A 1 con., *preposição, não muito frequente, que exprime várias relações no indiresa dja karta a tudu djinti pa konta (R95). (A). N. F. neol a 2



Yüklə 5,31 Mb.
səhifə38/62
tarix02.11.2017
ölçüsü5,31 Mb.
#28194
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   62

N, n


*Décima sexta letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema [nasal alveolar]. (N).

n [-n]

pron.pess.compl.d., *forma enclítica do pronome pessoal complemento directo 1ªsing.; me. - kil ku kuran, el propi ku falan pa n’ toma nha kama pa n’ ianda (N.T.) -.



na 1

1.v.aux., *verbo auxiliar que indica o aspecto imperfectivo dos verbos. - n’ na kume mundu, n’ na brinka sabi (G.F.) - N’ tciga si kasa kontra i na tarbadjaba na kampu (J.L.R.) -.

2.v.aux., *verbo auxiliar que indica o aspecto contínuo dos verbos. - i na buska-buska si amigu na fera (L.S.)-. N.F. Mandinga “nàa” que significa vir. N.S. sin. sta na.

na 2

1.con., *preposição com o traço de [interioridade]; significa o lugar onde acontece alguma coisa ou o tempo; em. - no fala del na kunsada (P.dosS.) - E sta na tudu ladus di fera (P.dosS.) -. (NO; NA; NOS; NAS ). N.S. na nunde; rimiti na.

2.con., *preposição com o traço de [superioridade]; sobre; em cima de. - i pui na ombra i na bai (T.M.) -.

3.con., *preposição com vários significados que traduz as equivalentes da língua portuguesa como de, para, por, a, com. - fera grandi i garandi na nomi ki dadu ma pikininu na tamanhu (P.dosS.) - na tradison ki bin di Senegal (P.dosS.) - i sinta na mesa (N.T.) - bo sai na matu (C.P.) - no misti pidi pa tudu djintis pa e djudanu na es obra (R95) -. N.F. en 1.



na bardadi

loc.adv., *francamente; sinceramente; na realidade. - Na bardadi, i odjadu dja sforsus na manga di tera pa mindjoria kondisons, proteson i dizinvolvimentu di mininu (R96) -. (NA VERDADE). N.F. vd. bardadi.



na fin

loc.adv., *locução adverbial de tempo que significa [finalmente]; enfim; por fim. - Na fin, Erodias odja manera (N.T.) -. (deriv. NA FIM). N.S. sin. finalmenti.



na kunsada

loc.adv., * locução adverbial que significa no princípio; inicialmente; primeiramente - Na kunsada di tarbadju, rei falal: ka bu kume mel, pabia si ka sin, no kasa na kai (A.P.) -. (NO COMEÇO). N.S. sin. purmedu.



na kazu ke

con., *locução conjuntiva subordinativa que indica [condição]; no caso de. - si no kazu ke parsi ki djinti ki na splora no pupulason, no ten diretu di pega mas armas (R98) -. (deriv. EM CASO DE).



na ladu di

con., *locução prepositiva. - Lubu manera ki kobardu, i sai na ladu di baraka fat (L.S.) -. (AO LADO DE). N.F. neol. N.S. filadu ku.



na lugar di

con., *locução prepositiva; em vez de. - Femia no dibi di pul na konsiderason, no dibi di pul na lugar di no mame (IN96) -. (EM LUGAR DE). N.S. mbes.



na meiu di

con., *locução prepositiva que significa [entre]; dentro de. - ki kareta ta fika na meiu di kaminhu i na difikulta tranzitu di viaturas (R95) -. (NO MEIO DE). N.F. neol. N.S. sin. na metadi di.



na metadi di

con., *locução prepositiva que significa [entre]; no meio de. - i misti sibi ke ku pasa na metadi di ki badjudas (T.M.) -. (deriv. NA METADE DE). N.S. sin. entri; sin. na meiu di.



na nunde

1.con., *locução adverbial de interrogação que introduz orações interrogativas directas e significa [em que lugar?]. - I na nunde? (R99) -. (ONDE; POR ONDE). N.S. sin. nunde.

2.con., *locução adverbial de lugar, às vezes com a função de conector relativo, que significa [o lugar em que] ou [em qualquer lugar]. - I rianta si kargus i riba i bin te na nunde ku n’ firma. (N.M.) - Pa tudu parti i fasil odja djintis kuspi na tcon, na kualker kau: na ospital, na transportis publikus, na fera, i ka importa na nunde (R95) -. (ONDE; POR ONDE). N.S. sin. nunde.

na roda di

con., *locução prepositiva que significa [ao redor de; cerca de]. - Na roda di mar no ta odja ostras (J.L.R.) - na roda di bu mesa (L.Cat.) -. (À RODA DE).



na sintidu

loc.adv., *mentalmente; em espírito. - Anos no tene kila la i ka son na sintidu, ma skritu na papel (MR98) -. (deriv. NO SENTIDO).



na un bias

loc.adv., *ao mesmo tempo; simultaneamente. - Ora ke no tene dus fidjus na un bias, kila i djemias (J.L.R.) -. (deriv. NUMA VIAGEM).



nabiu

n., *meio de transporte marítimo. - Nabiu ku kidja pa riba: kasa (J.M.B.) -. (NAVIO). N.F. paroxítona, naviu.



nabu

n., *planta herbácea da família das Brassicáceas. (NABO). N.S. V.B., n.v. “Brassica napus”.



nada 1

v.intr., *mover-se à superfície ou no seio de um líquido; boiar; flutuar. - I ka kuma ntola, no ta nada nan (R95) - baleta intci muntudu kun, purkus ta nada la (R95) -. (NADAR).



nada 2

quant., *pronome indefinido que exprime ausência ou negação de qualquer coisa; coisa mínima. - N’ ka tene nada na nha bolsu (J.L.R.) - Ninguin ka kumpu nada la (R95) - Garandis kuma nada i ka kansadu pa kin ku ten bon vontadi (L.A.) -. (NADA). N.S. sin. nin pliu.



nada 3

adv., *de maneira nenhuma. - omi ki na papia li i ka na papia nada diritu (R95) -. (NADA).



nadadur

n., *pessoa que nada. (NADADOR). N.S. V.B.



nalgun

contr., *crase da prep. [na] e do quant. [algun]. - i pudi odjadu baris finus nalguns puntus di Bisau (P.dosS.) -. (EM ALGUM).



nali

v., *parecer com; assumir os mesmos hábitos, vícios ou sentimentos. - no na rogau: nalinu na forsa di bu Spiritu, pa no konsigui seta n’utru ku korson bon (L.Cat.) -.



nalidu

part., *parecido no aspecto; semelhante. - no ta da tudu djintis prova di kil speransa ke no nalidu ku el (L.Cat.) -.



Nalu

n., *termo comum para indicar os membros do povo Nalú, pertencente ao grupo linguístico Norte Nalú, da subfamília Oeste-atlântica. - nes momentu ku n’ kunsa sai di tcon Nalu, n’ ba otca inda populason ke na midi kaneka (C.P.) -. (NALÚ).



namora

v., *cortejar; seduzir; fazer namoro. - alguin ta buska badjuda i na namora ku el, dipus i ten ku fasi sibi familiaris na kaza (IN96) -. (NAMORAR). N.F. neol. N.S. sin. ratca tara.



namorada

n.f., *amante; apaixonada. - e ka ta setalba pa i bai djubi si namorada (R95) -. (NAMORADA).



namoradu

n., *amante; apaixonado. - Fevereru i mis di karnaval ku di namoradus (Cecomes) -. (NAMORADO).



namoru

n., *acto de namorar; conversação amorosa. - Namoru di gosi i ka djuntu ku kil di purmeru pabia kil di purmeru bu ten pa rispita familia (IN96) -. (NAMORO). N.F. neol.



nan

adv., *advérbio de afirmação que não admite dúvida nenhuma e significa [com certeza] ou [realmente]. - kusa ten nan na rialidadi (R95) -.



nan’an’i

v., *perder o controlo; avariar-se. - i bida nan’an’i so tras di binhu - si bu misti nan’an’i suma utrus, pega tras di droga -. N.S. V.A.



nan tan

loc. adv., *locução adverbial de afirmação que exprime a admiração do locutor e significa [com certeza] ou [realmente]; realmente. N.S. V.A.



nan te

loc.adv., *locução adverbial de afirmação que não admite dúvida nenhuma e significa [com certeza] ou [realmente]. - Ntoni mansebu nan te, mininus manga del, Damas patcari pa tudu ladu (T.Dj.) -.



nana

n., *hortelã. N.S. n.v. “Mentha cordifolia”; N.S. V.M., sin. ortelon.



nansi

v., - I fala na tera e misti pa e nansi planta di fruta (L.S.) -. (NASCER). N.F. vd. nasi. N.S. nansi é uma variante do dialecto de Bolama-Bijagós.



Nar

n., *nome dado aos comerciantes originários da Mauritânia. - Naris toma konta (J.D.) -. N.F. Mandinga “náari” que designa uma pessoa de pele escura. N.M. pl. Naris.



nardu

n., *preparado aromático feito das folhas e espigas do nardo, planta da família das Gramíneas; perfume. - Maria toma meiu kilu di un pomada karu, di nardu puru, ku ta tcera sabi, i unta Jesus na pe (N.T.) -. (NARDO).



naris

n., *parte saliente do rosto, entre a boca e os olhos, que é o órgão do olfacto. - I toma mesinhu i pul na naris di badjuda (N.T.) -. (NARIZ). N.F. oxítona. N.S. kabaku di naris.



narkotrafikanti

n., *pessoa que negoceia em narcóticos ou drogas estupefacientes. - kil tris narkotrafikanti e staba bas di vijilansia pulisial (R95) -. (NARCOTRAFICANTE). N.F. neol.



nas

n., *medicamento que serve para untar o corpo com o objectivo de ter sorte. N.S. V.M.



nasensa

n., *nascimento; origem; começo. - abos ku sedu djintius di nasensa (N.T.) -. (NASCENÇA). N.F. neol.



nasenti

n., *ponto da superfície onde brota água; fonte. - Es nasentis, es fontis dibi di fasidu manera ke limarias ka pudi bin entra la (R97) -. (NASCENTE). N.S. nasenti é hipónimo de NASCENTE, que significa também o ponto cardeal onde o sol nasce, cujo equivalente é nasenti di sol.



nasenti di sol

n., *um dos quatro pontos cardeais, aquele onde o sol nasce; levante; oriente; nascer do sol; nascente. - Ladu di nasenti di sol (N.T.) -. (deriv. NASCENTE DO SOL). N.M. lexia complexa. N.S. sin. lesti; sin. saida di sol.



nasi

1.v.intr., *sair do ventre materno; sair do ovo; vir ao mundo. - i nasi na dia novi di Abril (IN96) -. (NASCER). N.F. nansi.

2.v.intr., *rebentar; brotar. - Tudu kil ku bu sumia el ku ta nasi (L.A.) -.

3.v.intr., *surgir; despontar. - N’ odja utru andju sibi di ladu ku sol ta nasi (N.T.) -.



nasidu

part., *que nasceu; que tem origem em; germinado; nado. (NASCIDO). N.S. V.B.



nasimentu

n., *nascença; origem; começo. - Anos i Djudeu di nasimentu (N.T.) -. (NASCIMENTO).



nasinhu

n., *a casca de uma planta utilizada como corda para amarrar a palha de cobrir as palhotas. N.S. V.B., n.v. “Sterculia tragacanta”



nasional

adj., *próprio de uma nação; natural de um país. - i importanti pa Ministeriu adota orientasons ku dibi di fasilita tarbadju di kilis ku misti utiliza linguas nasional na insinu (MR98) -. (NACIONAL). N.F. neol.



nasionalidadi

n., *grupo de indivíduos unidos por uma tradição histórica e aspirações comuns; nação. - fundadur di nasionalidadi di Guine-Bisau ku di Kabu-Verdi, ku sedu Amilcar Cabral (R98) -. (NACIONALIDADE). N.F. neol.



nasionalismu

n., *doutrina política que faz da nação um absoluto; patriotismo. - Nasionalismu ganha forsa (R95) -. (NACIONALISMO). N.F. neol.



nasionalista

1.n., *que apoia os interesses da nação; patriótico. - Pulitika nasionalista (R95) -. (NACIONALISTA). N.F. neol.

2.n., *pessoa partidária do nacionalismo.

nasionalizason

n., *apropriação pelo estado das estruturas produtivas de um país. - Pabia di novas nasionalizasons ku lansamentus di grandis planus di sinku anu, istadu reforsa si mon sobri ikonomia (R95) -. (NACIONALIZAÇÃO). N.F. neol.



nason

n., *circunscrição política independente; país; estado. - E disa di sedu un nason ku vivi na si propi tera (Igr.I.) -. (NAÇÃO). N.S. sin. pais.



nata

n., *creme do leite. - gatu ku farta nata i ta lestu di diskunfia; bu ta odjal i na limbi boka (L.A.) -. (NATA).



Natal

n., *festa cristã do 25 de Dezembro, o dia em que se comemora o nascimento de Jesus Cristo. - Ke ku misti fasi dia di Natal? (R95) -. (NATAL).



natalidadi

n., *número de nascimentos ocorridos em determinado país num período de tempo. - tacha di natalidadi i di 4,36% (P.dosS.) -. (NATALIDADE).



natibu

n., (NATIVO). N.F. vd. nativu. N.S. V.B.



natinha

v.intr., *andar de gatinhas; andar de gatas. (GATINHAR). N.S. V.B.



nativu

n., *indígena. - Anos ke nativu de tera li (R98) -. (NATIVO). N.F. neol., natibu.



natural

1.adj., *que pertence a natureza. - kudji un fonti natural ku ta da iagu kuas sempri (Igr.I.) -. (NATURAL). N.F. neol.

2.n., *pessoa nascida numa região; indígena; nativo. - un Djudeu ku tcomadu Akila, natural di Pontu (N.T.) -.

naturesa

1.n., *propensão natural. - Kil ku no naturesa umanu misti i kontra kil ku Spiritu misti (N.T.) -. (NATUREZA). N.S. naturesa umanu.

2.n., *órgãos genitais; sexo.

naturesa umanu

n., *humanidade. - no ta iandaba konformu no naturesa umanu (N.T.) -. (NATUREZA HUMANA). N.M. lexia composta.



nau

adv., *advérbio de negação que indica resposta negativa. - di la ku pudi sibi si kontra kila i un mindjer di bu stilu o nau (IN96) - Bu ka bai fera? Sin, n’ ka bai (L.S.) - Bu ka bai fera? Nau, n’ bai (L.S.) -. (NÃO). N.S. ant. sin; nas respostas às frases interrogativas negativas, o locutor guineense responde em harmonia com a interrogação e não com o sentido real da resposta.



navegason

n., *viagem ou transporte sobre as águas. - i kiriadu um impresa di navegason (P.dosS.) -. (NAVEGAÇÃO). N.F. neol.



naviu

n., (NAVIO). N.F. neol., vd. nabiu. N.S. V.A.



nda [-nda]

suf.v.caus.ind., *sufixo acrescentado a verbos para formar os verbos do causativo indirecto cujo agente causa indirectamente a acção. - finkanda - peganda - peganta - sintanda - tciganta -. N.F. -ndi; -nta; -nti. N.M. na formação destes verbos há duas regras fonológicas: a harmonia vocálica entre a vogal final do verbo e do formante -a~-a; -i/-u~-i e a dissimilação ou alternância consonântica t~d nos casos em que a consoante da sílaba final é /t/.



ndadi [-ndadi]

suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, exprimindo a ideia de estado, qualidade e propriedade. - amigundadi - amontondadi - djintiundadi - ermondadi - kabalindadi - mandjuandadi - matcundadi - osprindadi -. (-DADE). N.M. sufixo de nomes, adjectivos e verbos.



ndaimi

n., *armação que serve para fazer os trabalhos mais altos. - Riba di ndaimi -. (ANDAIME; ANDAIMO). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.



nde

con., - Nde Guine mindjor? Nada i so trosa son (C.P.) - la riba nde ki sta nel, i ka pudi fasin nada pa li (C.P.) -. (ONDE; POR ONDE). N.F. vd. nunde.



ndesan

interj., *exclamação que exprime [compaixão] ou [admiração]; minha mãe! - Guine oh, ndesan, ia ia, oh oh, mamma (C.S.) -. N.F. Wolof “ndesan” que significa minha mãe.



ndi [-ndi]

suf.v.caus.ind., N.F. vd. nda [-nda].



ndianta

1.v., *caminhar junto com alguém. - n’ ka pudi ten medu di nada pabia sempri i na ndianta nha pertu (L.Cat.) -. (ANDAR).

2.v., *viver juntos. - Ki mindjer ki omi ndianta ku el i fala: ke ku na ri, nves di bu tcora? (N.M.) -.

ndiantadu

part., *que vai junto; que caminham juntos. (deriv. ANDAR). N.S. V.A.



ndireta

v., - Po seku ka ta ndireta (J.M.B.) -. (ENDIREITAR). N.F. vd. ndirita.



ndirita

v., *corrigir; pôr direito. - Bo purpara kaminhu pa Sinhor; bo ndirital strada (N.T.) -. (ENDIREITAR). N.F. ndireta.



ndiritadu

part., *posto direito; corrigido. (ENDIREITADO). N.S. V.A.



ndjarga

v., *buscar refúgio; abrigar-se ou esconder-se; amparar-se como atrás do escudo ou adarga. - Nino i bai ndjarga tras di prokuradoria djeral (R99) -. (ADARGAR). N.F. ndjerga.



ndjata

1.v., *bazofiar; tomar atitudes de arrogância; ter jactância; atrever-se. - Si bu na ndjata, lembra kuma i ka abo ku nguenta rais, ma rais ku nguentau (N.T.) -. (JACTAR-SE).

2.v., *desrespeitar como sem valor; recusar; desprezar. - I panha raiba i ndjata kasa di si pape i bai mora ku Lok Pas (Cecomes) -. (ENJEITAR). N.S. ndjata é hiperónimo de JACTAR-SE e de ENJEITAR.

ndjatamentu

n., *bazófia; arrogância; jactância. - E ta fala palabras di ndjatamentu ku ka tene balur (N.T.) -. (deriv. JACTAR-SE).



ndjenha

v., *fazer o possível; inventar para sair de uma situação difícil; ajeitar-se. - E pega suta-sutal na kaminhu, omi na ndjenha son (T.M.) -. (ENGENHAR). N.F. nguenha.



ndjerga

v., - I rabida i ndjerga i na djubi (T.M.) -. (ADARGAR). N.F. vd. ndjarga.



ndjergadu

part., *protegido; defeso com escudo. (ADARGADO). N.S. V.B.



ndjeson

n., *líquido que se injecta; acto de injectar. - gudja dibi di tiradu i ndjeson ta kunsadu utru bias (Dea) -. (INJECÇÃO). N.F. indjeson.



ndjita

v., *consertar provisoriamente; pôr a jeito. - Aos no na kuri pa li pa la, na randja djitu di ndjita bida (A.H.) -. (AJEITAR). N.S. sin. fasi djitu.



ndjua

v., *causar náusea ou enjoo; enojar; aborrecer. - I ta ndjuan suma bosta (F.S.) -. (ENJOAR). N.F. paroxítona.



ndjuadu

(ENJOADO). N.S. V.B.



ndjudja

v., *pôr juntos; unir; acrescentar. - Deus ta ndjudja elis pabia i ten puder di torna ndjudja elis (N.T.)-. (JUNTAR). N.F. djudja. N.S. sin. menda 1.



ndjudja kombersa

coloc., *ligar conversas diferentes. (deriv. JUNTAR CONVERSAS). N.S. V.M.



ndjudjadu

part., *unido; enxertado. - Ramus kebradu pa n’ pudi ndjudjadu na se lugar (N.T.) -. (JUNTADO).



ndjuria 1

v.tr., *insultar; ofender. - kuntudu na tempu pasadu n’ fala mal kontra el, n’ pirsiguil, ndjurial (N.T.) -. (INJURIAR). N.F. proparoxítona.



ndjuria 2

n., *insulto. - Ndjurias di kilis ku na ndjuriau e kai riba di mi (N.T.) -. (INJÚRIA). N.F. proparoxítona, indjuria.



ndjuriadu

part., *insultado. (INJURIADO). N.S. V.B.



ndjuti

v.tr., *subestimar; subvalorizar; achar pouco. - No ka ta ndjuti nada (R95) -. N.F. Mandinga “jùtu”, que significa subestimar, djuti.



ndjutidu

part., *desprezado; humilhado; subestimado. - No sedu ndjutidu; abos bo sedu rispitadu (N.T.) -. N.F. Mandinga “jùtu”.



ndjutidur

n., *pessoa que apouca; desprezador. - Ndjutidur muri, ferferidur bibu (L.A.) -. N.F. Mandinga “jùtu”.



ndule

n., *tipo de brincadeira de crianças; palavreado “an-do-li-ta” ou “un-do-li-ta”. - Ndule, i seduba un brinkadera mas famus ki Etudja sina si kolegas (F.M.) -. N.F. oxítona.



ndurisimentu

n., *dureza; obstinação; insensibilidade. - ndurisimentu bin riba di Israel pa un tempu markadu (N.T.) -. (ENDURECIMENTO). N.F. neol.



ne

contr., *crase da prep. [na] e do det.dem. [e 2]. - Ne tabanka ku n’ padidu nel (C.V.) -. (NESTE; NESTA; NESTES; NESTAS).



nega

1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime o conceito de [negação]. - e ta nega fika bas di otridadi (N.T.) - N’ tarda kontau Kotcenga, bu nega obi mama, oh! (N.Tu.) -. (NEGAR). N.S. ant. seta.

2.v., *dizer que não; rejeitar. - nega simola di parmanha i dana nogos di kil dia (P.dosS.) - televizon o djornal e pudi nega notisia di algun akontisimentu, ma i na papiadu na fera (P.dosS.) -. (NEGAR). N.S. sin. dita di kosta; sin. fitca kurpu; sin. rekusa 1.

nega bedju

coloc., *manter-se novo; não querer envelhecer. - Bu tene djintis ki ta nega bedju na es kasa, e kaba e bonitu (J.S.) -. (deriv. NEGAR O VELHO).



nega fala

coloc., *calar. (deriv. NEGAR A FALA). N.S. V.B.



negadu

part., *rejeitado; não reconhecido. - Kil pedra ke negadu pa tarbadjaduris i torna bin sedu purmeru ke bali (L.Cat.) -. (NEGADO).



negason

n., *acto ou efeito de negar; desconhecimento. - negason di planu di difeza komun anglo-amerikanu (R95) -. (NEGAÇÃO). N.S. sin. rekusa 2.



negativu

adj., *que exprime negação; nulo; contraproducente. - Purtantu i kusas negativu pa nos (R95) -. (NEGATIVO).



neglijensia

n., *qualidade de negligente; desleixo; preguiça. - Neglijensia kontinua, klaru! (R95) -. (NEGLIGÊNCIA). N.F. proparoxítona, neol.



negos

n., - E fitca negos (P.B.) -. (NEGÓCIO). N.F. oxítona, vd. nogos.



negosia

v., - randja kondison pa sinta negosia (R98) -. (NEGOCIAR). N.F. proparoxítona, vd. nogosia.



negra

adj.f., *preta. - Afrika negra (R95) -. (NEGRA). N.S. sin. negru.



negru

adj., *preto; escuro. - bo ndjita, abos dus, udju finkadu na ki strela negru (C.S.) -. (NEGRO). N.S. sin. negra.



nel

contr., *crase da prep. [na] e do pron. [el]. - Sin, prublema i lokal nde ke e ta fasil nel -. (NELE; NELA).



nelis

contr., *crase da prep. [na] e do pron. [el]. - Te bentu ku iagu, i ta manda nelis (N.T.) -. (NELES; NELAS). N.F. paroxítona.



neni

v., *dar as boas vindas; cumprimentar; abraçar; acariciar. - Si n’ lembra di bo, iagu ta intcin boka; pa n’ sedu mininu na bu ragas pa bu nenin (N.M.) -. (NINAR).



nenon

interj., *cumprimento de boas vindas, que significa “benvindo”, dado ao hospede recém-chegado, o qual responde com a palavra nenton, ou seja “obrigado”. - E karga panu e fala mantenha e tcora e kansa, e da nenon e da nenton (G.F.) -.



nenton

interj., *palavra de resposta, que significa “obrigado”, do hospede ao cumprimento do seu anfitrião. - E da nenon e da nenton e tcora alegria (G.F.) -. N.F. vd. nenon.



nerva

v., *irritar; causar enervamento a. - Nhu Barsina nerva djanan (M.J.) -. (ENERVAR).



nervozu

adj., *irritável; excitado. - sinhora ministra bin un bokadu nervozu (R95) -. (NERVOSO). N.F. nervus. N.S. sin. raibus.



nervu

1.n., *filamento que estabelece a comunicação do cérebro e da medula espinal com a parte periférica do corpo e que se destina à transmissão de impulsos nervosos. - I pega djunda kil nervus (L.S.) -. (NERVO).

2.n., *excitação nervosa. - I ten manga di mindjeris ku ta komporta mal ku si omis na kaza tok omi ta bin tene manga di nervus (Igr.I.) -. (NERVOS).

nervus

adj., (NERVOSO). N.F. vd. nervozu. N.S. V.A.



nes

contr., *crase da prep. [na] e do det.dem. [es]. - Anos tudu no partisipa nes karnaval 1995, un karnaval ku kontinua na sedu festa di diretu (R95) -. (NESTE; NESTA; NESTES; NESTAS).



nesesariu

adj., *indispensável; útil. - djumbai i nessesariu purki i un forma di liberta preson ku na ta sufri duranti dia (IN96) -. (NECESSÁRIO). N.F. proparoxítona.



nesesidadi

n., *aquilo que faz falta; exigência. - Kal ki nesesidadi di fasi guera ku nos? (R98) -. (NECESSIDADE).



nesesita

1.v.tr., *precisar; ter necessidade de. - no nesesitaba djanan no indipendensia (C.P.) -. (NECESSITAR).

2.v.intr., *carecer; padecer privações. - Utrora, si e risibi vizita di un alguin ku nesesita, omi ta pati kusa sin fasi mindjer sibi (Igr.I.) -.

neta

n.f., *filha de filho ou de filha em relação ao avô ou à avó. (NETA). N.S. V.B.



netetu

n., *caroços de alfarroba pilados e moldados em forma de bola, utilizados em culinária. N.F. oxítona. N.S. V.M.



netu

n., *filho ou filha de filho ou de filha em relação ao avô ou à avó. - Si un viuva ten fidju o netu, ki fidjus dibi di sina purmeru fasi si diver (N.T.) -. (NETO). N.S. sin. neta.



nfastia

1.v.tr., *aborrecer; cansar. - Kil ku nfastia si ermon sta na sukuru (N.T.) -. (ENFASTIAR). N.F. paroxítona.

2.v.intr., *cansar-se. - djugude bida e nfastia (M.M.) -. (ENFASTIAR-SE).

nfermeru

n., *pessoa que trata os doentes; auxiliar de médico. - Ai dutur, nfermeru, nha kamara, djudan! (R95) -. (ENFERMEIRO). N.F. infermeru; nfurmeru.



nfernu

n., *segundo a religião, é o lugar destinado ao suplício das almas dos condenados. - Forsa di nfernu ka na bin pudi kontra el (N.T.) -. (INFERNO). N.F. infernu.



nforka

v., - Kil alguin ke kumpri palabra di Deus i ka na nforka djintis si pista dinheru (L.Cat.) -. (ENFORCAR). N.F. vd. forka.



nforma

v., - E fika la te parmanha, te duas ora, te tris ora i bin nforma kumandanti, kumandanti bin nforman (R98) -. (INFORMAR). N.F. vd. informa.



nfrenta

v.tr., *fazer face a; atacar de frente. - Sol mansi, Djon djugadur nfrenta serpenti (A.P.) -. (ENFRENTAR).



nfurmeru

n., - Nfurmeru na barsinaba mininus kontra sarampa (Dea) -. (ENFERMEIRO). N.F. vd. nfermeru.



ngaba

v.tr., *elogiar; louvar; exaltar. - djintis tudu fika e na ngaba Galinha di Matu (T.M.) -. (GABAR).



ngabadu

part., *elogiado; exaltado; louvado. - Estin ngabadu, matcundadi di iaiboi (N.Me.) -. (GABADO).



ngabason

n., *elogio; louvor. (GABAÇÃO). N.S. V.B.



ngana

1.v.tr., *iludir; explorar; seduzir; trair. - Politika di ngana djinti (C.P.) -. (ENGANAR). N.F. ingana. N.S. sin. trai.

2.v.pron., *cair em erro. - Ka bo ngana bo kabesa (N.T.) -. (ENGANAR-SE).

nganadu

part., *iludido; seduzido. - Si elis ki bo fiansa, bo sta nganadu (C.V.) -. (ENGANADO).



nganadur

n., *mentiroso; sedutor. - no lembra kuma ki nganadur, otcalba inda bibu, i fala kuma dipus di tris dia i na lanta di mortu (N.T.) -. (ENGANADOR).



nganamininu

n., *tipo de pássaro. (deriv. ENGANAR O MENINO). N.S. V.B.; esta ave canta tão bem que atrai as crianças, as quais começam a seguir o seu voo de ramo em ramo, até eles entrarem na floresta e perderem o caminho (P.Bull).



nganha

1.v.tr., *conseguir; obter dinheiro. - i kau di nganha pon di tudu dia (P.dosS.) -. (GANHAR). N.F. ganha.

2.v., *vencer. - i pega na djuga dama; ma tudu ora ku nganha i ta pagal (A.P.) -. N.S. sin. vensi.

nganhadu

part., *vencido; lucrado. - Mortu ngulidu, vitoria nganhadu! (N.T.) -. (GANHADO).



nganhu

n., *lucro. (GANHO).



nganu

n., *mentira; sedução; ilusão. - E ta kuda kuma rilijon i fonti di nganu (N.T.) -. (ENGANO). N.S. sin. tarpasa.



ngata

v.intr., *ficar ligado ou preso. - Ansol ngata na pedra (L.S.) -. (ENGATAR). N.S. ant. disingata.



ngatadu

part., *ligado; preso. - kadjiki di kuntangu ngatadu na garganti (R.N.) -. (ENGATADO).



ngoda

v.tr., *solicitar o serviço de alguém com promessas ou outro engodo; animar; acalmar; adular. - Disa elis pa e bai, n’ ngoda elis n’ kansa (T.M.) -. (ENGODAR). N.S. ngodanta.



ngodanta

v.caus., *adular. (deriv. ENGODAR). N.S. V.A.



ngodu

n., *o que serve para atrair; chamariz; isca. - Otca ke tciga nunde Jesus, e pidi ku ngodu, e falal: es omi mersi pa bu fasil e fabur pabia i ama no nason (N.T.) -. (ENGODO).



ngonoransa

n., (IGNORÂNCIA). N.F. vd. ignoransa. N.S. V.M.



ngor-ngor

n., *vespa grande que se alimenta do mel das abelhas; vespão. N.M. lexia composta. N.S. V.B.



ngorda

1.v.tr., *tornar gordo. - Bo ngorda bo korson suma limaria ku na matadu (N.T.) -. (ENGORDAR).

2.v.intr., *criar gordura; engrossar. (ENGODAR-SE).

ngordadu

part., *tornado gordo. (ENGORDADO). N.S. V.B.



ngosta

v., - Ki disipulu ngosta riba di pitu di Jesus (N.T.) -. (ENCOSTAR). N.F. vd. nkosta.



ngoti

v., *andar de braço dado. - djinti ta ngoti n’utru -. N.S. V.A., sin. barsa.



ngotidu

part., *que anda de braço dado. N.S. V.M., sin. barsadu.



ngracha

v.tr., *polir. (ENGRACHAR). N.S. V.B.



ngratesa

n., *ingratidão. - Ngratesa di tcon pubis ka kunsi (C.S.) -. (deriv. INGRATO). N.S. sin. ingratidon.



ngratu

adj., - No tera, no ka pudi ngratu pa no tera (IN96) -. (INGRATO). N.F. vd. ingratu.



nguenha

v., *fazer esforço para conseguir. - Ali n’ na ndjenha suma ki Deus misti (J.S.) -. (ENGENHAR). N.F. vd. ndjenha.



nguenta

v., *estar firmes apesar das dificuldades; sustentar; suportar. - Kuma gora ki si renu pudi nguenta? (N.T.) -. (AGUENTAR). N.F. aguenta.



nguintcu

n., *espécie de ave de rapina, da família dos falconídeos, predadora de crias. - Un dia Lubu ku Nguintcu e bin djusia (T.M.) -. (GUINCHO). N.S. n.v. “Circaetus”.



nguispa

v., *doer; estar aborrecido; zangar-se. - kal boka nguispa o nguispa afuan (F.S.) -. N.S. sin. panha raiba.



nguli

v.tr., *fazer passar da boca para o estômago; absorver. - N’ ka ta nguli pis pa rabu (L.A.) -. (ENGOLIR).



nguli-malgueta

n., *ave pequena com plumagem cinzenta acastanhada, com bico preto e com uma crista de penas curtas na cabeça. - I pertusi dedu di naris, nguli-malgueta sai fat i entra na si naris (L.S.) -. (ENGOLE-MALAGUETA). N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Pycnonotus barbatus inornatus”.



nguli-bu-nhinhi

n., *um dos nomes da aguardente de cana-de-açúcar, que significa [engolir e rir mostrando os dentes]. (deriv. ENGOLIR). N.M. lexia composta. N.S. V.A., sin. kana 1.



nguli alma

coloc., *segregar muita saliva; desejar algo que é além do próprio alcance. - Puntcu Matcu djubi Mana manera ki djunda, manera ki sta nan bon, i nguli alma (R.N.) -. (deriv. ENGOLIR A ALMA). N.S. ENGOLIR SALIVA significa não se atrever a dizer palavra.



ngumbe

n., *tambor grande; dança; estilo musical. - I kil un badju di kusunde o di ngumbe, bu fidjus tudu i buruntuma, Guine (H.M.) -. (GUMBE). N.F. gumbe.



nibel

n., - Libru di terseru nibel (Cenfa) -. (NÍVEL). N.F. vd. nivel.



nika

v., *poupar; economizar. - E tio li nika muitu, n’ na fial (F.J.) -. N.S. sin. nika kurpu.



nika bianda

coloc., *comer aos poucos. N.S. V.M.



nika kurpu

coloc., *poupar o corpo. N.S. V.M.



nin

1.adv., *advérbio de negação; não. - ma kila nin i ka es anu noventa i seis, talves so noventa i seti (R95) - Lebri maral tesu nin i ka pudi fala nada (R95) -. (NEM).

2.con., *conjunção negativa. - i ka pudi pintca kareta pa direta, nin pa skerda nin pa frenti (R95) -. (NEM).

nin ki

*locução conjuntiva subordinativa que introduz orações concessivas; mesmo que; posto que. - nin ki tcuba na tcubi, djinti ta firma na lugar son pa djubi djugu (IN96) - Abos mininus nin ki bo kume na tabanka tok bo farta, bo ta bin ianda tras di kumida na matu (C.V.) -. (NEM QUE).



nin pliu

quant., *pronome indefinido que significa nada; nem pó. - Dinheru nin pliu (T.Tc.) -. N.S. sin. nada 2.



nin tus

quant., *pronome indefinido que significa nada. - Akordu di Antula, nin tus (F.J.) -. N.F. tus. N.S. sin. nada 2; sin. nin pliu.



nin un

quant., *adjectivo indefinido; nenhum. - Nin un omi ka pudi fasi tudu kusa diritu (IN96) -. (NEM UM). N.S. sin. niun.



nina

v., *acalentar; adormecer; acariciar. - Bin toman, bu leban bu na ninan (C.S.) -. (NINAR).



ninadu

part., *acalentado; acariciado. - Garandis kuma kau ki bu sinta nel i bu kau, nunde ki bu ninadu bu pembidu diritu nel, i bu familia (J.S.) -. (NINADO).



ninguin

quant., *pronome indefinido que significa nenhuma pessoa. - E kumida ta sta na matu, ninguin ka ta sumial (N.M.) -. (NINGUÉM).



ninhu

n., *abrigo feito pelas aves para postura dos ovos e criação dos filhos. - Pastrus fasi ninhu na si ramu (N.T.) -. (NINHO).



ninkau

adv., *advérbio de lugar que indica em nenhum lugar; nenhures. - Nau, i bon pa bu sinta pa obi purki bu papia no ka baiba ninkau (R95) -. (deriv. NEM UM CABO). N.F. paroxítona.



niun

quant., *adjectivo indefinido; nem um. - No ka bai niun kau me (T.M.) -. (NENHUM). N.S. sin. nin un.



nivel

1.n., *plano horizontal; altura. - na nivel di tcon (Igr.I.) -. (NÍVEL). N.F. paroxítona, neol., nibel.

2.n., *qualidade; valor; grau. - nivel di kultura di komunidadi (L.S.) -.

nkacha

1.v., *meter umas coisas dentro das outras. - e djunta kil dias tudu di ferias e ba nkachal na ferias di Paskua (MR98) -. (ENCAIXAR). N.F. proparoxítona, neol.

2.v., *entender; perceber.

nkachadu

part., *metido dentro. (ENCAIXADO). N.S. V.A.



nkadja

v.intr., *tocar num banco de areia; dar em seco. - Na basamar di Djiba bapur ka na nkadja (L.A.) -. (ENCALHAR). N.F. náut. N.S. ENCALHAR é hiperónimo de nkadjanta e de nkadja.



nkadjanta

v.caus., *fazer dar em seco. - E leba barkus e nkadjanta elis na praia (N.T.) -. (ENCALHAR). N.F. náut. N.S. ENCALHAR é hiperónimo de nkadjanta e de nkadja.



nkanta

v.tr., *seduzir. (ENCANTAR).



nkantua

v., *pôr num canto. - Mal gardisidus mal bensidus, pa nkantuau son (F.S.) -. (ENCANTOAR). N.F. proparoxítona.



nkara

v., *enfrentar. - propi presidenti di Asembleia nkara situason komu i dibi di nkaral (R99) -. (ENCARAR). N.F. neol.



nkarga

v.tr., *dar encargo ou responsabilidade a; incumbir. - I tcoma si tarbadjaduris, i nkarga elis di si rikesa (N.T.) -. (ENCARGAR; ENCARREGAR).



nkargadu

1.part., *que tem algum encargo; incumbido. - anos no nkargadu pa kontinua tarbadju di Jesus nes mundu (Igr.I.) -. (ENCARREGADO; ENCARGADO).

2.n., *pessoa que dirige um serviço. - N’ pui nkargadus riba di armasens (Igr.I.) -.

nklina

1.v.intr., *pender. - Santcu ta sina kabra sibi muntu di bagabaga na kil po ku ta nklina sin (L.S.) -. (INCLINAR). N.F. inklina.

2.v.intr., * ser favorável; concordar.

nklinadu

1.part., *pendente; curvado. (INCLINADO). N.F. neol. N.S. V.B.

2.part., *que é favorável.

nklinason

1.n., *posição oblíqua. (INCLINAÇÃO). N.F. inklinason. N.S. V.B.

2.n., *simpatia; tendência.

nkomoda

v.tr., *importunar. - Ka bu nkomodan pabia porta fitca dja, n’ sta na kama ku nha fidju (N.T.) -. (INCOMODAR). N.F. neol.



nkomodadu

part., *importunado; aflito. (INCOMODADO). N.S. V.A.



nkontra

v., - E fala, mbon, pa e ba nkontra gora pa mostra n’utru mas ispertu (L.S.) -. (ENCONTRAR). N.F. vd. kontra.



nkontru

n., - Davi bai gueria ku Golias na ki nkontru ku fasil eroi di nason (A.T.) -. (ENCONTRO). N.F. vd. inkontru.



nkoradja

v.tr., *dar coragem a; animar; estimular. - Anos no ta nkoradja ki asons i no sta tambe na fasil en kolaborason ku UNICEF (MR98) -. (ENCORAJAR). N.F. inkoradja. N.S. ant. diskoradja.



nkosta

1.v.tr., *pôr de lado; apoiar ou colocar contra alguma coisa. - I tciga i odja onsa sinta i nkosta na pe di mampatas (L.S.) -. (ENCOSTAR-SE). N.F. ngosta. N.S. sin. nkunha.

2.v.intr., *apoiar-se. - I tciga i odja onsa sinta i nkosta na pe di mampatas (L.S.) -. (ENCOSTAR-SE).

3.v.intr., *parar o veículo junto a um passeio. - Bo tciga bo nkosta, bo tira roda fora di alkatron, pasajeru tciga i entra ku kondisons di siguransa (R95) -.



nkotca

1.v.intr., *diminuir; encurtar-se. - kamisa nkotca -. (ENCOLHER-SE). N.S. V.A.

2.v.intr., *esconder-se na concha; perder a coragem.

nkotcadu

part., *que revela timidez; oprimido; rebaixado; apertado. - I pertusi di djintis nkotcadus ku aflitus (L.Cat.) -. (ENCOLHIDO).



nkuantu

con., *conjunção subordinativa que introduz orações temporais; ao mesmo tempo que. - Djon lanta nkuantu Djuana na durmiba inda (F.M.) -. (ENQUANTO). N.F. inkuantu.



nkunha

1.v.tr., *apoiar; encostar. - Si bu ten bu djanela, bu iabril, nkunhal dritu, ka bu disa bentu fitcal (L.A.) -. (deriv. CUNHA). N.S. sin. nkosta.

2.v.intr., *apoiar-se; procurar a protecção de alguém. - djintis garandis sibi kuma no lundjusi di Deus, pa kila e ta nkunha na no antipasadus pa pudi iangasal (L.S.) -.

nkunhu

n., *pequena ajuda ou recomendação em favor de alguém; apoio; suporte. (CUNHA). N.S. V.B.; CUNHA significa a peça de ferro utilizada para rachar a lenha ou fender as pedras; sin. suku di bas.



nkurba

v., *dobrar. (ENCURVAR). N.S. V.B.



nkurbadu

1.part., *torto; difícil; diz-se de uma situação insanável. - N’ ta kura tcaga nkurbadu, tcaga ke nega san (IN99) -. (ENCURVADO). N.S. sin. kurbadu.

2.adj., *diz-se de uma pessoa que não se pode mudar; viciado. - Tris Nkurbadus: lutadur di Bandjul (F.J.) -.

nkurta

v., *diminuir. (ENCURTAR). N.S. V.B.



nna

n., *designação carinhosa dada à mãe entre Fulas, Mandingas e Beafadas; mãezinha. - Un dia Djon Bulidur fala si mame: Nna, ami n’ na ba ianda mundu (T.M.) -. N.F. Mandinga “nàa” que significa mãe.



no 1

pron.pess.suj., *forma principal do pronome pessoal sujeito 2ºpl. - purke no sibi kuma kil la i propaganda (C.P.) -. (NÓS).



no 2

det.poss., *adjectivo possessivo 1ª pl. - bomba i mas karu di kil lama di no tera (C.P.) - suma ke un di no kombatenti fala (C.P.) -. (NOSSO; NOSSA; NOSSOS; NOSSAS).



no pintca!

1.loc.interj., *interjeição que exprime [animação]; avante!; vamos! para frente!. - No pintca! Es palabra ta danu korajen (R77) -. (deriv. PINCHAR). N.M. colocação.

2.n., Nô Pintcha, *título do trissemanário da Guiné-Bissau, órgão do P.A.I.G.C., cujo primeiro número saiu em 1975.

noba

n., *notícia; novidade. - Baris di Bisau i bantaba di noba, disna di kombersas di tabanka o di bairu te di postus mas garandis di puder (P.dosS.) -. (NOVA). N.S. sin. notisia.



nobelu

n., *bola de fio enrolado. - N’ tira korda, n’ panha nobelu: bobra (J.M.B.) -. (NOVELO). N.F. novelu.



nobi

quant., (NOVE). N.F. vd. novi. N.S. V.B.



nobresa

n., *juventude. - gosi nobresa, amizadi kuri pa seu (J.D.) -. (deriv. NOBREZA). N.S. fidalguia é o equivalente de NOBREZA.



nobu

1.adj., *recente; que existe há pouco tempo. - lugar sagradu di regulu nobu (IN84) -. (NOVO). N.F. novu.

2.adj., *jovem. - djintis ta padidu tciu na Guine, ma e ta muri tambe tciu; i pior, e ta muri nobu dimas (P.dosS.) -.

noda 1

1.v.tr., *manchar; pôr nódoas em. (ENODOAR).

2.v.intr., *estar com nódoas; estar sujo. - tcon ku noda ka ta laba, djuis ku susu ka ta limpu (H.M.) -. (ENODOAR-SE).

noda 2

n., *mancha; sujidade. - Noda di binhu ka ta sai (J.L.R.) -. (NÓDOA).



nogos

1.n., *comércio. - Kil ku risibi sinku saku di uru i kunsa na fasi nogos, i nganha mas sinku saku (N.T.) -. (NEGÓCIO). N.F. oxítona, negos.

2.n., *contrato. - Nogos fasidu logu djanan (M.M.) -. N.S. sin. nogosiason.

nogosia

1.v., *fazer negócios; comerciar. - no na fika la un anu pa nogosia, pa no nganha (N.T.) -. (NEGOCIAR). N.F. proparoxítona, negosia.

2.v., *pactuar. - i es partidu ku nogosia modalidadis di indipendensia di Edjitu (R95) -.

nogosiadu

part., *comprado; vendido; trocado. - Na Osidenti merkadu ta ntindidu suma kau nde ki ta nogosiadu nel kusas di kume i tudu utrus koldadis di merkadurias (P.dosS.) -. (NEGOCIADO).



nogosiadur

n., *encarregado de negociações. (NEGOCIADOR). N.S. V.A., sin. midianeru.



nogosianti

n., *comerciante; traficante. - Un nogosianti, ku ta buska bon rasa di perolas, i odja un perola di garandi balur (N.T.) -. (NEGOCIANTE).



nogosiason

1.n., *conversações diplomáticas entre Estados. - no Stadu staba na nogosiason ku Portugal (C.P.) -. (NEGOCIAÇÕES). N.F. neol.

2.n., *contrato; ajuste. (NEGOCIAÇÃO). N.S. sin. nogos.

noiba

n.f., *mulher que vai casar ou casou recentemente; mulher jovem. - noiba na ba kasamenti ku kara alegri, tudu kontenti (G.F.) -. (NOIVA). N.F. proparoxítona, noiva. N.S. sara noiba.



noibu

n., *homem que vai casar ou casou recentemente. - Moska torna tciga mas i fala noibus: ka bu kume bianda ku tene kaldu! (A.P.) -. (NOIVO). N.F. proparoxítona, noivu.



noiti

n., - noiti ku dia, bo ngaba Sinhor (L.Cat.) -. (NOITE). N.F. proparoxítona, neol., vd. noti.



noiva

n.f., - Si noiva pruntia dja (N.T.) -. (NOIVA). N.F. neol., vd. noiba.



noivadu

n., *festa de casamento. (NOIVADO). N.F. neol. N.S. V.B.



noivu

n., - Suma ku noivu tarda pa tciga, e djungu tudu tok e durmi (N.T.) -. (NOIVO). N.F. neol., vd. noibu.



nok

intens., *adjunto de intensidade ao adjectivo “preto” para indicar o grau máximo de pretidão. - sol bida pretu nok suma un lona pretu (N.T.) -.



nomboli

v., *ter pé torto; ser cambaio com os joelhos que metem por dentro. N.F. proparoxítona. N.S. V.B., ant. uenkeli.



nombolidu

part., *com pé torto, com os joelhos que metem por dentro. N.S. V.B.



nomi

1.n., *palavra com que se distingue uma pessoa, animal ou coisa. - Djiu sin nomi (O.S.) -. (NOME). N.S. dana nomi; kulka nomi.

2.n., *apelido. - Si ka kunsi si nomi nunka, i na fala, amiga n’ misti odjau, o, fasin fabur (N.M.) -.

3.n., *fama; reputação. - Si bu bon nomi djumna bu mau nomi, bu ta pasa sabi; ma si bu mau nomi djumna bu bon nomi, bu ta pasa mal (L.A.) -.



nonu

quant., *número ordinal. - Nonu dimingu di tempu komun (L.Cat.) -. (NONO).



nordesti

n., *rumo equidistante do norte e do leste; noroeste. - nordesti di Afrika (R95) -. (NORDESTE). N.F. neol.



normal

adj., *conforme a regra ou norma; regular. - no fasi no vizita, no tarbadju normal ku un diputadu dibi di fasi (R95) -. (NORMAL). N.F. neol.



normalmenti

adv., *de modo normal; geralmente. - Badju di dansin normalmenti i ta fasidu so fin di simana (N.M.) -. (NORMALMENTE). N.F. neol.



nornori

1.v., *murchar; ter rugas; emagrecer; desanimar. - Garandis tudu nornori (I.eI.) -. N.F. n’orn’ori; Balanta “n’orn’ori”. N.M. redobro.

2.v., *emagrecer; desanimar. - Ze Carlos rainiba dja bos kuma si garandi di kasa ta tcami, fidjus tudu ta nornori (N.V.) -.

nornoridu

part., *murcho; magro; com rugas; desanimado. - kara nornoridu -. N.F. Balanta “n’orn’ori”. N.S. V.A.



norostia

v., *circular à volta de algo sem mostrar a própria intenção. - Inha, kumadri Inha, disa norostia dentru, ora pertu dja (C.V.) -. N.F. proparoxítona. (deriv. NOROESTEAR). N.S. NOROESTEAR significa navegar na direcção de noroeste ou nordeste.



norti

n., *um dos quatro pontos cardeais, aquele oposto ao sul; a estrela polar. - Djinti na bin di orienti ku osidenti, di norti ku sul (N.T.) -. (NORTE).



nortia

v., *dirigir para o norte; guiar. - no konta kal ki na sedu regulamentu, ke ki na bin bai nortiaba tudu es konkursus (R95) -. (NORTEAR). N.F. paroxítona.



nos 1

pron.pess.compl.o., *forma do pronome pessoal complemento oblíquo 1ªpl.; connosco. - kila i un obra di nos tudu (R95) -. (NÓS).



nos 2

con., *conjunção interrogativa; talvez; por acaso; quiçá. - i rinka n’ ka sibi nos kantu mil pe di kadju (R95) - nos Titu splora bos? (N.T.) -.



nos tambi

loc.adv., *advérbio de dúvida; por acaso; quem sabe; talvez. N.S. V.A.



nosensia

n., *ingenuidade; pureza. - Eh nosenti, nosenti bin de, Eh nosensia, nosensia ka bali (J.D.) -. (INOCÊNCIA). N.F. proparoxítona, vd. nosentasku.



nosentasku

1.n., *ingenuidade. - Na nha nosentasku di mi, ami nha oredja dan sinal (R.S.) -. (INOCÊNCIA). N.F. nosensia.

2.n., *ignorância; desconhecimento. N.S. falta di sibi.

nosenti

adj., *que não é culpado; que ignora; simples. - kabesa ten dur di es kriansas nosenti ke na lanta pa djubi mundu (J.D.) -. (INOCENTE). N.F. inusenti.



noson

n., *conhecimento, ideia. - i falta di noson di risponsabilidadi, i falta di idukason (IN96) -. (NOÇÃO). N.F. nuson.



nota 1

1.v., *reparar; advertir. - Padjiga rostu; si bu findji nhinhi so, i na nota (R95) -. (NOTAR).

2.v., *pôr nota em; marcar.

nota 2

n., *apontamento. - i toma nota de kusa (R95) -. (NOTA).



noti 1

v.intr., *anoitecer; fazer-se noite. - Otca sol kunsa noti, si ermons na kunsa bin (T.M.) -. (deriv. NOITE). N.S. sin. notsi; sin. sol noti 1; sol-noti 2.



noti 2

n., *o período de tempo que decorre do pôr ao nascer do sol. - Si e bai pabi na utru djiu, dia di tciga purtu di tabanka djintis ta durmi la algun noti (F.M.) -. (NOITE). N.F. noiti. N.S. bo noti!; bos noti; di noti.



noti di aonti

loc.adv., *ontem à noite. (deriv. A NOITE DE ONTEM). N.S. V.M.



notisia

n., *nova; novidade; informação; conhecimento. - Notisia bin di lundju, kuma n’ sta na kadeia (R.S.) -. (NOTÍCIA). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. noba.



notisiariu

n., *emissão radiofónica ou televisiva sobre actualidades. - no kombersaba ku el na notisiariu di un ora (R95) -. (NOTICIÁRIO). N.F. proparoxítona.



notsi

1.v.caus., *passar o dia em casa de pessoas amigas, até chegar a noite. - Aonti n’ ka bin ba otca nha kumpanheris la, pabia e ba notsi na tarbadju la e ka bin bin pudi bin (T.M.) -. (deriv. NOITE).

2.v.intr., *fazer-se noite. (ANOITECER). N.S. sin. noti 1.

novamenti

adj., *de novo; outra vez. - Es tema na abordadu novamenti (IN96) -. (NOVAMENTE). N.F. neol. N.S. sin. utru bias.



novelu

n., (NOVELO). N.F. neol., vd. nobelu. N.S. V.A.



Novembru

n., *décimo primeiro mês do calendário gregoriano. - Parsin kuma, talves i na Novembru (R99) -. (NOVEMBRO).



noventa

quant., *número cardinal. - abo na ganha vensimentu minimu noventa kontu (IN96) -. (NOVENTA).



novesentus

quant., *número cardinal. - So na Bisau no tene oitu mil i novesentus kazus di kolera i setenta i dus mortus (R97) -. (NOVECENTOS). N.F. neol., vd. novisentu.



novi

quant., *número cardinal. - Novi djintis prindidu aos na Bilbao - I ka era des ku kuradu? nunde ku novi sta? (N.T.) -. (NOVE). N.F. nobi.



novidadi

n., *inovação; notícia; nova. - djinti di Atenas e ka ta pasa tempu na utru kusa, son konta ku obi novidadi (N.T.) -. (NOVIDADE). N.F. neol.



novisentu

quant., *número cardinal. - Dia tris di Dizembru di mil novisentu i noventa i sinku (R95) -. (NOVESENTOS). N.F. novesentus.



novu

adj., - Novu Anu tciga (R95) -. (NOVO). N.F. neol., vd. nobu.



nsa [-nsa]

suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, exprimindo a ideia de estado, acção ou resultado da acção. - fiansa - kambansa - matansa - moransa - mudansa - pupansa - suguransa - vingansa -. (-ANÇA). N.M. sufixo de verbos.



nsensu

n., *substância resinosa que quando queimada dá um cheiro aromático. - Fumu di nsensu ku orason di pobu di Deus i sibi di mon di andju te dianti di Deus (N.T.) -. (INCENSO).



nsina

v., - i kunsa na nsina elis (N.T.) -. (ENSINAR). N.F. neol., vd. sina.



nsinadu

part., - I ka asin ku bo nsinadu aserka di Kristu (N.T.) -. (ENSINADO). N.F. neol. vd. sinadu.



nsinamentu

n., *ensino; instrução; exemplo. - Djintis obi e palabra, e fika dimiradu ku si nsinamentu (N.T.) -. (ENSINAMENTO).



nsinu

n., *instrução; maneira de transmitir conhecimentos nas escolas. - Chef di saserdoti punta Jesus aserka di si disipulus ku si nsinu (N.T.) -. (ENSINO). N.F. insinu. N.S. sin. idukason.



nsinu baziku

n., *ensino primário; primeiro ciclo do ensino, da primeira classe até à sexta classe. - Nsinu baziku di kualidadi (MR98) -. (ENSINO BÁSICO). N.M. lexia composta.



nsinu sekundariu

n., *ensino intermédio entra o básico e o superior, da sétima classe até à décima segunda. - No na bin dizinvolvi linguas maternas purtantu te kinta, sesta klasi o te nsinu sekundariu (MR98) -. (ENSINO SECUNDÁRIO). N.M. lexia composta.



nsisti

v., *teimar; perseverar; persistir; repetir. - Lubu nsisti kuma i misti sibi pres (M.M.) -. (INSISTIR). N.F. insisti. N.S. sin. ntema.



nsofri

n., *elemento químico, cujo símbolo é [S], de cor amarela, insolúvel na água e combustível. - i tcubi fugu ku nsofri di seu (N.T.) -. (ENXOFRE).



nsoga

v., *passar por água limpa; tirar o sabão. (ENXAGUAR). N.S. V.A.



nsomba-nsomba

v., *agir de maneira jeitosa e um bocado fingida para obter favores de alguém. - N’ odja i na nsomba-nsomba, i na bin ku djitu pa ngoda -. N.M. redobro. N.S. V.A.



nsomba-nsombadu

part., * que age com jeitinho e de maneira fingida; fingido. - Bu bin nsomba-nsombadu ku djitu di ngoda, bardadi kaladu (C.S.) -. (deriv. ENSOMBRAR). N.M. redobro.



nstala

v., - si disimbarki i fasidu i kema bos bazi, bo nstala pa utru bazi (C.P.) -. (INSTALAR). N.F. vd. instala.



nsum-nsum

n., *bebida alcoólica feita através da destilação do vinho de caju. N.M. redobro. N.S. V.A.



nta 1 [-nta]

suf.v.caus.ind., - bidanta - firmanta - ntolanta - paranta - prenhanta -. N.F. vd. nda [-nda].



nta 2

1.adv., *advérbio de ligação que exprime uma relação de consequência; nesse caso; portanto. - Nta abos bo ka mas bali ki katcus? (N.T.) -. (ENTÃO). N.F. anta. N.S. sin. nton.

2.interj., *interjeição que indica [surpresa]; esta forma é utilizada no início da frase para chamar a atenção. - Kiredi!, nta ami i katcur pa bu bin gueria ku mi ku po? (Igr.I.) -.

ntala

1.v., *ficar preso; pôr em lugar apertado;. - Nha pe ntala na porta - (ENTALAR-SE). N.S. V.A.

2.v., * comprometer-se. N.F. fig.

ntanka

v., *estagnar; represar como num tanque; ter prisão de ventre. - Pulitika i bidjaku, kil ku ka kume, el ku ta ntankau (R.N.) -. (ENTANCAR).



ntaranta

v., *atrapalhar-se; perder o sangue frio. - Otca Zakarias odja andju, i ntaranta i fika ku medu (N.T.) -. (ATARANTAR-SE).



ntegra

v.tr., *completar; incluir. - Tropas e ntegra forsa di seis teras (R95) -. (INTEGRAR). N.F. neol.



ntema

v., *insistir; porfiar; obstinar-se. - Suma rapas i na ntemaba son, mindjer bin seta si pididu (F.M.) -. (TEIMAR). N.S. sin. nsisti.



ntembembe

n., *inflamação das glândulas salivares; parotidite; papeira. N.F. paroxítona. N.S. V.M.



ntemus

adj., - Abos tudu bo ntemus (Igr.I.) -. (TEIMOSO). N.F. oxítona, vd. temos.



ntera

v., *meter debaixo da terra; sepultar. - Siguin, bu disa mortus ntera se mortus (N.T.) -. (ENTERRAR).



nteradu

part., *sepultado. - I ka li ki no bikus nteradu! (N.Me.) -. (ENTERRADO).



nteres

n., - Pape ta djuda son na momentu ki mininu sta dja mal, ma, si sta normal, pape ka ta leba nteres (N.M.) -. (INTERESSE). N.F. oxítona, vd. interesi.



nteresa

v., - Mindjer di gosi ta nteresa son di kurpu di omi; omi di gosi ta nteresa so di kurpu di mindjer (J.D.) -. (INTERESSAR). N.F. vd. interesa.



nteresadu

part., - elis e ka sta nteresadu pa manda (R98) -. (INTERESSADO). N.F. vd. interesadu.



nteresanti

adj., - N’ spera kuma un kusa nteresanti na kuntisi aos (A.T.) -. (INTERESSANTE). N.F. vd. interesanti.



nterga

1.v.tr., *passar qualquer coisa a alguém; dar; devolver; restituir. - kilis ku pirdi se bida pa nterga no pubis liberdadi (R98) -. (ENTREGAR). N.F. ntrega.

2.v.tr., *trair; denunciar.

3.v.intr., *submeter-se; render-se. - si no tudjidu arus no ta sai fora di matu, no ta bin nterga (C.P.) -. (ENTREGAR-SE).



ntergadu

1.part., *restituído; confiado; entregue. - Kal dia ku lubu ntergadu fumer? (L.A.) -. (ENTREGADO). N.F. ntregadu.

2.part., *traído. - Na noiti ki ntergadu i toma pon, i gardisiu, i bensil, i sapal, i dal si disipulus (L.Cat.) -.

nterpreta

v.tr., - Garandis nterpreta djanan ke ki iran fala (F.M.) -. (INTERPRETAR). N.F. neol. vd. ntrepreta.



nteru

n., *inumação; enterramento. - nteru na fasidu aos banda di tris ora di tardi (R95) -. (ENTERRO). N.S. sin. tcur.



ntesa

v., (ENTESAR; TESAR). N.F. vd. tesa. N.S. V.B.



ntesanta

v.caus., - Nhu Kumbitu ntesanta si pitu, i randja si djitu (C.S.) -. (deriv. ENTESAR). N.F. vd. tesanta.



ntetet

n., *doença causada por fungos, que ataca especialmente o couro cabeludo; tinha. N.S. V.M.



nti [-nti]

suf.v.caus.ind., - firbinti - intcinti - ntindinti - n’onkinti - parsinti -. N.F. vd. nda [-nda].



ntiba

v., *calcar; compactar; comprimir. - Malditu sorti i na kaban gustu, n’ ta fika n’ na ntiba son (J.A.) -. (ESTIVAR).



ntidu

adj., - polon di Bande kai, pubis ntidu, alinu li sin gasadju (H.M.) -. (INTEIRO). N.F. vd. intidu.



ntindi

1.v., *perceber; compreender, ser entendedor. - No ntindi kuma i nesesariu un intervenson (MR98) -. (ENTENDER). N.F. intindi.

2.v.pron.rec., *estar de acordo; simpatizar com. - Djuntadu suma ke no djunta sin, kuma ke no na ntindi n’utru? (O.S.) -. (ENTENDER-SE).

ntindimentu

n., *acordo; compreensão; conhecimento. - Un diskursu ku ta ntindidu pa utru djintis suma un pididu pa pas ku ntindimentu (R98) -. (ENTENDIMENTO). N.F. intindimentu. N.S. ant. disintindimentu.



ntindinti

v.caus., *fazer entender; fazer compreender. - Pa pudi ntindinti no populason ke ku pui antigus kombatentis lanta e pega na arma pa terseru bias (R98) -. (deriv. ENTENDER).



ntindintidu

part.caus., *feito entender; aconselhado. - e dus namoradus ntindintidu kuma e ka dibi di lundjisi di se amigus (Cecomes) -. (deriv. ENTENDER).



ntola

v.intr., *parar em sítio pantanoso; encharcar-se; atascar-se. - si bu bai na metadi di kaminhu, bu ka na ntola (R95) -. (ATOLAR-SE). N.S. ntola é o equivalente de ATOLAR, v.intr., e ntolanta é o equivalente de ATOLAR, v.tr.



ntoladu

part., *parado em terreno lamacento; submergido. (ATOLADO). N.S. V.B.



ntolanta

v.caus., *meter em atoleiro; fazer ficar enterrado no lamaçal; submerger. - ora ku bu konkonhil tudu i fika limpu bu na ntolantal na metadi di nhelen na fugu, ku sedu, bu na toma po di buli bu iabri nhelen na metadi, bu miti ki padas di skalada (R95) -. (ATOLAR). N.S. ntolanta é o equivalente de ATOLAR, v.tr., e ntola é o equivalente de ATOLAR, v.intr.



nton

adv., - Nton, kin ku ta kema matu i ta konta dunu di orta? (C.V.) -. (ENTÃO). N.F. neol., vd. enton.



ntranka

1.v.tr., *segurar com tranca; fechar. - Ora ki dunu di kaza lanta i ntranka porta (N.T.) -. (TRANCAR).

2.v.intr., *segurar-se no porto; ancorar; fundear. - Otca e kamba e bai pa purtu di Djenesare e ntranka la (N.T.) -. N.S. ntranka é hiperónimo de TRANCAR e de ANCORAR.

ntrankadu

part., *fechado; segurado com tranca. - Bo lanta, no kuri, no sta na foronta! Portas ntrankaduba tudu (L.S.) -. (TRANCADO).



ntranku

n., *barra de ferro para fechar a porta ou a janela; tranca pequena. - i pui portas ku fitcaduras ku ntrankus na se lugar (A.T.) -. (TRANCO). N.S. ntranku é hiperónimo de TRANCA e de TRANCO.



ntrava

v., *fazer cessar; refrear. - Stadu dibi di kunsa na pensa randja un alternativa pa ntrava es situason di komersiu di mininus (IN96) -. (TRAVAR). N.F. neol.



ntravi

n., *obstáculo; travão. - I ten tradison ki ka ten nada ku rialidadi, tradisons ke ta sedu ate ntravi pa dizinvolvimentu di pais (IN96) -. (ENTRAVE). N.F. neol., intravi.



ntrega

v., - N’ ntrega bos no irma Febe, pa bo risibil suma ku krenti dibi di risibi n’utru (N.T.) -. (ENTREGAR). N.F. vd. nterga.



ntregadu

part., - kil ku ntregadu tciu i na pididu mas tciu (N.T.) -. (ENTREGADO). N.F. vd. ntergadu.



ntrepreta

v., *explicar o sentido de; esclarecer; traduzir. - djumbai no pudi ntrepretal di manga di manera (IN96) -. (INTERPRETAR). N.F. nterpreta.



ntronkamentu

n., *lugar onde se encontram dois ou mais caminhos; encruzilhada. - Bu ka dibi di fikaba na ntronkamentus di kaminhu (A.T.) -. (ENTRONCAMENTO). N.F. neol.



ntrudu

n., - ntrudus na mostra kapasidadi artistiku di kriaduris di maskaras (P.dosS.) -. (ENTRUDO). N.F. vd. nturudu.



ntrumpi

v., - Pa ke ku bo ntrumpi? (N.T.) -. (INTERROMPER). N.F. vd. nturumpi.



ntudja

v., *construir o tecto de uma casa; cobrir uma fossa com entulho. (ENTULHAR). N.S. V.B.



ntudjadu

part., *forrado; diz-se de um quarto da casa com tecto. (ENTULHADO). N.S. V.B.



ntudju

n., *face superior interna de um espaço coberto; tecto. - Ala dunu di kasa tciga, gosi son pa no kuri no sugundi na ntudju (Ch.Mb.) -. (ENTULHO). N.S. ntudju é hiperónimo de TECTO e de ENTULHO; sin. tetu.



ntupi

1.v.tr., *tapar; obstruir. - Si bitcus e tciu, e ta ntupi tripa di mininus tok i ta prisis fasil operason (Igr.I.) -. (ENTUPIR).

2.v.intr., *obstruir-se. - Djuru, pa nha naris ntupi (M.J.) -. (ENTUPIR-SE).

nturdja

v.tr., *prender nas malhas das redes; enganar; entalar; meter em dificuldades. - Toma sintidu, ka bu disa e nturdjau (D.N.) -. (INTRUJAR).



nturdjisa

n., *entralhação; engano. - Deus ta panha djiru na se nturdjisa (N.T.) -. (INTRUJICE).



nturdjon

n., *enganador. - nturdjon ta dana kasamenti (Igr.I.) -. (INTRUJÃO).



nturudu

n., *Carnaval; os três dias que precedem a entrada no tempo de Quaresma; máscara de Carnaval. - Si karnaval pertu tciga dja, djintis ta kunsa kumpu nturudus (A.C.) -. (ENTRUDO). N.F. ntrudu. N.S. bisti nturudu; sin. karnaval.



nturumpi

1.v.tr., *cortar a continuidade de; suspender; cortar a palavra a alguém. - Purtantu kila la i no priokupason di fatu pa Asembleia riuni pa e kumpri si mandatu ku nturumpi (R98) -. (INTERROMPER). N.F. ntrumpi.

2.v.intr., *parar momentaneamente; estar confuso. - un dia i korda i nota maldadi na si matcundadi, sintidu nturumpi ku rapas garandi (Cecomes) -. (INTERROMPER-SE).

nturumpidu

part., *cortado; impedido. - Logu konversa nturumpidu pa un mosa: Zito tarda dja ki sai (Cecomes) -. (INTERROMPIDO).



nu 1 [-nu]

pron.pess.compl.d., *forma enclítica do pronome pessoal complemento directo 1ªpl. - gosi mininus ki sinanu brinka karnaval (R95) -. (NOS).



nu 2

adj., - e rapara na se kurpu e sta nu, e panta tciu, e kuri e sugundi (L.S.) -. (NU; NUA). N.F. neol., vd. nun.



nubdadi

n., - Es nubdadi di mininusinhus ba ta pidi-pidi na feras, kusa ki ka kunsiduba na Guine (P.dosS.) -. (NOVIDADE). N.F. vd. nudadi.



nudadi

1.n., *o que é novo e suscita estranheza; anormalidade; desgraça; nulidade. - Ne nudadi di mininu femia ba ta mansi na rua, kasamenti ka pudi ten aos un dia (J.S.) -. (NOVIDADE). N.F. nubdadi.

2.interj., *interjeição que exprime surpresa ou admiração.

nudjenti

adj., *que causa nojo; repugnante; asqueroso. - kil ku omi ta garandisi pa Deus i nudjenti (N.T.) -. (NOJENTO).



nudju 1

v., *sentir enojo ou desprezo; sofrer de enjoo; enjoar-se. - I ta nudjuba tciu es kusas (L.S.) -. (ENOJAR-SE).



nudju 2

n., *náusea; enjoo; enojo; repugnância. - Mindjer garandi kuspi na tcon, badjuda salta di nudju pa tras (M.K.) -. (NODJO).



nukliar

adj., *que utiliza a energia nuclear ou atómica. - meius tekinikus di no tempu nukliar (R95) -. (NUCLEAR). N.F. neol.



numeru

1.n., - Mininus ku kunsi numeru (R95) -. (NÚMERO). N.F. proparoxítona, neol., vd. numuru.

2.n., *quantidade. - i ten limiti di numeru di pididus ku no pudi trata (Igr.I.) -.

numia 1

v.tr., *eleger; escolher. - i numia ki djintis pustu ma garandi, ba koronel, tenenti-koronel, mandjor (R98) -. (NOMEAR). N.F. proparoxítona, neol.



numia 2

v.tr., *dar luz a; iluminar; esclarecer. - Kamabis e ta toma konta di randja padja pa sindi fugu pa ba ta numia elis (N.M.) -. (ALUMIAR).



numiason

n., *designação; escolha; eleição. - un belu dia des ora di noti, no ta obi na radiu nomiason di Umbertu pa kargu di Chefi di Stadu Maior (R98) -. (NOMEAÇÃO). N.F. neol.



numuru

1.n., *símbolo que define uma unidade. - I importanti pa no sta na e numuru (R98) -. (NÚMERO). N.F. proparoxítona, numeru.

2.n. numuru kardinal, *termo que designa os números ordinários ou um conjunto finido de coisas. - Tris i numuru kardinal -. (NÚMERO CARDINAL). N.M. lexia composta.

3.n. numuru ordinal, *número que designa o lugar ou a posição numa série numérica. - Sugundu i numuru ordinal -. (NÚMERO ORDINAL). N.M. lexia composta.



nun 1

contr., *crase da prep. [na] e do det.art. [un]. - Djintis entra nun negosiu susu, djintis entra nun kaos total (R98) -. (NUM; NUMA).



nun 2

adj., *que não está coberto por nenhuma peça de roupa; despido. - n’ staba nun bu dan di bisti (N.T.) -. (NU; NUA). N.F. nu.



nun pritu

coloc., *diz-se de uma pessoa completamente nua. - Lambe sin lope, nutridu nun pritu (F.S.) -. (deriv. NU PRETO).



nunde

1.con., *advérbio de interrogação que introduz orações interrogativas directas e significa o lugar do processo ou acção; em que lugar? para que lugar? de que lugar?. - Nunde ku mora nel? (R95) - Nha, nunde ki e sai, elis i di kal tera? (J.S.) -. (deriv. ONDE?; POR ONDE?). N.F. nde. N.S. na nunde.

2.con., *advérbio de lugar, às vezes com a função de conector relativo, que significa [o lugar em que] ou [ao lugar de]. - Bu ka ta ba buska mindjer nunde ku dus iermons na kasa n’utru (L.A.) - Sara i lebadu nunde rei pa i ba pursenta (T.M.) -. (ONDE; POR ONDE). N.F. nde.

nunka

adv., *advérbio de negação; nenhuma vez; jamais. - si bu ka kansa, bu ka kema dedu, bu ka na kume sabi nunka (C.P.) - nunka n’ ka papia ku Lebri e kombersa (P.B.) -. (NUNCA). N.M. diferentemente do Português, no Guineense o fonema de negação ka deve sempre ser expresso na presença da forma verbal. N.S. sin. nunka mas; ant. sempri.



nunka mas

loc.adv., *advérbio de negação; jamais. - Disna di kil dia, nunka mas i ka torna konta mintira na si vida (L.S.) - nin nunka mas i ka na ten (N.T.) -. (NUNCA MAIS).



nuson

n., - Kal nuson ki ten di Stadu? (R98) -. (NOÇÃO). N.F. vd. noson.



nutri

v., *dar de comer; alimentar. - no tene mininus pa nutri (R95) -. (NUTRIR). N.F. neol.



nutrison

n., *alimentação; sustento; nutrimento. - saudi, nutrison ku idukason (R95) -. (NUTRIÇÃO). N.F. neol.



nuven

n., *agregado de vapores na atmosfera. - Ora ku bo odja nuven i na sibi di osidenti, bo ta fala logu tcuba na bin (N.T.) -. (NUVEM). N.F. paroxítona, neol.



nvadi

v., *entrar à forca em; ocupar. - kil populason nvadi kau (R95) -. (INVADIR). N.F. neol. N.S. sin. okupa.



nvadidu

part., *ocupado. - Gabu aos i nvadidu pa no vizinhus li di LaGuine (IN96) -. (INVADIDO). N.F. neol.



nveja 1

v., *cobiçar. - Ka no sedu garandiosu pa ba ta provoka n’utru, pa nveja n’utru (N.T.) -. (INVEJAR). N.F. mbedja; imbedja.



nveja 2

n., *cobiça. - Kil no papes, suma ke tenba nveja di se ermon Jose, e bindil (N.T.) -. (INVEJA). N.F. mbedja; imbedja.



nventa

1.v.tr., *descobrir; idear. - No djubi na karu ku avion: kin ki nventa es kusa tudu? (L.S.) -. (INVENTAR). N.F. inventa.

2.v.tr., *tramar.

nventadu

part., *descoberto; tramado. - manga di djintis ta fala kuma Sida i kusa ke nventadu (Cecomes) -. (INVENTADO).



nves

con., - Ke ku na ri, nves di bu tcora? (N.M.) -. (EM VEZ DE). N.F. neol., vd. mbes.



nvita

v., - bu ten ku nvita pa bu ka fasi mindjer tan ka sinti ben (IN96) -. (EVITAR). N.F. vd. ivita.



nvoka

v.tr., *suplicar; pedir auxílio. - Tcolonanu po, no ta fika no djubi djitu nin si pa ba nvoka spiritu, pa pidi almas di kilis pa e kontal (J.B.) -. (INVOCAR).



nvolvi

1.v.tr., *abarcar; abranger; comprometer. (ENVOLVER). N.F. involvi.

2.v.intr., *comprometer-se; intrigar-se. - presidenti di komison tciga intindimentu kuma militaris ku nvolvi nes insidenti (R95) -. (ENVOLVER-SE).

nvolvidu

part., *abrangido; comprometido. - es i un aria ki n’ sta muitu nvolvidu nel, sobritudu ora ki faladu di lingua di nsinu (M.R.) -. (ENVOLVIDO).




Yüklə 5,31 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   62




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin