; indivíduo anormal. (MONSTRO). N.S. V.B.



mosu

n., - i normal pa un mosu ianda ku un mosa (IN96) -. (MOÇO). N.F. neol., vd. Mos.



mota

n., *veículo de duas rodas com motor; motocicleta. - i kamba riba di mota i bai pa kil badjuda (L.S.) -. (MOTA). N.F. neol.



motivu

1.n., *causa; razão. - Tambi i konta kal ki motivu di labantamentu (R98) -. (MOTIVO). N.F. neol.

2.n., *ocasião; pretexto. - I ka ten nin un motivu ku no pudi da pa djustifika e barudju (N.T.) -.

motor

n., - I ten tambi transporti di mar ki ta fasidu pa kanuas ku motor i sin motor (P.dosS.) -. (MOTOR). N.F. neol., vd. mutur.



motorista

n., *pessoa que dirige um motor. (MOTORISTA). N.S. V.B.



movel

1.n., *peça de mobília. (MÓVEL). N.F. paroxítona.

2.adj., *volúvel. (MÓVEL). N.S. V.B.

movimenta

v., - Na Bo no ta vivi, no ta movimenta, no izisti (L.Cat.) -. (MOVIMENTAR). N.F. neol., vd. muvimenta.



movimentu

n., - Bu dibi di sta sempri na movimentu (C.P.) -. (MOVIMENTO). N.F. neol., vd. muvimentu.



mpadjadu

part., *enchido de palha; revestido de palha. (EMPALHADO). N.S. V.B.



mpakota

v.tr., *fazer pacotes. (EMPACOTAR). N.S. V.B.



mpakotadu

part., *enfardado; posto em pacote. (EMPACOTADO). N.S. V.B.



mparia

n., *placenta; cordão umbilical. - Madri rapati kal ki mparia, kal ki fidju (R.N.) -. (deriv. PARIR). N.F. proparoxítona.



mpasma

v., *espantar; ficar pasmado ou admirado. - tubaron ta pasma ora ku Sareia sai na mar (D.N.) -. (PASMAR).



mpasmadu

part., *espantado; admirado. - djintis tudu rabida e na djubi mpasmadu manera ku Lebri monta riba di Lion (A.P.) -. (PASMADO).



mpata

v., *igualar; acabar um desafio sem vencedores. (EMPATAR). N.F. impata. N.S. V.B.



mpatadu

1.part., *igualado. (EMPATADO).

2.part., *parado. - No fika mpatadu ne tera li (IN96) -.

mpati

n., *igualdade. (EMPATE). N.S. V.B.



mpenhu

n., *ardor; interesse. - I un kusa ku n’ buska fasi ku mpenhu (N.T.) -. (EMPENHO). N.F. impenhu.



mpeta

v., *corromper com dádivas; subornar. - nin i ka kunsi propi manera di mpeta (L.Cat.) -. (PEITAR).



mpidi

v., - ninguin ka pudi mpidi izistensia di bideras (IN96) -. (IMPEDIR). N.F. vd. impidi.



mpididu

part., *impossibilitado. (IMPEDIDO). N.S. V.B., sin. tudjidu.



mpidimentu

n., *obstáculo; dificuldade. - no saporta tudu pa ka no pui mpidimentu na Bon Noba di Kristu (N.T.) -. (IMPEDIMENTO).



mpina

v., *inclinar-se; entortar. - Otca i na tcora, i mpina, i djimpini na koba, i odja dus andjus bistidu di branku (N.T.) -. (EMPENAR). N.S. mpina é hipónimo de EMPENAR, que significa também cobrir de penas, cujo equivalente é bisti pena; o outro verbo EMPINAR significa erguer-se, como, por exemplo, a maneira de o cavalo se levantar sobre as patas traseiras; mpina kabesa; sin. unhi.



mpina kabesa

coloc., *baixar a testa; gesto ritual que significa reconhecer o próprio erro ou sentir vergonha. - N’ na mpina kabesa n’ pega kuri (L.S.) -. (deriv. EMPENAR A CABEÇA).



mpinadu

part., *inclinado; entortado. - E fika mpinadu ku kabesa na mon (F.M.) -. (EMPENADO). N.S. o outro part. EMPINADO significa erguido a pino.



mpinha

v., *dar em penhor; interessar; obrigar. - No na mpinha no lugaris, no ortas di uva ku no kasas pa no pudi randja arus ne tempu di fomi (A.T.) -. (EMPENHAR). N.F. impinha.



mpinhu

n., *penhor; garantia; promessa. - no tene desdi gosi mpinhu di vida ke na bin (L.Cat.) -. (deriv. EMPENHO).



mpintcu

n., *espécie de doença da pele. - mankus na ianda, djinti ku ten mpintcu na kuradu, surdus na obi (N.T.) -. (IMPIGEM). N.F. impintcu. N.S. impintcu-burmedju; impintcu-pretu.



mpintcu-burmedju

n., *lepra. - es sarna sin, mpintcu pretu ku es mpintcu burmedju, n’ ta kural ma so ku mesinhu di po (IN99) -. (deriv. IMPIGEM VERMELHA ). N.M. lexia composta. N.S. sin. lepra.



mpintcu-pretu

n., *herpes. - Mesinhu ku n’ ta kura ku mininu mpintcu pretu ku mpintcu burmedju, tudu sta na matu (IN99) -. (deriv. IMPIGEM PRETA). N.M. lexia composta.



mpolma

v., *estar inflamado; inchar. - si bu tcutci baguera, kurpu ta mpolma (R.N.) -. (deriv. EMPOLMAR).



mpolmadura

n., *bolha; empola. (deriv. EMPOLMAR). N.S. V.M.



mporta

1.v., *comprar um produto ou mercadoria no estrangeiro e trazê-lo no próprio país. (IMPORTAR). N.F. importa. N.S. ant. sporta.

2.v.intr., *interessar; valer; convir; dar valor. - Mpregadu ta kuri pabia el i mpregadu son, i ka ta mporta ku karnel (N.T.) -.

mposta

v.tr., *empenhar; fazer aposta de. (APOSTAR). N.S. V.B.



mpostadu

part., *colocado. (APOSTADO). N.S. V.B.



mprega

v., - alguin bin ku vinti mil dolar i mpregal i konsigui sai ku oitusentus mil dolar (IN96) -. (EMPREGAR). N.F. vd. imprega.



mpregadu

n., *servente; funcionário de uma loja; criado. - Ki nogos ta da garandi lukru pa mpregadus (N.T.) -. (EMPREGADO).



mpregadur

n., *patrão. (EMPREGADOR). N.S. V.B.



mpulma

v., *fazer o inquérito; furtar informações com destreza. - Bo na mpulma anti di bos aserka de kusa ku n’ fala bos (N.T.) -. (deriv. EMPALMAR).



mpulma-mpulma

n., *continuar a fazer inquéritos ou pedir informações por todos os lados. - Garandis di bairu bedju na mpulma-mpulma (G.F.) -. (deriv. EMPALMAR). N.M. redobro.



mpura

v., *impelir com violência. (EMPURRAR). N.S. V.B., sin. pintca.



mpustu

n., *contribuição monetária ao estado sobre rendimentos; taxa; tributo. - Tomal, bu paga mpustu pa mi ku bo (N.T.) -. (IMPOSTO). N.F. impustu.



mpustur

1.adj., *atrevido; arrogante. (IMPOSTOR). N.F. impustur. N.S. V.A.

2.adj., *vaidoso.

mpusturasku

n., *impostura; bazófia; vaidade; presunção. - Dipus di kil dia ki pis fasi mpusturasku dianti di Deus, pa mostra kuma i pudi, omi pasa i ta piska elis (L.S.) -. (IMPOSTURICE).



mubilia

n., *objectos móveis com que se adornam e guarnecem as casas; mobiliário. - I na mostra bos un sala garandi ku mubilia na purmeru andar (N.T.) -. (MOBÍLIA). N.F. proparoxítona, neol.



muchila

n., *saco que se transporta às costas; alforge. - bu lambu bu muchila suma kil tropa lambu si muchila, bu pega si tras (C.P.) -. (MOCHILA).



muchu

n., *assento, redondo ou quadrado, sem encosto. (MOCHO). N.S. V.A., sin. banku.



muda

1.v.tr., - tenta muda linha di frenti (R98) -. (MUDAR). N.F. neol. vd. mundanta.

2.v.intr., *deslocar-se. - I muda es anu pa djiu di Orangu (M.M.) -. (MUDAR). N.F. neol., vd. munda.

mudadu

part., - kantu bias ku parajen ta mudadu? (R95) -. (MUDADO). N.F. neol., vd. mundantadu.



mudansa

n., *deslocação; alteração. - na spasu di oitu o novi anu i ka ten grandi mudansas (MR98) -. (MUDANÇA). N.F. neol.



mudelu

n., *exemplo; norma. - Si resureson i mudelu di no resureson na kabantada di mundu (L.S.) -. (MODELO). N.F. modelu.



mudernu

adj., *actual; recente. - na tempus mudernus (R95) -. (MODERNO). N.F. modernu.



mudju

n., *condimento líquido com carne, peixe ou outras substâncias, que serve como acompanhamento do alimento base, arroz ou milho. - Un dia kil tarbadjaduris kusinha bon rasa di bianda ku mudju (F.M.) -. (MOLHO). N.S. MOLHO [o] fechada é o equivalente de mudju e MOLHO [o] aberta significa feixe.



mudu

1.adj., *o que não fala. - I na papia ku elis ku sinal ma i fika mudu (N.T.) -. (MUDO).

2.n., *indivíduo que, por defeito orgânico, não pode falar. - Multidon di djinti e fika dimiradu pa odja mudus na papia (N.T.) -.

mueda

n., *peça de dinheiro, geralmente metálica. - I ruma pa paga elis un mueda di prata pa un dia di tarbadju (N.T.) -. (MOEDA). N.F. paroxítona, neol.



muela

n., *a primeira parte do estômago das aves; proventrículo. - bu ta suta muela purke i ta riju (R96) -. (MOELA).



mufuna

1.v.tr., *causar desgraça. - bu kontal pa i para e kusa, pabia un dia i na bin mufunanu (T.M.) -. (AMOFINAR). N.F. proparoxítona.

2.v.intr., *encontrar desgraça; arruinar-se. - Santcu i tciga i ka sugura dja, i mufuna (T.M.) -. (AMOFINAR-SE).

mufunadu

part., *indivíduo que causa o encontra desgraça; desgraçado; azarento. - Tiu, ki mufunadus torna riba mas (M.J.) -. (AMOFINADO).



mufunesa

n., *má sorte; desgosto; azar; desastre; infelicidade. - asin ninguin mas ka na sta na kasabi, nin na duensa, nin na mufunesa (L.Cat.) -. (MOFINA).



mui

1.v.tr., *triturar. (MOER).

2.v.intr., *diluir; derreter. - I na toma sal i pui dentru di iagu di tceben i michil tok sal mui tudu (N.M.) -.

muidu

part., *triturado; diluído. (MOÍDO). N.F. paroxítona. N.S. V.A.



muinhu

n., *engenho de moer. - i ialsa un pedra, garandi suma di muinhu, i botal na mar (N.T.) -. (MOINHO). N.F. paroxítona, neol.



muita

adj.f., - un abrasu di muita korajen pabia djustisa pertu dja dentru di no tera (R98) -. (MUITA). N.F. proparoxítona, vd. muitu.



muitu

1.adv., *advérbio de quantidade que indica [em excesso], utilizado também na formação do superlativo absoluto; com intensidade. - I muitu bonitu ora ki no obi kriansas na kanta - Ratu risibil muitu kontenti (L.S.)- muitu ben (R95) -. (MUITO). N.F. mutu.

2.quant., *adjectivo indefinido que significa [em grande quantidade]. - purke no floresta na sufri muitu, i na sufri muitu splorason (IN96) -. (MUITO). N.F. muita, adj.f.

muitu bon!

loc.interj., *interjeição que exprime [aplauso]; bem!. (deriv. MUITO BEM). N.S. V.A.



muitu-muitu

adj., *superlativo absoluto de muito; muitíssimo. - i un figura muitu-muitu ingrasadu (R95) -. (deiv. MUITO). N.M. redobro.



muku

n., *secreção das mucosas. (MUCO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. ranhu.



mukur-mukur

loc.adv., *em segredo; sem que se saiba. - Aos i dia di mukur-mukur pa tok sol mansi (O.S.) -. N.M. redobro.



mukutia

v., *bater alguém. N.F. paroxítona. N.S. V.M.



mula

n., *doença venérea; adenite inguinal venérea. - mula, kila ami, si n’ odja si dunu, n’ pudi kural pa i san (IN99) -. (MULA). N.F. neol. N.S. MULA, que designa a doença venérea, faz parte da linguagem gíria ou calão.



mulata

n.f., *mestiça. (MULATA). N.S. V.B.



mulatu

n., *indivíduo que descende de pai branco e mãe negra e vice-versa; mestiço. (MULATO). N.S. V.B., sin. mistisu.



multa 1

v., *aplicar uma pena pecuniária ou de outro género. (MULTAR). N.S. V.A.



multa 2

n., *pena pecuniária; castigo; coima. - i na aplikadu si multa, konsuanti artigu desimu kuartu di kodigu di strada ta fala (R95) -. (MULTA).



multadu

part., *castigado com multa. - nha karu multadu, nha karta robadu na brinkadera (R95) -. (MULTADO).



multidon

n., *grande número de pessoas ou de coisas. - Garandi multidon na bai si tras (N.T.) -. (MULTIDÃO). N.F. neol.



multilateral

adj., *que diz respeito ao envolvimento de várias partes. - koperason bilateral, multilateral (R95) -. (MULTILATERAL). N.F. neol.



multiplika

1.v.tr., *aumentar o número; ampliar. - vontadi di multiplika frutus di bu amor (L.Cat.) -. (MULTIPLICAR). N.F. neol.

2.v.intr., *aumentar em número; reproduzir-se. - no bin pa mundu pa no kaza no multiplika (IN96) -. (MULTIPLICAR-SE).

3.v.intr., *efectuar a operação de multiplicação. N.S. sin. dobra kantu bias.



multiplikason

1.n., *acto ou efeito de multiplicar; aumento. - milagri di multiplikason di pons (L.S.) -. (MULTIPLICAÇÃO).

2.n., *uma das quatro operações aritméticas de base.

mulu

n., *mamífero ungulado perissodáctilo, resultante do cruzamento de burro com égua ou de cavalo com burra; muar. - E teneba 736 kabalu, 245 mulu, 435 kamelu ku 6.720 buru (A.T.) -. (MULO). N.F. neol.



mumentu

1.n., *instante; pouca duração. - Na un mumentu li, kabesa na durba, kila tudu no pudi kura (IN99) -. (MOMENTO). N.F. momentu.

2.n., *tempo ou ocasião. - so na mumentu ki ten un komisiu pulitiku, la ki konjuntu kunsa dadu si importansia (IN96) -.

munda

1.v.intr., *deslocar-se. - i munda pa utru ladu di kil tera (L.S.) -. (MUDAR). N.F. muda.

2.v.intr., *transformar-se.

mundanta

1.v.caus., *levar de um lugar para outro; deslocar. - Kontra e djanta, e bai ba mundanta elis tudu e da elis iagu (T.M.) -. (deriv. MUDAR). N.F. muda.

2.v.caus., *transformar. - I na mundanta kustumus ku Moises danu (N.T.) -.

mundantadu

1.part.caus., *deslocado. - iardansa di saserdoti mundantadu pa utru djorson (N.T.) -. (deriv. MUDAR).

2.part.caus., *transformado. - lei ten ku mundantadu tambi (N.T.) -.

mundial

adj., *universal; internacional. - Banku mundial (R95) -. (MUNDIAL). N.F. neol.



mundu 1

1.v., *pegar com força; começar a executar; juntar-se; reunir-se. - amigu di onsa su bin odja na badja ku un pe, mundul tambe djuntu ku nos (J.D.) -. N.F. Mandinga “móndi” que significa fazer pressão, neste caso, com os pés que andam depressa. N.S. mundu kaminhu.

2.v., *modelar em forma de bola. - i pui nhambi di matu na pilon i pilal tok i moku, ora ki moku i tiral i mundul (N.M.) -. N.F. Mandinga “móndi” que significa espremer ou fazer pressão.

mundu 2

n., *comida ou outra substância modelada em forma de bola; punhado. - i pui nhambi di matu na pilon i pilal tok i moku, ora ki moku i tiral i mundul, mundus djustadu (N.M.) -. N.F. Mandinga “mòndo” que significa punhado de comida. N.S. mundu di bianda.



mundu 3

n., *tudo o que existe; Universo; todas as pessoas. - Cabral ta falanuba kuma pekadur ma buru ku ten na mundu, i kil ku pensa kuma i pudi sibi sin i ka sina (C.P.) -. (MUNDO). N.S. mundu di aos; utru mundu; sin. universu.



mundu di aos

n., *hoje; o mundo em que estamos; neste momento. - Na mundu di aos, kin ki ten kabesa ta safa, pabia di si djiresa (J.S.) -. (O MUNDO DE HOJE). N.S. sin. aos.



mundu di bianda

n., *punhado de comida. (deriv. MONDO DE VIANDA). N.F. vd. mundu 2. N.S. V.A., sin. kadjiki.



mundu kaminhu

coloc., *seguir resolutamente o caminho; partir com pressa, quase abalando o solo; lançar-se a caminho. - ora ku ora di kume tciga, i ta mundu kaminhu i bai kume nunde si kumpanheris (A.P.) -. N.F. Mandinga “móndi”. N.S. “e’ mondô caminho” (M.deBarros).



mundu suku

coloc., *juntar os dedos; fechar o punho para dar socos. N.F. Mandinga “móndi”. N.S. V.A.



munduntu

v.caus., *modelar na mão em forma de bola. - I munduntun un mon di bianda -. N.F. Mandinga “móndi”. N.S. V.A.



mungut

n., *pedaço de madeira; o resto de uma árvore. N.F. oxítona, Mandinga “mùruntee”. N.S. V.A., sin. dungut.



munguti

v., *faltar; ter a menos uma extremidade do corpo. - Ami nha omi munguti dedus tudu (T.M.) -. N.F. proparoxítona, Mandinga “mùruntee” que significa mutilado.



munhungu

1.v., *pilar os grãos de milho; moer. N.S. V.A.

2.v., *mascar; remoer. - Munhungu boka -.

muni 1

v.tr., *vencer manhosamente; chegar primeiro; antecipar; surpreender; vencer. - i ka ta purveita pa muni utru djintis (L.Cat.) -.



muni 2

n., - tceru di bon muni (C.deP.) -. N.F. Mandinga “mòni“, vd. moni.



munison

n., *cartuchos; projécteis. - I Tuga konsigui leba tudu kil munison ke no teneba na kil rakadason la (C.P.) -. (MUNIÇÃO). N.F. neol.



muntrundadi

n., *acto de mentiroso; intriga. - fasi muntrundadi -. (deriv. MENTIROSO). N.F. muntrusundadi. N.S. V.A.



muntrus

1.n., *pessoa que mente ou tem o hábito de mentir; impostor; hipócrita. - Mas fasil panha muntrus di ki panha pe kebradu (J.M.B.) -. (MENTIROSO). N.F. oxítona; munturus. N.S. sin. kontadur di mintida; sin.tcibatu.

2.adj., *falso.

muntrusia

v., *fazer intriga. (deriv. MENTIROSO). N.F. proparoxítona. N.S. V.M., sin. tciba.



muntrusundadi

n., * - fasi muntrusundadi -. (deriv. MENTIROSO). N.F. vd. muntrundadi. N.S. V.A.



muntu

n., *montão de coisas. - Bo na randja djorontci, des kuntu, ku sedu dus muntu (R95) -. (MONTE).



muntu di baguera

n., *enxame de abelhas. - Na kil polon i ten muntu di baguera - (deriv. MONTE). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.



muntu di bagabaga

n., *termiteiro; morro de térmites. - Kabra ta bai tudu dia, Santcu ta sinal sibi muntu di bagabaga (L.S.) -. (MONTE DE BAGABAGA). N.S. sin. djugu-djugu.



muntudu

n., *monte de lixo; lixo. - Ku pekadu omi dana mundu: bota muntudu ki tene benenu nunde ki ka dibi di botadu (L.S.) -. (MONTURO).



munturus

n., - Munturus na perta son (L.A.) -. (MENTIROSO). N.F. oxítona, vd. muntrus.



mura

n., (MURO). N.F. vd. muru 2.



muradu

part., *vedado; fortificado. (MURADO). N.S. V.B.



murdi

1.v.tr., *picar; apertar ou ferir com os dentes. - dabi na murdi djinti (C.P.) -. (MORDER).

2.v.intr., *dar dentadas. - Fulanu i tene boka di sambasuga, i ta murdi i ta supra (L.A.) -.

murdidu

part., *ferido com mordedura. (MORDIDO). N.S. V.B.



murdidura

n., *acto ou efeito de morder; dentada. - Murdidura di pekadur ta lestu ku fasi mandita (Igr.I.) -. (MORDEDURA).



murgudja

1.v.tr., *meter na água; submergir; afundar. - Kilis ke misti sedu riku e ta kai na tentason e ta panhadu na lastru di manga di disedju tulu ku ta dana, ku ta murgudja elis na stragu (N.T.) -. (MERGULHAR). N.F. neol., vd. murgudjanta.

2.v.intr., *meter-se debaixo da água. - Lebri murgudja na iagu i na bibi iagu (L.S.) -. N.S. murgudjanta.

murgudjadur

n., *pessoa ou animal que mergulha. (MERGULHADOR). N.S. V.B.



murgudjanta

v.caus., *fazer afundar; meter na água. - Pis-kabalu panhal i ta murgudjantal (T.M.) -. (deriv. MERGULHAR). N.F. murgudja.



muri

v., *deixar de viver; extinguir-se; falecer. - Djintis muri tciu na Bubaki, rifujiadus ku propi populason lokal, pabia di fomi, duensa, pantadura (N.M.) -. (MORRER).



muridu

part., - Futibol sta muridu na e tera li (IN96) -. (deriv. MORRER). N.F. vd. mortu.



murnhengu

1.adj., *doentio; deprimido. - Duensa na pasia manenti na kurpus murnhengus di bedjotis (F.S.) -.

2.adj., * diz-se de alguém que não cresceu e ficou com corpo pequeno. N.S. sin. nhengu.

mursegu

n., *mamífero quiróptero, frugívoro ou insectívoro, dotado de membrana alar e membros anteriores apropriados para a sustentarem. - Santcu ku mursegu e ta tene duensa di raiba tambi (Igr.I.) -. (MORCEGO).



murtadja

n., - Fugu sindi na nha korson, larma rola i barsan pitu, murtadja di nha sintimentu (T.Tc.) -. (MORTALHA). N.F. vd. mortadja.



murtca

v.intr., *perder o viço ou vigor; secar. - Arus murtca i seka kan (T.Tc.) -. (MURCHAR).



muru 1

n., *curandeiro muçulmano. - Si mame gasta dinheru tras di murus ku djambakusis, pa kural (Cecomes) -. (MOURO). N.S. bida muru.



muru 2

n., *parede; vedação; muralha. - Otca ku muru kaba kumpudu, n’ koloka portas na portons (A.T.) -. (MURO). N.F. mura. N.S. sin. muru.



murundadi

n., *costumes de Mouros; arte relativa à medicina tradicional praticada pelos curandeiros muçulmanos. - ami n’ ka sina dentru di Guine, i ka li ki n’ sina murundadi (IN99) -. (deriv. MOURO).



mus

intens., *adjunto de intensidade com a função [grau superlativo] e com o sema [gordo]. - i taka mus -. N.S. V.A.



muskiteru

n., *cortinado veda-mosquitos. (MOSQUITEIRO). N.S. V.B., sin. tenda.



muskitu

n., - Muskitu panha raiba, i bai entra dentru i sinta (L.S.) -. (MOSQUITO). N.F. vd. miskitu.



muskulu

n., *órgão constituído por tecido muscular. (MÚSCULO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



Musulmanu

n., *seguidor da religião muçulmana pregada por Maomé. - festa di musulmanu ki sedu Ramadon (R95) -. (MUÇULMANO).



mutcu

adj., *diz-se de coisa de tamanho reduzido; curto. - Saia mutcu -. N.S. sin. kurtu.



mutila

v., *cortar um membro. (MUTILAR). N.S. V.B.



mutiladu

part., *privado de um membro. - Kantu ku kai na mina, kantu mutiladu! (C.P.) -. (MUTILADO). N.F. neol.



mutilason

n., *amputação. (MUTILAÇÃO). N.S. V.B.



mutu

adv., - No bai, omi, bu mutu tciu kusa di punta dimas! (C.V.) -. (MUITO). N.F. vd. muitu.



mutur

n., *tudo o que produz movimento; máquina; aparelho. - Si kanua tene mutur, e ta bai piska lundju e ta panha pis garandi (M.M.) -. (MOTOR). N.F. motor. N.S. mutur kansa.



mutur kansa

coloc., *diz-se do motor que se avariou. (deriv. O MOTOR CANSOU-SE). N.S. V.M.



muvimenta

v., *dar animação a; deslocar ou deslocar-se. - jovens kapazis di ten un flexibilidadi pa muvimenta i pa inkontra soluson (IN96) -. (MOVIMENTAR). N.F. movimenta.



muvimentu

1.n., *mudança de lugar; animação; agitação. - Dizembru i mis di muvimentus, na nunde ke pions ta tranzita tciu, viaturas ta tranzita tciu (R95) -. (MOVIMENTO). N.F. movimentu.

2.n., *partido político; grupo de pessoas com um fim comum. - diputadu di Movimentu Bafata (R95) -.

muzaiku 1

n., *conjunto de ladrilhos variegados. (MOSAICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



muzaiku 2

adj., *relativo a Moisés, herói do povo dos Hebreus que viveu no séc. XIII A.C. (MOSAICO; MOISAICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



muzika

n., *ciência que trata da combinação harmónica dos sons; composição musical. - Ora ki e obi un muzika bonitu e ta lanta e bai badja na pista (N.M.) -. (MÚSICA). N.F. proparoxítona. N.S. toka muzika.



muziku

n., *artista que toca ou compõe. - I ta fasidu un seleson di muzikus (IN96) -. (MÚSICO).




Yüklə 5,31 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   62




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin